Saturday, August 12, 2017

170811 खसि दयेकीपिं


सापारु ध्याचू

राजेन मानन्धर

न्ह्याबलेंथें फेसबुकय् सनाच्वनागु । तुकुतुकु तुकुतुकु । उमिसं ययेकि धालकि ययेकेमालीगु, इनाबिउ धालकि इनाबिइमालीगु । अझ न्यनाच्वनीगु, छगुं न्ह्यपुइ छु दु धकाः । छु दु धायेगु, वायाँवायाँ दायाच्वंपिं तुँचा दु धायेला, कापः न्ह्ययाः नइपिं छुँचा दु धायेला । उमिसं वा धाःथाय् जक वंसा ला गनं गन थ्यनी गनं गन थ्यनी ।
का । धाधां अथे हे जुल नि । थन क्लिक या धाल । याना । जि ला कम्प्युटरया म्हुतुइ ल्वसुइथेंका । छप्यय् यानाः नुनाबिल बाः सा । छ्या, सुर्ति सार्ति नयातःगु घचायापुसेच्वंगु म्हुतुइ । नकतिनि जक म्वःल्हुयावयाम्ह जि । व नुनं गन वयागु प्वाथय् थ्यनी धकाः जि । जितः ला छकलं मेगु हे संसारय् यंकाः बस्वानाबिलका । जनफाः हे त्वधुइक ।

धूधाः ब्वःगु, ध्याचःधिचःदंगु खनाः येँय् ला खःनि धकाः च्वनागु । तर गन खइ धकाः, छखा हे छेँ मदु । पसः नं मदु, मोटरजाम नं मदु । वंवंथाय् सुन्य । मसांथें झिझामिझां दं ।

गनं गनं छम्ह मनू खना न्है । ओहो सा । मनूयात मनू खने हे आय् बू का थन ला ।

काचाकाचां वयाथाय् न्ह्यःने वना । पाकःचा ख्वाःवः, ग्वाय् दारि च्येंच्येंच्वं । नये मखं ख्वाःवः । ज्या यानाः ज्याला कायेमखंम्ह जुइका व धयाथें जक मतिइ लूगु । व ला ब्यथां काःम्हथेंच्वं । निपा तुतिया दथुइ ल्हाः स्वचाकाः वाथावाथा कनाच्वन बाः ।

जिं न्यना, “छ सु ?”

वं धाल, “जि च्वमि । नेवाः भाय्या च्वमि ।”

“छु जुल छन्त?”

“व पापीं मुगलं छ्यानाथिकल का ।”

“गन?”

“थन ।”


जि वातां । अथे नं याये धइगु दइला का । यमाःसा । जिं मे वांन्याना । वयात वाथावाथा हे कंकाः जि न्ह्याःवना ।

ववं ववं हानं मेम्ह मनू ध्वदुत । व नं अथे हे । व नं च्वमि, वयात नं अथे यानाथिकूगु । वाथावाथा हे कनाच्वनातिनि । जिं यायेफूगु छुं हे मखु ।

हानं वना । अज्याःम्ह हे मेम्ह ध्वदुत । वयात नं अथे हे यानाथिकूगु । हानं मेम्ह ध्वदुत, वयात नं अथे हे । हानं मेम्ह ध्वदुत, वयात नं अथे हे । च्वमि धइपिं ध्वदुतकि मखुगु थासय् मुगलं छ्यानाथिकीम्ह सु जुइ व ?

बान्हि धयाथें न्यासि वनेधुन । निभाःद्यः जिगु छ्यं च्वसं । जिं छुं हे थुइके मफु, थन झीगु थःगु धकाः छुं छुं मदयेधुंकल । माइलौं माइल न्यासि वंसां न सिमा छमा खनेदु, न छेँ छखा खनेदु न फलेचा, न तुं, न हिति । बन्जर फिसः जक । अले सुं सुं लुत सा व हे छम्ह निम्ह च्वमिपिं, वनं दक्वसित अथे हे यानाःगु ।

जिगु न्ह्यपु चाःहिल । अथें ला जनसंख्या मगाःगु झीगु समाज । झी दक्वस्या परिवार नियोजन यायेमाः, उमि जक म्वाः । अथे जुयाः झी झी न्ह्याथासं अल्पमत, उमिजक बहुमत । आः उकिसं साहित्यया खँ ल्हायेगु खःसा झीगु समाजय् दनिपिं धइपिं हे च्वमिपिं जक । अले व मानव श्रृष्टिया नामय् ल्यंदनिपिं अत्यन्त लोपोन्मूखया धलखय् तयेमाःपिं निम्ह प्यम्ह च्वमिपिन्त थथे छाय् याइगु धइगु का । तं पिहाँ वइ जितः ।

मखु सु जुइ व च्वमि खनकि सहमयाइम्ह ? वयात मययेवं सुयां मयइगु ला? वं धयाः च्वमि जुयाच्वंपिं ला उपिं, वं जुइमते धायेवं मजुइत ? देसय् भासन यायेत दयेकातःगु उलिमछि म्हुकंचा एकेदमि परिषद् खलः पुचः दबू द्यःगः व छु छु धाःगुलिं गतिलाक्क ज्या यानाः झीगु भाय् थन थ्यनेधुंकूगु सकस्यां सिउ । गुलिं भाषाथुवाः पार्टी पतचिंकाः पय्नं वन, गुलिं मालिकया भासं भाषण याः वन । भाषा धाःसा थुत्ताया थुत्तातुं । अथेसां ल्यनाच्वंपिं निम्हप्यम्ह च्वमिपिन्त चिडियाखानय् तयाः संरक्षण यायेगु ला गन, अथे मुगलं दायाः खसि यानाथिकेगु धइगु नं दइला? जि जक जिउसा जिं आः थथें हे प्यम्ह ब्याहा यानाः च्याम्ह बुइकाः वयाथय् क्यनेयंके, का थिजकथिउसा धकाः । म्वाल का, थः नेतानितातय् काय् मखुगुलिं हानं महिला अधिकारवादीतय्सं मुद्दा तइ धकाः का ।

