गन बुद्ध बुल अन बुद्ध बुत (1)

नियात्रा

राजेन मानन्धर


थिकुथिकु पंगु जिमिगु बस रामग्रामया सिथय् दित । सुथंनिसें बसं जाकि हायेथें भछ्यां भछ्यां यानाः हायाहःगु जिमिगु याग्ला प्याग्ला वंगु म्हत छम्ह छम्ह यायां गाडीं कुहाँ वल । खिउँसे वा ख्वाउँसे ल्वाकाज्याःगु लकसय् अन धिमय् थानाः हे जिमित सुनांनं लसकुस याःसां जिमिगु मन लय्ताइगु अवस्था मदु ।

छथाय् सिद्धार्थ जन्मया छगू मुर्ति थनातल । लिक्कसं जापानी परम्पराकथंया च्वयातःगु नामुम्योहोरेन्गेक्योया सूत्रं जिमित जिपिं बौद्ध स्मारकया जःखः दूगु लुमंकाबियाच्वन । नेपालं थनातःगु साइनबोर्ड यक्वकथं अर्थपूर्ण — अंग्रेजी भासं धयातल, “विश्व शान्ति, नेपाः उन्नति” । अन बुद्ध नं मदु, बौद्ध नं मदु । जिमिगु मिखां खंगु थ्व हे खः, विश्वयात शान्ति माः, नेपाःयात उन्नति दुसा गाः (उन्नतिया नामय् मयःम्हसिया छ्यं त्वाःल्हानाबिउसां जिउ) । सुं थः मनू सिनाः किरिया च्वनाच्वंगु थज्याःगु लकसय् जिमिसं थःत सहजताया खतय् तयाः ल्ह्ययायंका । व निफ्वःप्यफ्वः स्वां व गबलें गबलें भचाभचा सम्भार नं यानातःगु बगिंचाया लिउने सुलाच्वंगु चाद्वँ जिमित खनाः मछाल । उकियात संसारया दक्व बौद्धतय्सं तथागतया अस्थिधातु लिकायेमलाःगु विश्वया छगू जक स्तूप रामग्राम धकाः गर्वं छ्यं क्वछुकाः अभिवादन याइ । सम्राट अशोकं दक्वदिक्व स्तुपय् तयातःगु अस्थिधातुयात लेहेंथन, थन जक लिकाये मखन हँ, नागतय्सं रक्षा यानातःगुलिं । तर व नागतय्सं स्वयम् थ्व स्तुपया रक्षा यायेमफुगुलिं ईया ग्वफसय् लानाः चाद्वँ हे जक जुयाः थःगु अस्तित्व ल्यंकातयेमाल । यलया अशोकथूर स्वया उलि मपाःगु उगु संरचनाय् मनू सभ्यताया भ्याः तकं ल्यनाच्वंगु मदु । लिक्कसं छमा तमागु सिमां बौद्ध सभ्यता व इतिहासयात बुकागु घमण्डं छ्यं धस्वाकाच्वन ।

न्हाय्पं तपूगु तपुलि व तुयुगु गम्छां न्ययातःम्ह छम्ह स्थानीय युवकं जिमित अनया बाखं कन । उगु पवित्र स्तूपया लिउने छकू खालि जग्गा दु हँ, अन सुनां नं बुँज्या यातकि वया नाश जुइ हँ । पलख दनाः बुद्ध स्मरण व अनया ऐतिहासिकताया विवेचना यानाः जिपिं अनं लिहाँ वया । तापाक्क पश्चिमय् सुद्र्यः बुलुयावन ।

