Tuesday, June 30, 2015

Chhaupadi sheds are still alive in Far West

It was not the first time I heard about "Chhaupadi", but the horror I felt when I saw the small huts with narrow inlets for the first time is beyond description. Yes. We are still living in primitive, barbaric age. And because we are living in Nepal.


Menstruation is simple, natural thing that is related with day to day life, health and growth of a girl, a woman. What is so big thing about it? A girl, naturally, socially learns about it at the appropriate time, learns how to cope with this and naturalizes with time. Others, don't even have to bother about it. Yes, it becomes duty of a male family member, if she needs help, support or suggestions. But the case is far more a matter of men's pride, ego, masculinity and decision of men than one can imagine in Far West Development Region.  In these areas -- namely Darchula, Baitadi, Dadeldhura/ Bajhang, Bajura, Achham/ Humla, Mugu, Jumla, Kalikot and to some extent also in Dailekh, Jajarkot and Surkhet.

They strongly believe that women become impure during those 4/5 days every month and their gods - "Mate", as they call him - don't like to see women coming to them at this period of time. So, the men force women in their periods to confine themselves in small, narrow huts/sheds without any window or door. At times more than half a dozen women have to spend this period in a room which is smaller than a single bed. (as each house does not has separate chhau-goth, neighbors have to share it at times). They are also not allowed to take warm cloths or blankets. In summer they have to face the danger of snake-bites and in winter they have to tolerate severe cold and snowfall. Vulnerability of being assaulted by male perpetrators is always there.

They are subject matters of negligence, insult or even hate for the common villagers. They are not allowed to walk on the main roads, go to the water taps or go near temples. And growing girl children are not allowed to touch books or go to school in the periods.

Apart from this, they not allowed to consume milk, yoghourt any other nitrous food, which is more important for them than ever. They have to depend on their family members who bring and leave their part of food beside the hut for them. 

Men belief that if women in periods remain in their houses, tigers would come attack them or their cattle. Or the god will be angry at them and they will fall sick. They care more of the invisible god than their own family members.

Obviously, this "tradition" or "culture" was going on uninterrupted for centuries and women had no option than obeying their male counterparts. But at least around 20 years ago some organizations started raising voice against it, some feminist newspapers started writing about it. For quite a many people in Nepal, it was a big shocking surprise, people still live like this in Nepal? they ask. Following this, many women's and other social organizations went there and tried to raise awareness in the society. But they neither could change men not could they convince women to be ready to fight for their rights. Yes, lots and lots of money went there and many reports came.

My recent visits in Dadeldhura, Achham and Kailali revealed that the tradition is still going on and there is little chance that it will fade away soon. Now, the middle-aged and old men are still orthodox, who are not ready to listen to or discuss about Chhaupadi. Young men do not oppose logics of women's liberation but they still make cunning, cynical remarks on anybody who speak against this "tradition". They claim that women themselves do not want to discontinue Chhaupadi. Women, as their fate has it, are speechless. They can neither openly fight, not can argue on this system. When men start talking about menstruation, they naturally blush, keep silent or run away. Or, even those women who speak publicly against Chhaupadi are obliged to spend five days (in the past they used to stay seven days, and this is a big change for them) in those Chaugoth (the sheds to stay during the periods). And their obligation becomes a public joke in teashops.

Yes. It is also not that no changes have been seen. Changes are gradually showing some colours. But looking at the trend, time, speed and local people's mentality, we have to conclude that it will take many years to completely iradicate this inhuman behavior. Some changes you can see in school going young and adolescent children. Many of their age have started going school but most of them still have to reside in the sheds. They say they don't want it but their parents and grand parents. The ray of hope - at least their children will not have to face this fate. And school going boys also don't want to support their orthodox grand parents.

Thanks to the rebellious youths, some of the VDCs are now declared "Chhapuadi free" VDCs. They are so named on papers and government documents. Some have "improved" sheds. But practices are still rampant even those VDCs. And the government is planning to declare Accham as "Chhaupadi free" district. But at the practical level, their goal is stall far from reality.