जितः च्वनाच्वनाथे मजियावल । निभाः द्यः थिउगु उथें, चःति नाः नाः वयेधुंकल । बँय् हे धच्याक्क फ्यतुना । म्हय् धूधाः थाथायाना । अले न्हकु तियाः बिचाः याना । छाय् जुइ? सु जुइ व ? तःगु बिचाः वया जितः छाःकिलं थें छाःवल ।

खइ खइ, व जन्मजात हे बाझः जइ । अथे जूपिनि मेपिन्सं मचा बुइकूगु, श्रृष्टि याःगु सह याये मफइमखु धाइ । वया नं अथे हे जुइ, मानवीय स्वभाव हे खः नि । थम्हं यायेमफुगु मेपिन्सं यातकि तं पिहाँ वइ, लपं ख्याः जुइ, तर थ्व ला अचाक्लं हे नि भाइ । छुं मजूपिनिगु तछ्यानाः खसि यायेगु धइगु नं थनया खँ ला । याकेबिइमखु जिं वयात । जिं जक ध्वदुलकि वयागु हे मुगलं वयागु मुइकेगु जुइ । क्या मुर्ख जुइ जि । वयागु अथे तछ्यायेमानिगु दनिसा वं करपिनिगु तछ्याःजुइला ? तर अथे मयाःसां वयागु व अलछिनाः मुगः ला लाकां त्वःते । आः हानं सुयातं खसि दयेके बिइमखु जिं, श्रृष्टिइ नं विरोध ला ? याकःचा वा कितिकिति न्ह्ययाच्वना ।

च्वनाच्वच्वं छम्ह तापाकं मनू छम्ह स्वायां स्वायां वःगु खनेदत । छ्यनय् सँ मदु, मिखा गाःगाः वं, न्हाय् च्याम्पतिथें, छ्यं बखुंचियाथें ल्हुकु ल्हुकु सं । थज्याःगु सुं छम्ह हे धस्वाना च्वनेमफुगु थायसय् थ्व ला सरकारी जागिरदारथें फाइँफुइँ यानाः वयाच्वना बाः सा । सु जुइ थ्व? थनया हाकिम ला? वयाके मन्यँसे किक्वः हे सनेबिइमखु धाइम्हथें च्वं । यमाःसा, जिगिु न्हकुं चःति स्वःस्वः हे वल । वयागु ल्हातिइला बडेमागु मुगः दु नि । जिं सिल, थ्व हे का थन ध्वदुक्वसित तछ्याइम्ह । जि ग्यानाः कयेकुना, ल्हातिं तपुना । अनिकालमा बिउ जोगाउनु धाःथें जुल । अथेसां थुरुथुरु खाःसां मग्याःम्हथें जिं जितः सम्हालेयाना, तप्यंक धस्वाका । अले फुथें मफुथें छाति तप्यंका — का, थ्वलिसे जिं खँ हे ल्हाये । ”

जिं सः तसः यानाः सःता, “ओइ मिस्टर, कम ह्यर ।”

“येस सर । छि सु ले सर ?”

“जि ला ? जि छम्ह टुरिस्ट ।”

“वेलकम, वेलकम । थ्व जिमिगु देय् का । खन ला ? संसारय् गनं दइमखु थज्याःगु देय् ।”

“छाय् छु दु थन? जिं ला छुं हे मखनाच्वन । व हे न्यनेत्यनागु जिं । थन छु स्वयेगु दु धकाः ।”

“हः । बस । थ्व हे का थनया विशेषता । थनया विशेषता धइगु हे छुं हे मखनेगु । छुं दयाः नं मखनेगु, अले मखंसां दयाच्वनीगु ।”

“ओफ्फो थ्व काइते भासं खँ ल्हाये मते ले भाइ । धा ले बरु थन छु स्वयेगु दु ? टुरिस्ट प्वाइँटत गन गन दु ?”

“धायेधुन नि थन मदूगु हे स्वयेगु खँ खः । न्हापा न्हापा थन त्वालय् त्वालय् च्वमित दइगु, बाहालय् बहालय् साहित्य सम्मेलन दइगु, झ्यालं झ्यालं खँ ब्याः, कःसिं कःसिं खँ साः ।”

“अले आः उपिं गन वन ले? उमिगु न्हूगु पुस्ता ला दयेमाःगु नि ।”

“न्यँले खँ । उमि अथे ह्वासा ह्वासां विकास जूबलय् क्वथाय् तयेथाय् मदयेक सफू पिदंबलय्, साहित्यया चर्चा अले सिरपाः बिउबले जिमित धाःसा मिं पूथे जुइगु । सह हे याये मफइगु ।”

“हाँइ । छाय् ले ? छिपिं धइपिं सु ?”

“जिपिं ला ? जिपिं थनया स्वघोषित भाषाविद्त का । उमिसं अथे तःगु तःगु सफूत च्वयायंकूबलय् जिमित ला भचा धकाः हे मान मन्त । अले तं पिहाँ मवइला ?”

“का । छुं हे खँ मथुल । चाउचाउ थें हे स्वः खँ नं । छिमिसं नं उमिसं थें महाकाव्य, खण्डकाव्य, बाखं, उपन्यास च्वःसा जिहे जिल नि । झं बांलाइ ।”

“हालेमते क्वात्रा । पालिंनिसें तं पिहाँवइ । अथे च्वये सःसा थ्व भाषाविद्या अभिनय यानाच्वनी ला जिमिसं । च्वये मफयाः, मसयाः ला थथे आखः ग्वः ल्याः खाखां व मजिउ थ्व मजिउ, अथे या थथे या धकाः अर्डर बियाच्वनागु नि ।”

“थ्व ला पञ्चायत कालया अन्चलाधिस थें जुल का । थम्हं छुं मयाइपिं तर थः धइथे बाहेक मेपिन्त छुं मयाकीपिं ।”

“बस । जिपिं धइपिं वहे का । थुल ला ? मेगु नं धयाच्वने मानि ला ?
“छिमिसं यायेगु चाइँ छु ले ? च्वयेगु मखु हँ, च्वकेबिइगु मखु हँ ।
“जिमि निम्ह प्यम्ह डाडदर पर्फेसरत दु, नेपालभाषाया नामय् जागिर नयाच्वनापिं । जिमि जिमि न्ह्याबलें व मार्पा पसलय् च्वनाः खँ ल्हायेगु का । स्व भाइ, झी जागिर नयाच्वनां दछिया छपु निपु हे लेख च्वयेमफु, उमि प्वाथय् ल्वहमां त्ययेकाः नं उगुं थुगुं सिर्जना यानाच्वनी, नुगः हिइल जिमिगु धकाः ।”