हानं विद्या तताया कविता छामछाम छुमछुम थें खिउँसे च्वंगु थासय् जिमिगु गाडी दित । चाकःलिं नयेत्वने हे मखंपिं थज्याःपिं मनूतय्सं भुंवल । खिउँगु थासय् पिलपिल मत च्याकातःगु बलेचात झ्वःझ्वः छुनाः छु छु खासखुस खँ ल्हानाच्वन । बौद्धत वल धकाः धयाच्वंगु थें च्वं — इपिं मनूत, जिपिं बौद्धत । खः, संसारयात ज्ञानया जः ह्वलाः नं थःगु जन्मभूमियात दन्न च्वंकेमसःम्ह सिद्धार्थ गौतम जन्म जूगु थ्व थाय् लुम्बिनी । जिमिगु पलाः पवित्र जुयाः नं अभागीगु व लुम्बिनीया मैलावारय् लात । लोडशेडिङया कोपभाजनयात मोबाइल व चिचिःप्वाःगु चाइनिज टर्चलाईटया बलं चिइकाः जिपिं अनसं च्वंगु छगू होटेलय् वना । अंगलय् धर्मचक्रया चिंलिसें अन “बि ह्याप्पी” धकाः च्वयातल । च्वये नं माः अन । छाय् धाःसा अल वँक्वपतिं हरेक बौद्ध तीर्थयात्रीयात लुम्बिनीया ख्वाःपाःचा खँखं ख्वखुमखु धायेकाबी । अज्याःथाय् व बि ह्याप्पीं यक्व ज्या याइ, जिमित थःत थम्हं सम्हालेयायेत । संसार हिल, बुद्धया जन्मभूमि महिउ । बुद्धं संसारयात जःबिल, थःम्हं न्हापांगु पलाःतयागु थाय्यात अझं पलाःतय्बहगु थाय् दय्के मफुनि २५५५ दँ लिपा बुद्ध नेपालय् जन्मेजूगु खः भारतय् मखु धकाः बुद्धया नामय् राजनीति याइपिनिगु थ्व देसय् ।

चिकुलाया बिदा लाकाः जिपिं लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालय अन्तर्गतया थेरवाद बुद्धिस्ट एकेदमिया भन्ते–गुरुमांपिं, शिक्षकपिं व विद्यार्थीपिं नापं स्वंगू दर्जन धर्मबन्धुपिं लुम्बिनीइ वयागु, २०१२ फुइ निन्हुजक न्ह्यः । लुम्बिनी धुंकाः कपिलबस्तुया बौद्धतीर्थया भ्रमणलिपा सुर्खेतया काँक्रेबिहार स्वयेगु जिमिगु योजना ।

कांथें खिउँगु होटेलय् घौछि मैनमतया पिलिपिलिलिसे ल्वायेवं लोडसेडिङ सिधल धकाः मतमित जुरुजारुं दन, मिखा गिलिगिलि यायां । नयेत्यःगु संकेत वल । चिन्वःगु ल्वसालिसे जाप्यय् धुतकाः जिमि द्यनेगु गौतमी विहारय् वनाः थसः पाया ।

०००

सुथ जुल, अय्सां सुथ मजूनि । चिकुलाया लुम्बिनी, छगू न्हूगु अनुभव — क्वथां पिहाँ वयां नं ख्वाउँगु सिलखं भुनातल । सित वा गायाच्वन, ससिवाथें, मिखाय् थ्यंक हे वया पिइकः वयाच्वन । गुलि म्हाइपुजुइ सुथया नं, सुद्र्यःयात बाराय् तयाः थः याकःचा जक वये । ग्वंगः महायेकं जूगु सुथ थें ।

क्वाःगु च्यालिसे थःथःगु म्हयात ख्वाउँगु तराइया शितलहरलिसे ल्वायेगु शक्ति त्याय्कयाः जिपिं वना पवित्र बगिंचाय् पियाच्वनां खइमखुत धकाः । लाकांया थेकेदारयात लाकां बुझ्ेयानाः बगिंचाय् दुहाँ वना । नायुगु फय्, नायुगु घाँय्, नाइसेहे च्वंगु सुत्र वचनं थ्वयाच्वन सर्गः नं । अन उगुं थुगुं दयेकेगु ज्याः न्ह्याबले जुयाच्वनी । मचांनिसें लुम्बिनी वलकि अन छतां छतां दयेका हे च्वंगु जुयाच्वनी (सन् १९८५य् तयार जूगु केन्जो तान्गेया गुरुयोजनाया इज्जत नेपालं थुकथं तयाच्वंगु दु)। थ्व हे खः थनया विशेषता — अल्सिख्वाः ज्यामित यायेला मयायेला यानाः कुतिकुति सनाच्वन । बँ दयेकेगु ज्या ला यक्व जुइधुंकल, बस, नुगः दयेकेमानि । बुद्धनुगः दयेकेमानि अन बँ दयेकाः ध्यबा दयेकीपिनिगु नुगलय् ।