And what are the social organizations doing? They are making frequent visits, investigating, preparing reports and making more proposals for further studies, very sorry to say.  I know, one cannot expect overnight change in social behaviour and dogma, but 20 years is quite a time.

You wonder why the government is silent or indifferent to this tradition. It is open to all. This tradition is directly related with Hinduism, which is the majority religion of the country. And most of the people in government or other decision-making bodies belong to this religion, they are not ready to speak against this or take any bold decision to stop it. Their silence is the answer. This is the reason why former prime minister Sher Bahadur Deuba and former home minister Bhim Rawal have not made any substantive change in their areas. As early as in 2005, the Supreme Court made a verdict that this should be discontinued. Actually more of the people in the government still want to see women going to the shed. Who is going to put the bell on the cat? 


Some videos I found about Chhaupadi:




Saturday, June 27, 2015

20150626 क्षमापुजा, जितः क्षमा यानाबिउ


निबन्ध

राजेन मानन्धर

जि मनू खः, चायेकं मचायेकं जिं तःगु गल्ती याःगु दु । गबलें मनं, गबलें बचनं अले गबलें शरिरं नं । गल्ती धइगु ला गल्ती हे खः । जिं यानाः जिं चायेकं वा मचायेकं सुयागुं नुगलय् स्याकाच्वनी, गबलें सुयातं छाक्क बचन ल्हायेलाइ, गबलें ल्हाः हे नं वायेलाइ । अज्याःबलय् छिं क्षमा फ्वनेमाः ।

जिं गल्ती मयासें मेपिन्त लाःसा ला जिं उकिया परवाह मयाना । जिं खःगु धयाः खःगु यानां नं सुयातं जिगु धायेगु वा यायेगु लिसे सहमत मजुइफु, व ला जिगु गल्ती मखु । अज्याःथाय् जिं क्षमा मफ्वना । बरु छकः निकः छम्ह निम्ह अरिंचाःपिं जिं छकः क्षमा फ्वनां वया ख्वये दीगु खःसा व खँ मेगु हे जुल ।

भुखाय् ब्वयाः बाःछि स्ववाः दुसांनिसें झी क्षमा पूजा यायेगु लहर वयाच्वंगु दु । दक्व हे क्षमा फ्वनीपिं । मिजंपिं नं क्षमा फ्वनाच्वन, मिसापिं नं क्षमा फ्वनाच्वन, छेँ दुंपिं नं, मनू सिइपिं नं, घाःपाः जूपिं नं, दक्व दक्वं । खः क्षमा फ्वनेगु धइगु महानता खः । थी थी दार्शनिकतय्सं धाइ, क्षमा फ्वनेवं क्वमालि जुइमखु, महान जुइ । तर फ्नेगु हे छाय् क्षमा, जब कि जिं गनं छुं गल्ती हे यानागु मखु ।

गल्ती यानागु दुसा जिं जिमि पूर्खाप्रति यानागु दु – जिं उमिसं बियाथिकूगु सम्पदाया बांलाका म्हालासाला यायेमफुत, उमिसं दनाथिकूगु छेँया इलय् इलय् मर्मत सम्भार यायेमफुत, दुनें दुनें भ्वाभः जुइधुंकूगु छेँयात भिंकेगु ज्या यायेमफुत । अथे हे क्षमा जिं थ्व कारणं नं फ्वनेमाः कि जिं जिमि पुर्खां लिपाथ्यंकया बिचाः यानाः ल्यंकातःगु चुक, ननि, बहायात संरक्षण यायेमफुत, उकिं थःत माःबलय् छकः च्वनेथाय् तकं मन्त । हानं थ्व कारणं नं क्षमा फ्वनेमाःगु दु कि पुर्खां कातुकाक्क च्वनेमाःसां वाउँगु बुँ धकाःसा मिखां न्ह्यायेदक्व हे ल्यंकातःगु खः, जिं व दक्व थःगु व्यक्तिगत स्वार्थया लागि मियाः नया, थन च्वने हे मथ्याःपिन्त थाय् बिया ।