“अथे धयां मजिल नि । छिमिसं नं च्व ले,” जिं वयागु खँ त्वाःल्हाना ।
“छु धया ? हानं धासाः । जिमित उपिं थें च्वमिचात धकाः च्वनागु ला ? जिमिगु ला छगः छगः आखःया डलर वइ डलर । सिउ ला, जिमिसं निगू प्यंगू पेज च्वल कि अमेरिका बेलायतया डागडर पर्फेसरतय्सं तारिफ यानाहइ । महःसां यात धकाः धायेबलय् थन जिमिगु बिस्कं इज्जत च्वनी ।”

“अले थन छु यायेगु ले?”

“थन ला ? थथे हे चान्हय् न्ह्यःमवइबलय् थनया भाय्यात गथेयानाः नामेट यायेगु, च्वइपिन्त न्ह्यःने वयेमफयेकेगु धकाः बिचाः यायेगु, छख्वला स्वात्त सालेगु, अले सुनां मच्वःकथं नेवाःभाय्या हिज्जे दयेकाबिइगु, अथे धइगु दूगु स्यंकाबिइगु । गबलें लिफुति म्वाः धायेगु, गबलें भास धायेगु, गबलें य पालेमाः धायेगु अले गबलें माआखःया ए छ्लयेमा धायेगु । न्ह्याथे यानाः नं च्वयाच्वंपिन्त इतिमिति कंकेगु ला खःनि । जिमिसं थथे धालकि च्वयाच्वंपिं हिमही चाइ, मच्वःपिं ला थ्व ला थाकु खनीका धकाः च्वये हे ग्याइ । अले न्ह्याबलें जिमिगु राज का थन ।
“भाषाविद् हँ । अले हिज्जे बाहेक मेगु खँ ल्हाये मसःला ?”

“अथे धायेमतेले भाइ । जिमिगु नं ला इज्जत दुनि थन सोसाइटीइ ।”

“अले छिमिगु अज्याःगु च्वापुकाःगु हिज्जेयात च्वमिपिनिगु समाजं स्वीकार याइला ?”

“मयाः । व हे खँ ला जुल नि । डागडर पर्फेसरपिनिगु खँ न्यनेमाः धइगु हे मदु धया उमि ।”

“थ्व विषयय्यात कयाः सेमिनार, अन्तरक्रिया यायेगु ला कि ? पत्रपत्रिकाय् लेख च्वयेगु ला कि? फेसबुकय् पोस्ट यायेगु ला कि ?”
“भचा फसाद जुइका । उलिमछि मनूत वइ, अज्याःअज्याःगु खँ न्यनाहइ, जिमिसं लिसः हे बिइफइखु । ख्वाः ह्याउँके माली ।”

“अथे सा थःगु हिज्जेया बारे थःगु हे सफू च्वयेगु लाकि । व्याकरण धकाः ?”

“व्याकरण च्वये सःपिं हे मखुनि जिपिं । व हे ला गबलें संस्कृतया व्याकरण कया, गबलें इङ्लिस युनिभर्सिटी ग्रामरया कपि यानाः छकः निकः च्वया । फहे मफु । थ्व ज्या ख्यलय् मदूगु नेवाः भाय्या ब्याकरण दयेकाच्वनां नं साध्य ला । अथें रिटायर जुइन नि जिपिं, आः पेन्सन नयेगु का । आः थज्याःगु ज्या सनाच्वनां नं, मलाः भाइ । भाषा आयोगय् नं वने हे माल, भासन भिसन नं मुइकेमाल । उकिं जिमिसं यायेगु धइगु हे हिज्जे जक का । जिमिसं स्यंके सःगु धइगु हे थुलि जक ।”

“अले छिकपिनिगु खँ सुनां न्यनीले ?”

“दु नि थन छगू निगू गुथिगाथित । ममःचा छगू निगू पिलेट नकलकि वयागु व्याकरण नालाकयागु मखु धाधां जिमिगु हिज्जे कयाः सफू पिकाइपिं । पाकः ख्वालं स्वकः कउला याइपिं का । उकिं ला जिपिं मक्ख नि ।

“अथे यानाः ला मजिल नि । कि उलिमछि सहलह यानाः पिहाँ वःगु, दक्वस्यां स्वीकार यानातःगु द्वलंद्वः सफू पिथनातःगु च्वयेगु नियमयात स्वीकार यायेमाल, कि व थ्व कारणय् पाय्छि मजू, थनथाय् छिमित च्वयेत थाकुयाच्वंगु दु धकाः धायेमाल, अले उकिया विकल्प थथे थ्व आधारय् बियागु धकाः स्पष्टयायेमाल का मखुला ? थम्हं दयेकागु हिज्जेकथं छगू सफू च्वयानये भाःमखंपिन्सं थ्व ला जबरस्ति यायेथें जुलनि ।”

“हैट । छु धइगु ? सु छ ? छं ला च्वमिं थें धाल नि । छ नं च्वमि ला? वं छकलं भैलःमिखा कनाः मुगः क्यन ।

जिं मखुगु खँ पिहाँ वल तर मखु धाये मफुत । सुरुवाः हे प्याःथें च्वन । अथेसां धयाबिया, “खः, छु यायेफु छं । ”

“छन्त हे मालाच्वनागु जिं । ग्वःन्हु दयेधुंकल छम्ह हे च्वमि मलूगु । जि ला च्वमिचिमित छम्हे मदयेक सखाप यायेधुन, जिगु मिसन पुरा जुल धकाः च्वनागु । का धा । छं जिमिसं बियागु हिज्जेकथं च्वये लाकि च्वयेमखु ?"

“च्वयेमखु । आः छु यायेफु छं ?”