मनूत म्वः म्वः । पलख लाइन च्वनाः युनेस्कों धाःथे यानाः दयेकातःगु मायादेवी द्यःगः दुने सिद्धार्थ जन्मजूगु ईयात नुगःमिखां फयाकया । पलख सिथय् दनाः बुद्धजन्म, जन्मभूमि व उकिया ऐतिहासिक, साँस्कृतिक व धार्मिक महत्वया भचा विवेचना जुल ७नतसद्धेय भन्तेपिं व गुरुजनपिं पाखें । न्हाय्पनय् चिकं तयातःगु जक मखु, न्हापय्पं निपां हे चिकंया पुखुलिइ थुनातःपिं लुम्बिनी दयेकेगु जिम्मा कयाः जागिर नइपिन्सं थ्व खँ ताइला थें ।

अनं अशोक स्तम्भया न्ह्यःने बुद्धपूजायाया सूत्रपाठय् थःत तंका । बुद्ध, धर्म व संघया स्मरण जुल । नुगलय् दुनेथ्यंक शान्तिया खुसिबाः वल । चाकःलिं मिखा ब्वया । थी थी देय्यापिं बौद्धभिक्षु–भिक्षुणी अले उपासक–उपासिकापिं थम्हं फुथें–चाःथें सःथें–स्यनातःथें बुद्ध लुमंकःवयाच्वन । अझ धाये, अन बुद्ध दु धकाः झीत लुमंकाबिउवयाच्वन ।

नापसं च्वंगु बुलुगु लःदूगु पुखुली नक्कलीगु प्लास्टिकया पलेस्वानं जिमिगु ७नतसद्धानं प्लास्टिकयागु जक खःला धकाः शंकाया मिखां स्वयाच्वन । पुचः पुचः ल्याय्म्ह ल्यासेत घ्वातुमतुघ्वानाः वयाच्वन, मोबाइलया सिन्हफुति थेंज्याःगु लेन्सयात थः थ्व थासय् वयागुया दसु मुंकातय्त उजं बियाच्वन । थ्व दक्व स्वयाः अशोक स्तम्भ अचम्भ जुयाच्वन । छु जूगु खः ल्याः थ्व धकाः ।


डा. फुहरर, पिसि मुखर्जी, खड्ग समशेर, देवाला मित्रा, ऊ थान्त... अले सु सु । थौंतक गुलि नं लुम्बिनीया संरक्षण÷विकास जुल, व कि विदेशीया करकापं जुल, कि लुम्बिनीया विकास यातकि ध्यबा कमेयायेखनी धैगु सिद्धान्तं जुल । विश्वसम्पदाया धलखय् लाःगु लुम्बिनीया नां कायेत्यलकि पर्यटन व आर्थिक विकासया खँ ल्ह्वनेसःपिं सरकारी कर्मचारी व लुम्बिनी विकास कोषया जागिरे प्रतिनिधितय्गु तःताजि ख्वाःस्वयेधुन । लुम्बिनी न्ह्याबलें लुम्बिनीया लुम्बिनी तुं । बसय् न्यनावयागु मदनकृष्णया मे छपु न्हाय्पनय् घुन्न हाःवल “लुम्बिनी विकास यायां यक्वसिया काय्बुल, तर अय्नं ज्या मजुया बुद्धया हे आय्बुल ।”

पलख जिपिं अनया राजकीय बुद्धबिहारय् वनाः लुम्बिनीया संरक्षण यायेत योगदान बियाबिज्याःपिं भन्तेपिन्त लुमंका । अले अनं जिपिं खसुया सिलखं भुनातःपिं ७नतसीलङ्कन, म्यानमार, थाइ विहारया अवलोकन यायेधुंकाः ज्यःनां याःवना ।