तर जिं खनाच्वना, थन ला क्षमा फ्नेगु धकाः गबलें गुम्ह द्यःया द्यःगलय् गबलें गुम्ह द्यःया द्यःगलय् भ्वपूवनाच्वन मनूत । गुम्हस्यां बिइ हे मफु वयाके छु फ्वनेगु? अझ क्षमा फ्वनेगु धइगु ला सुयात गल्तीं छुं मखुथे याइ वयाके जकं फ्वनीका । खिउँथासय् मुलु तन धकाः दन्न निभालं खःथाय् मुलु माःवनेगु थज्याःगु खँ ।

मिखा दयेगु जक खनेगु मखु खनी । मिखा दुपिन्सं ला खन नि । द्यः धकाः झीसं धयावयापिं, जिमित रक्षा यानातःपिं धकाः लेख रचना च्वयावयापिं भाषण यानावयापिं अज्याःपिं “मै हुँ” धाःपिं द्यःत नं भुखाय् छकः ब्वःबलय् चताचतावाःवन । गुम्हद्यवं थःगु रक्षा यायेमफु, जनतां दुमदु द्यबा मुनाः वा राज्यं जनतायाके म्हयाः कयातःगु करया ध्यबां दयेका बिउगु द्यःगः छगःया रक्षा यायेमफु वं जिगु छाय् गय् यानाः रक्षा याइ? आः दक्वसियागु हैसियत सिल नि , नेवाः राज्य हयाबिइ धकाः जनतायाके भोट कयाः सत्ताय् वंपिं नेतातय्गुथें ।

उलि जक यानाः नं मगात आः । क्षमा फ्वने मास्ति वल हँ, समय्, बजि, छ्वय्ला, ख्येँवः, माय्वः तयाः । गल्ती याःम्ह मुसुमुसु न्हिलाच्वनेगु अले वयागु गैरजिम्मेवारीपनं यानाः फल्चाबाय् जूम्ह जिं छाय् फ्वनेगु क्षमा? छु गल्ती यानागु दु जिं? उमिगु द्यःगः रक्षा यायेमफुत धकाः ला? जिमि बाज्या अजिं दयेकाथुकूगु थःगु छेँ दुन धकाः ला? कि जिमि मांअबु, काय्म्ह्याय् तकं भुखाचं दुनाः सित, रक्षा यायेमफुत धकाः ? रक्षा याइम्ह छ लाकि जि? जि छंगु रक्षा याइम्ह खःसा खः धा, छं जितः खतय् तयाः दँय् दसं जात्रा या, खा, हँय् फै, मेय् बिउवा, अले जिं छंगु छेँ ल्यंकातयेमफुत धकाः क्षमा फ्वने । अले कन्हय्निसें गबलें जिं छन्त रक्षा नं यायेमखु, ख्वाः नं स्वयेमखु । छ जिगु रक्षा याइम्ह खःसा ला आः छंगु गःतां ज्वंसां जिल, छाय् जिमिगु रक्षा मयाना? जिमि मां लित हयाबिउ, जिमि अबु लित हयाबिउ धकाः । गुलि जक ग्यानाच्वनेगु आः? सुयातं जिं क्षमा छामा फ्वनेमखु । माःसा, खःसा अले भचा सां मछाः धइगु छंके दुसा जिकय् क्षमा फ्वं वा छं बरु । जिगु तुति ज्वनाः ज्वनाः छकः ख्वःवा । अले बिचाः याये ।