"थनया नियम हे थ्व । थन जिमिसं धइगु हिज्जे कथं मच्वयेगु जूसा छन्त सिर्जना यायेगु अधिकार मदु । खसि जुइत तयार जु छ ।”

वं जितः छातिइ घुस्सा नकाः थसः पायेकल । सुपाय् मदुगु यचुगु सर्गतय् इल्ल नगु खन । व गन दु धकाः स्वये मलाःनि छपा तुतिइ वं पुलिं ल्हाकल, अले मेगु तुति नं धःपाय्का कस्सिक न्हुयाबिल । जिला ख्याकं त्यःम्हथें । आसे नं धायेमफु, सने नं मफु, ल्हाः निपां ध्यनाःगुथें ।

वं यांकयाः मुगः ल्ह्वन । जिं मिखा हे फुति यायेमफु, छ्यनं मयः मयः धयाच्वना । वयागु मुगः बज्र कुहाँ वयेथें वल । अन हे लात ।

“आया आया, स्यात स्यात, मजिल, मफुत । यमां यः, गथेयाये कारे । मखुथे जुल । जि फुत, जि मन्त । जि हालाच्वना ।

व संसार त्याकाम्ह थें लय्ताः । म्हुतुइ पिहाँ वःगु लाः लन्चं हुयाः मुगः प्याखं हुइकुं हुइकुं वन । जिगु मिखा बुलुसे च्वनावल । जिं छुं मखन ।
                                           
नःलि साहित्य दबूया ग्वसालय् 2017 08 11 कुन्हु जूगु ख्यालि साहित्य मुनाय् ब्वनागु । अप्रकाशित ।

Wednesday, August 9, 2017

170808 इन्टरनेट हडतालं न्ह्यब्वःगु नेवाः युवा नेतृत्व


राजेन मानन्धर
दुर्गालाल श्रेष्ठया म्ये — घाः जुयाः जक ख्वइगु खः जि । तर नेवाःत थौं घाः जुयाः नं ख्वये मसयाच्वन । स्याःगु नं स्याःगु थें मच्वना च्वन । पचासौं हजार नेवाःतय्त प्रत्यक्ष प्रभाव लाइकथं, वनं थःगु पुख्र्यौली धायेगु व हे छेँ तकं सतक विस्तारया नामय् धमाधाम थुनेगु यानाच्वनं नेवाःत थः हे दनाः राज्यया विरुद्ध आन्दोन मयासेंलि आः ला मजिल धकाः थनया छपुचः ल्यायेम्हत दनावःगु खनेदत ।


उमिसं मेगु छुं हे मयाः । थःगु ल्हातिइ दूगु कम्म्युटर वा मोबाइलय् अले उकिइ न्हिछिं चछिं सनाच्वनेगु खँलाबला यानाच्वनेगु सामाजिक संजालय् इन्टरनेट हडताल यायेगु क्वःछित । अगस्ट १, २०१७ कुन्हु दक्वस्यां थःगु वालय् मेगु छुं पोस्ट मयायेगु, हयासट्याग सेभनेपाभ्याली (३क्बखभल्भ्उबख्बििभथ) जक तयेगु धइगु सुचं अनं हे वल । यूट्युबय् नं क्यनाहल । गुलिस्यां थू धाल, गुलिस्यां मथू धाल । प्रचार यानाजूपिन्सं हे बांलाका मथू । गथे सः अथे धयाजुल ।


मनूत जगाजग तान्वयेक निभायलय् दँवलं, भासन व नाराबाजी यातं ला छुं मजू, आः व ल्याय्म्ह ल्यासेतय्सं मोबाइलय् कुतिकुति सनेवं छुं जुइला धइगु मतिइ यक्वस्या वंगु खः । स्वभाविक खः थ्व भर्चुअल हडतालं सरकारया छाःगु छ्यंगुलिइ कुतिं न्यायेगु धइगु उलि अःपूगु खँ मखु ।
धाधां निम्ह प्यम्ह – रुकसाना कपाली व सुमन महर्जन व उमि पासापिनिगु जक कुतलं धायेमाल – छकलं हे फेसबुक व ट्वीटर चलेयायीपनिगु ल्हातिइ ल्हातिइ थ्व जानकारी उघरिमय् हे न्यन । यायेमाः धाइपिं, यानाच्वये धाइपिं अले यानां छु जुइ धाइपिनिगु दथुइ नं छगू न्हूगु प्रयोग कथं थ्व ज्या नं न्ह्यात ।


न्ह्यात जक छु, ब्वाँय् हे वन । छकलं फेसबुकय् थःगु प्रोफाइलय् हाकुगु खबरदार च्वयातगु किपा तःपिं अले वालय् नं ह्यासट्याग तःपिं अले व हे झ्वलय् सतक अतिक्रमणया पोस्टय् मातुमालाः हे ह्यासट्याग तःपिं म्वःम्वः हे लुत । न्ह्याथे यानाः जूसां सुयातं हानी मयासे थःगु समस्या जनताया दथुइ तयेगु अले सः तसः यानाः प्रशासन वा राज्य वा सम्बन्धित निकायया मिखाय् तक थ्यनेगु थ्व उपाय प्रभावकारी दु धइगु नं थनं खनेदत ।


गनं गनं जनजातित व खय् बुमूतय् दथुइ थ्व खँ जुल । छाय् यानागु धकाः न्यनाहल, धायेफुपिन्सं उमित उमिसं थुइगु भासं लिसः नं बिल । उमिसं नं गनं गनं थःगु किपा हे हिउपिं, वालय् ह्यासट्याग याःपिं खन । अले सतक विस्तारया आगं थूपिं अले पीडिततय्त ग्वहालि हे यानाच्वंपिं गैरनेवाःतय्सं ला थ्व ज्याय् ऐक्यवद्धता क्यनीगु जुहे जुल । स्वनिगः, नेपाः जक धइगु हे मन्त देसय् विदेसय् च्वंपिं नेवाःतय्सं नं थुकियात सकारात्मक कथं काःगु खनेदत, उमिगु सहभागिता नं ला च्वछायेबहजू । छन्हुया दुने हे उल्लेख्य उपलब्धि खनेदत । मेगु छन्हु नं तनेग खँ जुल । उकुन्हु नं अज्याःगु हे प्रतिक्रिया वल । सफल जूगु तायेकल, यद्यपि गुलि ह्यासट्याग जुल, गज्याःगु लिच्वः लात धइगु तथ्यांक सार्वजनिक जूगु खनेमदुनि ।