लुम्बिनीया मू लुखा न्ह्यःने चिकुयाः स्थानीय मनूत, दुगुचात व खिचात छथाय् हे मि पनाच्वन । धाथें लुम्बिनीइ स्थानीय मनूत धकाः सुयात धायेगु७तिस बुद्धया जन्मस्थल धकाः विश्वं धयाच्वंथाय् भ्याभचा हे बुद्धभावना मदुपिं पहाडी खय्बर्मूत, अनया मधेसीत, वा आदिवासी थारुत वा मुस्लिमत वा क्रिश्चियनत वा भुटानी शरणार्थीत स्थानीय ला ७तिस उपिं अन च्वंवःगु ग्वःदँ दत धकाः मसिउसां सरकारं स्थानीयबासी धकाः उमिगु हे ख्वाः ब्वइ । सलंसः दँनिसें पशुपतिया सेवा यानाच्वंपिं नेवाःहिन्दूतय्त थनेगु गुरुयोजना दयेकीपिं सरकारी कर्मचारीतय्सं बुद्धया ब नं उच्चारण मयाइपिन्त छाय् स्थानीय धयाच्वन जुइ७तिस अन च्वंपिनिगु आर्थिक विकासया नामय् दर्जनौं प्रोजेक्टत स्वस्वं रिपोर्टय् परिणत जुल, उमि वहे मुलु वहे सुका । न अनया स्थानीयबासीत बौद्ध जुइफु, न बौद्धत अन च्वंवनेफु ।

ग्वाः पसःत व नपसःत दनाः अन वःपिं हरेक तीर्थयात्रुयात आस्कुति ख्वालं स्वयाच्वन । अन निताजि मनूत दइ — ब्यापार यानाच्वंपिं दक्व नेपालीत, अन तीर्थयात्रा वइपिं मनूत दक्व बौद्ध ।


थौं ज्यःनां यायेगु लुम्बिनीया मूलुखा न्ह्यःने च्वंगु सिद्धार्थ नांगु अय्लाः पसलय् । अय्लाः पसलय् जा नं नयेगु दु । मथू जिं, छाय् मनूत अय्लाः त्वनेत नं बुद्धया जन्मभूमिइ थ्यंक वयेमाः धकाः । न्हिनय्निसें ह्वासाह्वासां नवयाच्वन, अय्लाःयालिसें अय्लाः नवःगु खँ नं थ्वयाच्वन । बुद्धया जन्मभूमिइ बुद्धया वातावरण मालेत झी नेपालय् मखु विदेशय् वनेमाली ।

नयेधुंकाः जिमिगु बसं थःगु लँ माल । निभाः त्वये थाकुयाः ब्यथा जुयाच्वन । वँचुगु सर्गःयात खसुं मत्वःतूनि । हः हायावनाः कचाया कचा जक जुयाच्वंगु सिमात, नकतिनि वा लयातःगु बुँ, तुयुपिं सात, हाकुपिं मेय्त, जःवयाच्वंपिं बुरात । तराइलय् थ्व हे छगू जक ऋतु दइगु ला७तिस लुम्बिनीस्वयाः २७बmउस किमि पश्चिमय् लाःगु कुदान वा निग्रोधाराम धैगु थासय् जिपिं बसं कुहाँ वया । अपाय्जिगु ऐतिहासिक महत्व दूगु — सुद्धोदन महाराजं बुद्धयात वसपोलया नीद्वः भिक्षुगणपिन्त लसकुस यायेत दयेकातःगु धयातःगु थ्व थाय् । प्रजापतिं थन हे बुद्धयात काषाय वस्त्र दानयात, राहुल थन हे भिक्षु जुल । गुम्हस्यां ला थ्व थाय्यात क्रकुच्छन्द बुद्धयागु थाय् धकाः नं धाल । न्ह्याम्हस्यां न्ह्यागु धाःसां जिगु मिखाया न्ह्यःनं संरक्षणया अभावय् व खण्डहर कन्नाचायापुक्क दनाच्वन ।