छु ख्वयेगु, तंकेगु, मदयेकेगु व यःम्ह लिसे बायाच्वनेगु ठेक्का जिमिसं जक कयातयागु ला? छु सिउ छं उमेर दनिम्ह काय्म्ह्याय् अले न्हय्ला प्वाथय् दुम्ह भौमचा मदइगु धइगु? छु सिउ छं ल्हाःतुति मदयेकाः सासः ल्हायेथाकुइक वासः भ्वाःभ्वाः नयाः म्वानाच्वनेगु धइगु? त्याय् कयाः छेँ दना, झिदँ झिदँयाया ब्याज जक पुलेगु भाखा हे दनि, व छेँ पाःताः जूगु धइगु छु सिउला छं? जिमि म्ह्याय्यात सिन्च छायेन्ह्यः हे जिलाजं जुइम्ह वन । जिमि कायं ययेकातःम्ह मचाया हाःसः मदु हँ आः । ताः ला छं ? हानं छन्त हे पूजा माःगु ला? छं क्षमा बिइगु ला जितः? छु बिइ छं जितः क्षमा, जिं बिइ छन्त क्षमा बरु । जितः बचेमयाः, फयामकाः धकाः आः आवंलि नुगलय् स्याके मखुत, जितः रक्षा या धकाः आवंलि धकायेमखुत । उलि हे का जिगु छन्त सजाय । तं पिहाँ वल जुइ जिगु खँ न्यनाः छन्त । वयेबिउ, फ्वनेमखु जिं क्षमा छंके, थ्व खँय् बरु जितः क्षमा या ।

Sunday, June 14, 2015

10150614 भुखाय् पण्डितत व स्वनिगःया भविष्य

राजेन मानन्धर

भुखाय् ब्वसांनिसें दक्व नेपाःमितय्के च्याद्वः मनूत सिइगु व झिंखुद्वः मनूत घाःपाःजूगुया घाः दु । झी नेवाःतय् थःगु पुर्खां दयेकाथिकूगु विशेष यानाः स्वनिगःया सम्पदात क्वःदःगुया पीर दु, थःगु पुर्खां हिचःति हायेकाः दयेकाथिकूगु तखागु चिखागु छेँ दुंगुया दुख दु । मेगु छु छु दु धयां मब्याः । तर भुखाय् ब्वसांनिसें झी जखः च्वनाच्वंपिं छथ्वः मनूतय् थ्व मौकाय् झीगु स्वनिगःयात गथेयानाः क्वह्यंकाः खँ ल्हाये अले झीगु पहिचान ज्वनावयाच्वंगु स्वनिगःया कमि कमजोरी धाधां झीगु स्यालय् तिइ धकाः औडाहा प्वाथय् लहिनाः इरुथिरु जुयाच्वंपिं पण्डिततदु । छिं खं ला?

न्हापांनिसें झीथाय् भुखाय् पण्डितत यक्व दु । माघ २ गते वलकि भुगोलपार्कय् दंवइ उपिं । भुखाय् ब्वइ धकाः धायेत हे नं गनं गनं करोडौं ध्यबा वल, तर थन टिशर्ट व तपुलि दयेकेगु, एफएमय् जिङ्गल हायेकेगु व दँय् छकः मिनियचर छेँ दयेकाः भुखाय् ब्वलकि थथे छेँ दुनी धकाः चटक क्यनेथें क्यनेगु अले उकिया हे लसताय् भाषण यायेगु बाहेक मेगु छुं यायेमफुत झी भुखाय् पण्डिततय्सं । यायेमाःगु ला देय्या नीति, नियम, बिनियम हिलेमाःगु खः, छ्वासुसेच्वंथाय् क्वातुकेमाःगु खः, स्यंकाच्वंपिन्त सजाय बिइमाःगु खः । उमिसं कमसेकम नं मनूततय् नुगः नुगलय् भुखाय्या ज्ञान थनेमाःगु खः, थनेमफुत । थौं मनूत हालाच्वन, उमिसं टेबुलया तःले सुलेमाः धकाः जक धयामबिउगुसां उलिमछि मनूत सिइमखु जुइ धकाः । 