गन गज्याःगु आन्दोलन यातकि उकिया छु प्रभाव जुइ धइगु गनं हे भौतिकशास्त्रया सिद्धान्तथें न्ह्याथासं व हे लिसः वइगु सिद्धान्त मदु । नेकपा माओवादी जनयुद्धया नामय् जूगु १७द्वः मनूतय्गु हत्याया कारण जुल, मनूत न्हापांगु संविधान सभां संविधान च्वयाच्वंबलय् आदिवासी जनजातितय्सं थी थी जिल्लाय् व स्वनिगः केन्द्रित जुयाः नं आन्दोलन याःगु हे खः, थारुतय्सं थःगु भूमिया माग याःगु नं छगू सशक्त विद्रोहया चिं हे खः, मधेस आन्दोलनं उलिछि जनधनया क्षति यात, संविधान पित बिउबलय् नं ला बासःमनूतय्गु लास लय् छ्यालब्याल जूगु खः । छु झीत माःगु सकतां दत ला ? थ्य न्ह्यसः झीगु न्ह्यापुइ न्ह्याबलें प्यपुनाच्वनी । आन्दोलनया झ्वलय् थ्व इन्टरनेट हडताल नं छगू आन्दोलन हे खः, आन्दोलन हे जक खः ।


चालिसौं वर्षनिसें लँ तब्या यायेगुया नामय् सरकारं नेवाःतय्गु छेँ थुनाच्वन । थ्व दुने व्यवस्था परिवर्तन जुल, जुजुहे गद्दी त्वःता वन । दर्जनौं मन्त्री वल । उकिइ दुने नं हरेक मन्त्री परिषदय् पजनीइ लाकाः नेवाः त छम्ह निम्हसां मन्त्री दयेकेगु गबलेंमत्वःतू । नेवाःतय्गु समस्या नेवाःतय्सं जक ज्यंकीगु धइगु नं मखुगु खँ जुल । सरकारय् वनेखनकि झीगु समस्या सफाचट जुइक हलजुइ धइगु नं गलत साबित जुल । नेवाः मन्त्रीत गथे वन अथे हे लिहाँ वल, नेवाःतय्गु छेँय् डोजर वइगु समस्या गथे खः अथे हे जुयाच्वन । च्याला गुला तक मन्त्री जूम्ह नेवाः नं नं जिं थ्व कारण समस्या ज्यंके मफुत धकाः धाः मवः, पुलिं चूमवः । झीसं आः नं नेवाःतय्गु थ्व समस्या ज्यंके मफइपिं मन्त्रीतय्त थःगु नांया लिउने नेवाःपह दूगु थर दूगुया कारण हे जक ख्यें सगं बिइगु अले फेसबुकय् भिंतुना बिइगु मत्वःतानि । उपिं मन्त्री जुयावनेखनीगु अले झी नेवाः हे जक जुयाच्वनेमालीगु अवस्थाया अन्त जुइगु गनं नं लक्षण खनेमदुनि । अले अथे जुसेंलि मन्त्री वा राज्यं वा सरकारं नेवाःतय्गु सम्पत्तिया हक, आदिवासी जनजातिया जमिनय् दयेमाःगु हक सुनां हयाबिइ धइगुया लिसः सुनां नं बिइगु खँ हे मजुल ।


नेवाः नेतृत्वया खँ ल्हानाच्वनेगु हे नं बेकार जुइधुंकल । आः ला निभाःथें छर्लङ्गु जूगु दु कि झीसं सुयात झी नेता, मसिहा धयाच्वना, उपिं हे खः झीत मुलय् तयाः गःकिइपिं धकाः । भषिक अधिकारया खँ, नेवाः राज्यया म्हगस अथवा आः नेवाःवयाः सतक विस्तारय् नेवाःत विस्थापित जूपिं जुइमा — नेवाःतय्त माःथाय् नेवाः नेतात दइमखु, बरु इमि मनू मुंकाः भासन यायेमास्ति वलकि झी लापा थायेत वनीपिं दास जक जुयाच्वना । जनताया मनय् गुगु स्याः दु, आन्दोलन यायेगु दासि दु, उकियात थःगु नेतृत्वयय् वनेगु स्वार्थया निंतिं हे जक नं क्यास यायेगु हुति मदु उमिके । धयाच्वन ेम्वाःल आः, कि थीथी नेवाः भाषा, जाति, धर्म, संस्कृति व पहिचान धकाः संस्था चायेकाः घ्वातुघ्वानाः नायः जुइपिं व धितुधिनाः केन्द्रिय सदस्य जुयाजुइपिं दक्व जनताया नामय् छुं यानाक्यने मफुपिं नामर्दत जक खः धकाः । मखुसा थःगु नुगलय् क्वाःगु हि छफुति जक दूगु खःसा उमिसं कि छुं याये धकाः ख्वःवइगु जुइ, कि सलिंचाय् लः तयाः सिइगु जुइ । नेवाःतय्गु अस्तित्व हे न्हनाच्वंगु खनाः नं झ्यालय् च्वनाः स्व जक स्वयाच्वनीपिन्त अले भाइकाजी तिरारीयात ताइम ताइमय् खबर थ्यंकाच्वनीपिन्त हे झीनं नेवाः नेता धायेमालाच्वंगु दुखद अवस्था दु । नेवाःतय्त चाकु सवाः फय्येकाः छगू छगू सस्ंस्था घय्पुनाच्वनेगु अले नेवाः विराधी ज्या याइथाय् सुम्क जक च्वनाः कमिसन नयेगु हे उमिगु पेशा खः धकाः जनतां थुइधुंकल । कन्हय् नेवाःतय्गु छेँया द्यःने अलकत्रा लायातःगु तबालागु लँ जुइबलय् थ्व लँ तबाला यायेगुलिइ जिगु नं भूमिका दु धकाः धायेमफेमा धकाः सुवाः बिइगु बाहेक आः उमित मेगु धायेगु छुँ ल्यं मदयेधुंकल, झी आपां कयेकेगु वा हाखः इकेगु तक नं ह्याउ मदुपिं पीडिततय्के । सडकविस्तार पीडित संघर्ष समितिं याःगु स्वनिगः बन्द, वयां लिपा कथित मंकाः संघर्ष समितिया एकता दिवसया नाटक अले थ्व इन्टरनेट हडतालय् जाबो थःगु वालय् ह्यासट्याग तकं तयेभाःमखंपिं नेवाः नेतातय्गु सक्कली ख्वाःपाः आः हानं यच्चुक खनेदूगु दु । थ्व मेगु ऐतिहासिक सफलता जुल इन्टरनेट हडतालया ।