वनेवं खवय् छगः शिवमन्दिर दु । मू विहारया खण्डहरया दथुइ शिवलिङ्गथेंज्याःगु छगू आकृति धस्वानाच्वन । इतिहास इतिहास खः — बुद्धविहारया इतिहास नं इतिहास, उकिइ हिन्दूतय्सं आक्रमण यानाः शैव संरचाना द्यतनाथिकूगु नं इतिहास अले हानं मुश्लिमतय्सं हिन्दूतय्त ख्यानछ्वःगु नं इतिहास । गुगु कायेगु गुगु मकायेगु । त्याःपिन्सं इतिहास च्वइ, बूपिं पुरातत्वया चाद्वँ तःलय् सुलाच्वनी । धर्मया नामय् जुयावंगु व जुयाच्वंगु इतिहासपाखें तापाक्क च्वनाच्वने धाइपिं बौद्धत न्ह्याबलें छगू धर्म जक धर्म धकाः धाइपिं जुजुपिन्सं यानावंगु निसःत्यादँ पुलांगु शासन व द्वलंद्वःदँ निसेंया पुलांगु रुढया लिधंसाय् शासन यायेगु झीगु परम्पराया न्ह्यने नाय्या न्ह्यःने मेय् ख्वयेथें जक ।


अनं जिपिं तिलौराकोट वा कपिलबस्तुया राजधानी, सुद्धोधन महाराजया राजदरवारय् थ्यन । अन साइनबोर्ड ला दु तर दरवारया नामय् पश्चिमद्वार धयातःगु जमिन स्वयाः निगू स्वंगू फिटति तजाःगु पःखाःया संरचनात ल्यनाच्वंगु बाहेक छुं मदु । दु सा व हे न्ह्याःन्ह्याथे सयाच्वंगु सिमा, व कंझाः जक । अन लूगु धाःगु आठौं व सातौं शताब्दी इशापूर्वया पुरातात्विक बस्तुत कि गाइडबुकय् दइ कि म्यूजियमय् ।

बरु लिक्कसं थःगु भाकल पुवंका बिइम्ह बनदेवीया सतःथज्याःगु द्यःगलय् धाःसा मनूत वयेवने जुयाच्वन । मनूतय्त थःगु नाथ थःहे जुइगु शिक्षा बिउम्ह बुद्ध बुनाच्वन, भाकल पुवंकाबिइम्ह धकाः झीसं धयातयातःम्ह चा, ल्वहँया नाथ गुलजार जुयाच्वन । मिसा छम्ह नगडा थानाच्वन, तुकुतुकु यानाः । थःगु इच्छा पुवंगुलिंजुइ, अन झ्वःझ्वःलाक्क सिमन्टीया किसिया कलाबिहिन मूर्तित थनातल, वख्वाःथ्वख्वाः मवःपिं ।

अनं सिद्धार्थं महाभिनिष्क्रमण यानावंगु ध्वाखा स्वयेवं जिमिगु निष्क्रमण जुल पःखाः थुनाः दयेकातःगु ह्वतं खुँतथें पुलिंचुयाः, घ्वंस्यानाः । मनू मजुइगु निर्जन थज्याःगु गामय् नं येँयागु स्वयाः बांलाःगु पिच लँ । पलख न्यासिवनेवं निगः स्तूपथेंज्याःगु स्मारकत ध्वदुत । उकियात सुद्धोधन व मायादेवीया अन्तिम संस्कार याःगु थाय् धकाः नं धायेगु चलन दु, झी इतिहासकारतय् — आखः सिइमदयेधुंकूगु पुलांगु छगू साइनबार्डं अथे धकाः धयाच्वन ।