भुखाय् जक ब्वयेवं झीथाय् दक्वं एक्सपर्ट, दक्वं विज्ञ जुयावल । अमेरिकाय् ब्वनावइ, जापानय् ब्वनावइ । दक्वं सःसिउ । सरकारी ध्यबां अध्ययन विदाया तलब काकां अन थन वनाः आखः ब्वंवंपिं विज्ञतय्गु हैसियत थौं भुखाचं छर्लङ्ग क्यनाबिल। उलि मछि सःसिउ जुसेंलि ला झीगु भिं जक जुइमाःगु नि, मभिं गबलें मजुइमाःगु नि । सुनां छु सिउ, व कनीगु खः, मसिउगु मसिउ धायेमालकि ख्वाःपाः सुचुकाः वनी । थुकिया हे नतिजा थौं थथे जुयाच्वंगु खः । आः वयाः छम्ह विज्ञं अन्तर्वार्ता बिउवइ, स्वनिगः न्हापान्हापा छगू तःपुखू हँ उकिं थन तखागु छेँ दनेमजिउ हँ, थ्व खँ वं विदेशय् वनावःगु हँ । छम्ह नेपालं वंम्ह अष्ट्रेलियाया प्राध्यापकं धाःगु – क्षति जूगुया कारण ला तःधंगु भुकम्पया धक्का हँ । झी न्हिलेगु लाकि ख्वयेगु?

भुखाय् जक ब्वयेवं ला आः दर्जनौं दर्जनौ शहरी विकासया विज्ञ जुया वल । भुखाय् ब्वइ भुखाय् ब्वइ जक धाइपिं नं विज्ञत । गुम्हं भुखाय् ब्वइ धाइपिं विज्ञत, गुम्हं भुखाय् ब्वइमखु धाइपिं विज्ञत । उमिसं धालकि पत्रपत्रिकाया पेज जाइ, एफएम व टिभीया ई फुइ, झी म्हाइपु छ्याये अःपुइ । उमिगु अध्ययन अनुसन्धान थौं ब्रोडशिट पेपरत झःझःधायाच्वंगु दु । उमिसं धाःगु दक्वं खः, उमिसं दक्वं सिउ । भुखाय् ज्वःछि उपिं हिरो, झी स्वकुमि ।

उकिसं भुखाय् जक ब्वयेवं झी विज्ञतय्सं स्वनिगःया मुलय् च्वनाः स्वनिगःया ग्वालि तज्याःगु कमेन्ट यानाहल । थन अथे मजिउ, थथे मजिउ, अय् यायेमजिउगु, थय् यायेमजिउगु । छता धायेगु चलन दु – मेय्या ला नःपिनि लिपा बुद्धि वइ हँ । अथे विज्ञ धकाः थौं ख्वाः क्यंवःपिं अधिकांश मेय्या ला मइपिं मखु, अथेसा छाय् उमि अबलय् अज्याःगु बुद्धि न्हापा मवल ले? भुखाय् ब्वये धुंकाः जक व दिव्यज्ञान द्यवं बियाहःगु ला ?

आःया थ्व पण्डिततय्सं थी थी खँ धयाच्वंगु दु – थन आपतकालीन अवस्थायात खुल्ला थाय् माः हँ, जग बल्लाक तयेमाः हँ, ततःजाःगु छेँ दयेकेबिइ मजिउ हँ, उकिं आः थनया ततःजाःगु छेँ “गैरकानूनी” छेँ थुनेगु हँ । अले हान मेखलकं ला नितँजाःगु स्वयाः तजाःगु छेँ हे दयेकेबिइमजिउ हँ  । अथे देयेके मजिउ धकाः सिउपिं उबलये छु स्वयाच्वंगु ले? आः तिनि नवायेगु आँट वल ला, मसिउ उमि । कि म्हिचाय् तयेथाय् हे मन्त उकिं सत्य नवायेत्यल धकाः जुरुजारुं दनावःगु जुइ । 

थ्व छकूसा स्वनिगलय् ग्वःम्ह जक विज्ञत लहीगु झीसं ? छम्ह वइ छता धाइ, मेम्ह वइ मेता धाइ । थुलि मछि उमिसं धाइ कि मेकथं न्हूगु खँ धायेगु हे ल्यनाच्वनीमखु । धाःधाःगु रंगया बिचाः न्यायेगु दु भुखाय्या बजारय् । सरकारया लाइन व विज्ञपिनिगु लाइन मिलेजुलकि ला, वा सरकारं यायेमास्ति वःगु नवानाबिइपिं विज्ञपिं गनं न्यायेगु दु ला मसिउ । विज्ञतय्सं धाःगु धाधां न्हू न्हूगु घोषणा यानाहयाच्वन सरकारं वा सरकारी कर्मचारीतय्सं । न्हिइ छगू धयाथें घोषणा, न्हिइ छगू धयाथें कानूत । गज्याःगु देश थ्व?