न्ह्यागु जूसां थ्व हडतालं न्हूगु जागरुक, शिक्षित व सबल युवा पिँढीयात नेतृत्वय् वनेगु लुखा चायेकाबिउगु दु । थ्व हे बहानाय् उपिं संगठित जूगु दु । आन्दोलनय् दक्वस्या जोश उलि हे मदयेफु, व हे कारण भचा भचा असमझदारी नं ब्वलनेफु । अथेसां आः राज्यया अतिक्रमणपाखें पीडित जनतां सुयागु भर कायेगु धकाः मालास्वःबलय् सुं लूगु दु । उमिसं आः थःगु चाकःयात इन्टरनेटय् जक सीमित मयासे सतकय् वयेगु, हयेगु वा यंकेगु पाखे हे पलाः न्ह्याकल धाःसा सम्पूर्ण नेवाःत उमिलिसे धइगु खँय् सुनां नं शंका यायेम्वाः । ग्वंगः महायेकं नं सुथ जुइत्यंगु दु । न्हूगु पिँढीया ग्वंगः माखातय्त सलाम ।


Published on Lahana Weekly and www.lahananews.com on 2017 08 08

goo.gl/7n5rHb
http://www.lahananews.com/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%9F-%E0%A4%B9%E0%A4%A1%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%82-%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%83%E0%A4%97%E0%A5%81-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83-%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5