सोमबार जूगुलिं अनया संग्रहालय स्वये मखनीगु जुसेंलि जिमिगु गाडी नेपाल भारतया सिमापाखे वन । गाडी नेपालसिमाय् दिकाः जिपिं उत्सुक जुयाः सिमापारी वना, अनया कपिलवस्तु स्वयेत । झिंन्यागू मिनेट न्यासिवनेवं जवय् तःधंगु लुखां जिमित लसकुस यात । उकुन्हु २९ दिसेम्बर कुन्हु तिनि उमिसं अन कपिलवस्तु महोत्सव याःगु जुयाच्वन । बिइत्यंगु ह्याउँगु निभालय् यचुपिचु, वाउँक सितु घाँय् लानातःगु थाय्या दथुइ निगू प्यंगू भग्नावशेष दनाः जिमित स्वयाच्वन, लिक्कसं छगू मनोहर पुखुलिइ पलेस्वां ह्वयाच्वन । जिमि पुचःया पासापिं पूर्वाग्रहरहित जुइमफुत । छम्हनिम्हस्यां धात, “थ्व ला नक्कली भग्नावशेषथें च्वं, थ्व ला नेपालं खुयाहःगु पुरातात्विक अपाया द्वँ जक खः |”


नेपालय् लुम्बिनी दूगुलिइ गर्वं छाति चकंकाः भाषण याइपिन्सं थःगु स्मारक बांलाक संरक्षण यायेम्हासेंलि वा यायेमफुसेंलि भारतीय सरकारं उमिथाय् नक्कली कपिलबस्तु दयेकल धकाः इलय् ब्वयलय् भाषण यानाः थःगु राष्ट्रियताया प्रदर्शन याइपिं नेपाली नेतातय्सं सहमयाःगु उगु स्मारकय् जिगु तटस्थ मिखां उलि बांमलाःगु, तय्मजिउगु छुँ मखन । अज्याःगु थासय् उलि व्यवस्थित सुन्दर संरचना अले यचुपिचु नं उतिकं । पलख फ्यतुनाः बुद्ध लुमंकेखनकि नेपाल व भारतया सिमा अन गौण जुइ । जापान व कोरियाया ततःधंगु बौद्ध द्यःगः व बगिंचा स्वयावयागु दु — अन बुद्धया जन्म जूगु मखुसां फसय् बुद्ध दु , झीत जक छाय् बुद्धया जन्मभूमि नेपालय् हे माःगु७तिस नेपाली जुइ अःपु, बौद्ध जुइथाकु ।

लँय् दथुइ सुरेनदाइलिसे उकुन्हुनिसें या च्या त्वनेगु प्याःचाःलंकाः जिपिं हानं बसय् च्वना ।

०००

हानं सुथया खसु । ताबाय्त तक लः क्वाकेत च्याकातःगु मिं जिमित प्यपुंक चिनातल । न्हूदँ २०१३या न्हूगु सुथ — भिन्तुनाया कालबिल जुल । खसुं तेलकासा म्हिताहे च्वनतिनि । त्यःसां मत्यःसां वल धकाः जिपिं तप्यंक वनाछ्वया विश्वशान्ति स्तूपय् । अपाय्धंगु स्तुपयात नं माखां खाचा त्वपुइथें त्वपुनाहे तल तिनि । खसु भचा सालुलकि स्तुपं जिमित तय्जु याइ, अले हान खनेमदुमदु । जिगु मिखाया न्ह्यःने जापानी भन्ते युताका नावातामेया हि बाःवःगु मदिउनि । गुलि थाकु शान्तिया सः न्यनेमयःपिन्थाय् शान्ति स्तूप दयेके । स्तूपया उपस्थिति हे नं शान्तिया विजय खः ।

चीनियाँ, कोरियाली, जर्मन व यूएस धाःगु मेमेगु धाःगु विहारत लिसें नेपाली बज्रयानकथं परम्परागत विहार दयेके धकाः धलान यानातःगु संरचना स्वयाः दुपिन्सं फुपिन्सं याइनि लुम्बिनीया विकास धयाथें मन तया । अनया अधिकांश विहार विदेशी ध्यबां । नेपालीत ला अन लुखाय् च्वनाः चाइनिज व इण्डियन लुमन्तिया चिं मियाच्वंपिं जक । अझ अजू चायापु, अन लुम्बिनी क्षेत्रय् बनेजूगु कलाकौशलया चिं छुं न्यायेगु मदु, लुम्बिनी लुमंककाबिइत उमिके झीत बिइगु छुं मदु । जिमिसं लुम्बिनीयाके बिदा कया ।