आःला न्यनेमाःगु अवस्था वयेधुंकल, झीत मालाः उपिं विशेषज्ञ जुयाबियागु लाकि उमित मालाः थ्व स्वनिगः जुयाच्वनेगु धकाः । मेमेथाय् अथे लाःलाःथे नवाःवने दइला? न्ह्यागुं नवायेदइगु, मनूतय्त दिग्भ्रमित यायेतदइगु, इतःमितः कंकाः छु छु हे जुइथें च्वंकाबिइदइगु अले जिम्मेवारी कायेम्वाःगु । अले उमिगु नवानाय् आदिबासी जनताया बिचाःया छुं मान्यता मदइगु, उमिके छुं न्यनेम्वाःगु अले उमिलिसे छुं विचार कालबिल हे यायेम्वाःगु ।

थथे जूगुया छता कारण थ्व खःकि थन जनता मदु, नागरिक मदु । व स्वयाः ला थन नेवाःत मदु । द हे मदु । अथे धायेबलय् जि जनता मखुला, नागरिक मखुला, नेवाः मखुला? धकाः सुयां पालिंनिसें तं पिहाँ वयेफु । जनतां जनताया जिम्मेवारी बहन मयाःसा, नागरिकं थः नागरिक खः धकाः क्यनेमफुसा अले थः थ्व स्वनिगःया आदिबासी नेवाः खः धकाः सः थ्वयेके मफुसा व जनता, व नागरिक, व नेवाः गथे जुइ ? 

थ्व लछि लत्याया दथुइ अज्याःपिं विज्ञतय्सं स्वनिगःयात स्वयाः उलिमछि धायेधुंकल, धाल धकाः सरकारं निर्णय यायेधुंकल, थ्व खँ बिचाः यानाच्वंपिं अले व मजिल धकाः सतकय् सःथ्वयेकूपिं नेवाःत ग्व? जिं ला मखना । जनता संगठित जुइमाःगु धइगु हे राज्यलिसे ल्वायेत खः । “छं छु याना ले” धकाः न्यनीपिं नेवाः सःसिउत मदुगु मखु थन, तर याकःबाकलं यानां व जुइमखु, राज्यसत्तालिसे ल्वायेगु धइगु मनं खंकाः चाउचाउ निगू बाकस इनेयंकेथें मखु । झी संगठित जुइमफयाच्वन, थःगु स्वनिगःयात जिमिगु थाय् मफयाच्वन । अले उकिया फाइदा थ्व सिजनल भुखाय् विज्ञ, पण्डित, ज्योतिष, चटकेतय्सं काइगु स्वभाविक हे खः । 

ततःधंगु पार्टीइ नेवाःत नं दु, ततःधंपिं नेवाःतय्गु थःगु पार्टी नं दु । तर अज्याःगु दक्व थौंया थ्व संकटया इलय् स्वनिगलं नेवाःत गन दु धकाः न्यनाच्वंबलय् गनं खनेदयेकःवये जक मफयाच्वन, चिकुलां कावले सुलेथें सुला जक च्वन । 

सामाजिक वा राजनीतक कथंया जुइमा, झीगु नेतृत्वया अभाव थन दु । व अभाव आः झं महसुस जूगु दु । उकिं न झीसं सिउगु खँ ध्वाथुइक राज्ययात धायेफत, न झीत मययेक निर्णय याःबलय् हे सः तये फत । गनं छथाय् स्वनिगः सम्बन्धी छता खँ पिहाँ वइ, स्वम्ह नेवाःत नापलाइ, बिचाः पायेधुंकी – छम्ह जिउ धाइम्ह, छम्ह मजिउ धाइम्ह, छम्ह झीत माःगु मखु धाइम्ह । थ्व हे मखुला झीत झी पुर्खां बियाथिकूगु, थुकिइ हे मखुला झीसं गर्व यानाच्वनेमाःगु ? थ्व विडम्बना ।