Tuesday, August 8, 2017

170807 खोकनाको बाख्री डुबाउने जात्रा र नेवार संस्कृति


राजेन मानन्धर
हरेक वर्ष सापारु (गाईजात्रा) आउँछ । धर्ममा संस्कृतिको सरोकार राख्नेहरु अनि नेवारहरुको संस्कृतिमा खिसिट्युरी गर्नेहरुको ध्यान खोकनामा जान्छ । जहाँ बौद्ध  नेवारहरु महिनाभरि स्वयम्भु वा अन्य धार्मिक स्थल गएर संसारका सबै प्राणीहरुको कल्याणको कामना गर्छन् भने खोकनाका एक हुल युवा आफ्ना दाँत तिखार्दै बस्छन् एक निरीह बाख्रीकोे गर्धनमा गाड्न । बाहिरका मानिसहरु आपसमा कानेखुसी गर्छन् : यो वर्ष पनि बाख्री पानीमा डुबाउने नै भयो र ?
गाईजात्राको भोलिपल्ट काठमाडौं उपत्यकाको दक्षिणमा परेको एउटा चिटिक्क परेको खोकना भन्ने गाउँ छ जुन कुनै बेला तोरीको तेलको लागि प्रसिद्ध थियो । हो, त्यही खोकनामा एउटा कल्पना पनि गर्न कठिन एक तथाकथित ‘जात्रा’ हुन्छ । त्यस दिन त्यहाँको एक फोहोर ‘देय् पुखू’ भनिने पोखरीमा त्यहाँको वडा कार्यालयले एउटा जिउँदो बाख्री फालिदिन्छ र दश बाह्रजना युवा पानीमा पौडी खेल्दै त्यस निरीह बाख्रीमाथि आक्रमण गर्न जान्छन् । कोही तान्ने, कोही लुछ्ने र कोही टोक्ने गर्दा पेटभरिको सास निकाली एकछिन कराएपछि त्यसको प्राण जान्छ । मरेको बाख्रीको लासमा उनीहरुको बर्बर मनोरञ्जन हुन्छ— एकछिन तानातान हुन्छ, जात्रेहरु एक एक जना गरेर त्यहाँबाट बिलाउँछन् । झ्यालबाट हेरिरहेका, हेर्न आएका छिमेकी खोकनाबासी र अन्य ठाउँबाट आएका रमितेहरु पनि दानवीय सन्तुष्टिको आनन्द लिएर त्यहाँबाट आआफ्नो घर जान्छन् । जात्रा सकिन्छ, कोही कोही यो हाम्रो संस्कृति हो भनेर सञ्चार माध्यममा अनुहार देखाएर गर्वका साथ घोषणा गर्छन् । उनीहरु यस्तो गरेपछि के हुन्छ भन्न जान्दैनन्, यस्तो गर्नुहुन्छ कि हुँदैन भन्नेबारे स्पष्ट धारणा समेत राख्न सक्दैनन् । अझ पोखरीको छेवैमा बौद्ध झण्डा तेर्स्याउनेले पनि यस्तो गर्नु उचित होइन भन्दैन, मूक दर्शक भएर जात्राको ‘आनन्द’ लिएर बस्छन् । यही हो नेवार संस्कृति र नेवार दर्शन ?
अन्य हरेक जात्रा पर्व, धर्म संस्कृतिका विषयमा एकढिक्का भएर आफ्नो वर्णन गर्ने खोकनाबासीहरु यस जात्राबारे भने विभाजित छन् । करिब १५ वर्ष पहिले कान्तिपुर दैनिकमा यसको वीभत्स फोटोसहित समाचार प्रकाशित भएपछि यसले देशभरि चर्चा पायो ।
काठमाडौं उपत्यकामा हरेक वर्ष सयौं जात्रा मनाइन्छन् तर यसले जस्तो अरु जात्राले ध्यानाकर्षण गर्न सकेको देखिँदैन, संचार माध्यममा स्थान पाउन पनि सकेको छैन । यो भने विभिन्न किसिमले बौद्धिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र अन्य क्षेत्रमा चर्चा, टीकाटिप्पणी र आलोचनाको विषय हुनजान्छ । विशेष गरी जनावरहरुको हित व अधिकारको मुद्दा उठाउने संघसंस्था र अहिंसावादी धार्मिक संघसंस्थाहरुले यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नै प्रचार प्रसार गरे ।
नहोस् पनि कसरी ? यो जात्रा नै त्यस्तो । त्यसैले खोकनाकै एक वर्गले यसको विरोध गर्न थाल्यो– यो कार्य रोक्नु पर्‍यो भनेर आफूले सक्दो कोसिस गरिरह्यो तर हिंस्रक, अमानवीय र अन्धविश्वासी समूहमा भने यो आग्रह पाच्य भएन, विरोधको पनि विरोध भयो ।
काठमाडौं उपत्यकामा विभिन्न जात्रा पर्व भएको हामीलाई थाहै छ । यस्तो परम्परा हाम्रो जीवनको एक अभिन्न अंग हो, हाम्रा पुर्खाले भविष्यका सन्ततिका लागि छोडेर गएको सम्पदा हो । यस्तो सम्पदाले हामीलाई गर्व गराउँछ, किनभने यस्तो परम्परा भनेको हजारौं वर्ष पुरानो काठमाडौं उपत्यकाको सभ्यताको प्रमाण हो भने जसले चलाएको भए पनि त्यसको शुरुवातको कुनै कारण नभई कसैको रहर बहरमा मात्र चलेका हुँदैनन् । यही कारणले मानिसहरुलाई आजसम्म त्यसमा सहभागी हुने प्रेरणा मिल्छ र त्यहाँ पुगेपछि आफ्नो पुर्खाले शुरु गरेको सत्कार्यप्रति हामीले गर्व गर्न पाउँछ । तर खोकनाको यस जात्रामा भने यस्तो अनुभव गराउँदैन । एक सामान्य साक्षरसम्म युवा वा बालबालिकालाई पनि यो उचित लाग्दैन । जिज्ञासा हुन्छ : किन यस्तो जात्रा चलाइएको होला भनेर । ऊ सोध्न थाल्छ तर चित्त बुझ्दो जवाफ पाउँदैन ।
गएको २००३ सेप्टेम्बर महिनामा सांस्कृतिक सम्पदा नेपाल नामक एक संस्थाको आयोजनामा खोकनाकै सामुदायिक भवनमा यस जात्राको विषयमा एउटा अन्तर्क्रिया भएको थियो । यसका बारेमा प्रो–पब्लिकजस्तो संस्थाले त विरोधै गर्‍यो ।
स्वदेशी र विदेशी लेखकहरुद्वारा लिखित इतिहास, धर्म, संस्कृतिका पुस्तकमा यस जात्राको चर्चा छैन भने पनि हुन्छ । कतैकतै प्रसंगवश उल्लेख भएको मात्र बाहेक । त्यस्तै हचुवाका भरमा कुरा गर्दै विद्वान बन्न खोज्ने नेवार विशेषज्ञहरुले पनि यस जात्राबारे स्पष्ट धारणा दिन सक्दैनन् । अनि खोकनाकै वृद्धवृद्धाहरुसँग यो जात्रा कसरी किन शुरु गरे कहिलेदेखि चल्दै आएको छ भनेर सोध्दा कुनै ठोस जानकारी दिँदैनन् । सत्य र इतिहासको आड नपाएपछि व्यक्तिपिच्छे फरक कथा हाल्न त सकिन्छ । खालि राक्षसलाई खुशी पार्ने कुरा गरिन्छ , कुनै लोक किंवदन्ती भन्न मिल्ने प्रसंग समेत पाइँदैन ।
यो जात्रा चलाउनु पर्छ भन्नेहरुसँग पनि यसका ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्वबारे तर्क छैन । उनीहरुले दिएको जानकारीअनुसार यो ‘जात्रा’ राणाकालमा मात्र शुरु भएको देखिन्छ । त्यसबेलाका त्यहाँका स्थानीय प्रशासक द्वारेले कुनै खुशियालीमा एउटा बाख्री पोखरीमा फालिदिएपछि तिनै द्वारेलाई खुशी पार्न पोखरीमा गएर बाख्री लुटेर ल्याउने खेल शुरु भयो, कालान्तरमा यसले जात्राको नाम पायो । यतिकै भरमा यस्तो विवाद जन्माउने यस प्रचलनलाई ‘जात्रा’को नाम दिनु उचित होला ?
उनीहरुलाई त्यो बाख्री कुन देउता वा राक्षस वा भूतका नाममा डुबाउने र लुछ्ने भन्ने प्रश्नको जवाफ छैन । यो जात्रामा कुन कुन थरका नेवारहरु संलग्न हुने, कुनै पूजा विशेष गर्नुपर्ने वा यसको संरक्षणको लागि कुनै गुठी भएको इत्यादि कुनै आधार छैन । यो जात्राको तयारी कसरी हुन्छ, यस दिन टोलमा जात्राको तयारी कसरी गरिन्छ ? अन्य जात्राको दिनजस्तो त्यस जात्राका दिनमा कुनै ‘नखत्या’ बोलाइन्छ ? अनि कसरी यो हाम्रो संस्कृति भयो ? यस जात्राबारे कतै कुनै लिखत भएको कसैलाई थाहा छैन, कतै अभिलेख लेखिएको छैन ।
त्यस्तै खोकनाबासीहरुको हरेक चाडपर्व र जन्मदेखि मृत्युसम्मको संस्कारसँग सम्बन्धित सिकालि अजिमा वा रुद्रायणीसँग पनि यसको कुनै सम्बन्ध देखिँदैन । त्यहाँका पुजारीले यस पोखरीमा फलफूल फाल्ने र जिउँदो बाख्री फाल्नेसँग कुनै सम्बन्ध देखिँदैन । अनि यो कसरी हाम्रो संस्कृति हुन्छ ? नेवारहरु यति हचुवा, गैरजिम्मेवार र लहरबाजीमा कुनै जात्रा शुरु गर्दैनन् । शुरु भएको छ भने त्यो कि नेवारहरुको होइन कि त्यसमा नेवारहरुलाई लज्जित बनाउन कसैले उल्काइदिएको मात्र हो कि भनेर शंका गर्नु पर्ने हुन्छ ।
देय पुखूको बाख्री लुछ्ने दृष्य सकिएपछि त्यहाँ अर्को दृष्य शुरु हुनुपर्ने हो । त्यहाँका बुढापाकाको भनाइअनुसार जसले वा जुन टोलका युवाहरुले बाख्री लुछेर मार्छ, त्यो उसको वा उनीहरुको हुन्छ र त्यस समूहले टोलमा भोजको आयोजना गर्नुपर्छ अनि फेरि दशैंको बेलामा नाटक बनाएर प्रदर्शन पनि गर्नुपर्छ । तर स्थानीय मानिसहरुले यस जात्राको यो पक्ष भनेको धेरै वर्ष अगाडि नै रोकिसकेको स्वीकार गरे । स्थानीयहरुले सुनाएअनुसार लुछालुछ गरेर बाख्री जित्न रमाइलो हुन्छ तर भोज गर्ने बेलामा तिनीहरुकै बीच झगडा हुन्छ अनि साँझसम्म त्यो बाख्रीलाई त्यहीँ पोखरीको डिलमा फाल्न ल्याइन्छ ।
बाख्री टोक्ने संस्कृति हो भने भोजको आयोजना गर्ने र नाटक प्रदर्शन गर्ने संस्कृति होइन ? भोज र नाटक छाड्न सकिन्छ भने बाख्री टोक्न छाड्न सकिन्न ? यसैले देखाउँछ : बाख्री यहाँको संस्कृति होइन त्यहाँका बासिन्दाहरुको हिंस्रक र अमानवीय स्वभाव वा मनोविज्ञानको प्रतिविम्ब मात्र हो ।
संस्कृतिकै कुरा गर्ने हो भने सबैलाई थाहा छ, खोकनाको संस्कृति, सम्पदा, गौरव र पहिचान भनेको त्यहाँको तोरीको तेल हो । देशभरि प्रख्यात त्यस खोकनाको तेल आज उखानमा मात्र सीमित भइरहेको छ, यस हजारौं वर्ष पुरानो परम्परा मासिनु हुँदैन भनेर युनेस्कोले समेत तेल पेल्ने साल संरक्षणमा सघायो तर तेल निकाल्ने कामलाई निरन्तरता दिन सकिएन । अब खोकनाको संस्कृतिको चिन्ता गर्नेले बाख्री मात्र टोक्ने कि तेल पनि पेल्ने ? खोकनाबासी नेवारहरुलाई तेल उत्पादक कहलाउन मन छ कि बाख्री टोक्ने ?
यस ‘जात्रा’को ऐतिहासिक प्रमाण वा दस्तावेज प्रस्तुत गर्न नसकेसम्म एक औसत नागरिकको निष्कर्ष यही हुन्छ : यो खोकनाको मौलिक र सांस्कृतिक जात्रा होइन । बरु यो त्यसबेलाका त्यहाँका ठालु प्रशासकहरुले त्यहाँ बस्ने सोझा नेवारहरुलाई आफू आफूमा झगडा गराउन र त्यसमा मनोरञ्जन लिन थालेकाे यो एउटा तरिका हुन सक्छ । यसप्रकार ठूलाठालुहरुले मारेर खान नमिल्ने (नेवार संस्कृतिअनुसार पोथी पशु वा पन्छीलाई मारेर खाइँदैन, देउताकहाँ बलि पनि दिइन्न), फाल्न पनि नहुने एउटा रोगी बाख्रीलाई माध्यम बनाएर गाउँलेहरुलाई लडाएर मनोरञ्जन लिने, राजनीति गर्ने, आफ्नो आधिपत्य कायम राख्ने र त्यहाँका अनपढ गाउँलेमाथि हैकम चलाउने सामन्ती प्रवृतिभन्दा बढी केही देखिँदैन ।
शायद यति पढिसकेपछि खोकनाबासीहरुलाई रिस उठ्दो होला । उनीहरुले भन्लान्, यो खोकनाको आन्तरिक मामिला हो बाहिरियाहरुले चासो लिनु पर्दैन । तर जब बाख्रीको सवालमा गैरनेवार समुदायले यसको नालीबेली खोज्छ, उनीहरुको असंख्य संस्कृति र सम्पदामा हिलो छ्याप्छ अनि यसको पुरातात्विक र सांस्कृतिक महत्वबारे थाहा पाउन हरेक नेवार बाध्य हुन्छ ।
आज कुमारी जात्रादेखि रातो मछिन्द्रनाथको जात्रामाथि असहिष्णु हुनेहरुको हातमा राज्यसत्ता छ, उनीहरुले भोलि बाख्री लुछ्नेहरुलाई जेलमा नहाल्लान् भन्न सकिन्न । त्यसैले कि त खोकनाबासीहरुले वा अन्य कोही शिक्षित बौद्धिक व्यक्तिले यस ‘जात्रा’को ऐतिहासिकता र औचित्य प्रस्ट पार्नुपर्‍यो । अथवा ऐतिहासिकता नै भेट्टाए पनि यो वर्तमान परिवेशमा यस्तो अमानवीय कार्यलाई तर्कसंगत ढंगले यसको बचाउ गर्नुपर्‍यो । यसको बचाउ खोकनाका शिक्षित र लब्धप्रतिष्ठित व्यक्तिहरुले देशको कानुन व अन्तर्राष्ट्रिय कानुनलाई समेटेर वक्तव्य प्रकाशित गरी यति राम्रो महत्वपूर्ण र अर्थपूर्ण जात्रा मनाइरहेका छौं भनेर सबैलाई हेर्न आमन्त्रण गर्नुपर्‍यो । यति गर्न सकिन्न भने कि चाँडै आइन्दा खोकनामा जिउँदो बाख्रीलाई पानीमा डुबाएर लुछ्ने कार्य गर्दैनौं भनेर सगौरव घोषणा गर्नुपर्‍यो । यति गरेपछि मात्र खोकनाका शिक्षित युवाहरु र समस्त नेवारहरुको इज्जत जोगिन्छ ।
Published on www.esamata.com on 2017 08 07.

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...