निद्वः दँ निसें थ्व स्वनिगःया चाः ल्वहँ न्ह्ययावयाच्वंपिं, चलः लानाः भुखाय् फायाः थन सभ्यता न्ह्याकावयाच्वंपिं नेवाःत थ्व भुखाय्लिसे भचा धकाःहे परिचित, अभ्यस्त व पूर्वतयारीया अवस्थाय् जुइमफुत, जुयाधकाः क्यनेमफुत । अले म्हिगः तिनि प्यतँ जाःगु छेँ खंपिं पिनें वःपिं विज्ञतय्सं बिचाः याइ, ततःजाःगु छेँ जुयाः हे जुइ थन छेँ दुंगु । अले प्वाक्क धयाबिइ, आवंलि नितँ जाःगु छेँ जक दँ छिमिसं । झी क्रान्तिकारी भाषण यायेसःपिं नेवाः नेतातय्सं वास्यां न्हिलाः छ्यं चासुम्वइ, “जिउधन सरकार” । विवश मनूत छेँय् छेँय् च्वनाः द्यःयाके फ्वनाच्वनी, प्रभु, जितः फैचा दयेकाबिउ धकाः । 

जुइमाःगु ला छु धाःसा थ्व इलय् सां कमसे कम थःत आदिबासी धाइपिं नेवाःत दनावयेमाःगु खः, थनया चा, भूगर्भया ज्ञान जिमिके दु, जिमिसं सिउ, थन अथे यायेजिउ थथे यायेमजिउ धकाः धाधां । उमिगु ज्ञान पुस्ताहस्तान्तरण बांलाक मजूगु छगू दुख दुसा उमिके आः दूगु ज्ञान हे नं झी दक्व नेवाःतय् दथुइ न्यनेमखंगु मेगु दुख दु । उकिसं स्वनिगः, थनया सभ्यता व शहरीकरणया बारे छुं मसिउपिं टुरिस्ट विज्ञतय्गु खँया लहैलहै वनाः स्थानीय सरकार मदुगु इलय् सभासद्तयस्ं व सरकारी कर्मचारीतय्सं दूरगामी प्रभाव लाकीकथंया निर्णय यानाबिइगु तःधंगु संभावना दु । थज्याःबलय् आः ताकेया चु जक क्वानां मगात, माःपिं, थ्यंपिं व फुपिं हे क्वनाबिइमाल । सः पिज्वयेमाल, जिमित थ्व स्वीकार मदु, थ्व थ्व कारणं अज्याः निर्णय मजिउ, थन थ्वं थ्वं स्यंकातःगु दु, उमित कारवाही या धकाः धाइपिं धाथेंपिं नेतात दनावयेमाल । थज्याःगु अवस्थाय् हे खः धाथेंपिं नेतातय्गु जन्म जुइगु । आशाकाये, थुलि क्षति जुयाः नं नेवाः सवल नेतृत्वं जन्म काल धाःसा झीगु पुस्तां मखुसां कन्हय्या पुस्ता थ्व अलमल दुने म्वायेमालीमखु । उमि द्मछ्यं धस्वाकाः धायेखनी, थ्व जिमिगु स्वनिगः खः धकाः । 

Published in Sandhya Times on 1015 06 14

जिगु मदंगु छेँ

UNPUBLISHED
राजेन मानन्धर

भुखाचं जितः त्वःतावन, जिं भुखाय्यात मत्वःता । जिं वयात वने हे मबिया, कस्सिक ज्वनातया । जिं न्यना – छाय् मथुनागु जिगु छेँ ? छाय्, जिगु छेँया दुनेगु हैसियत नं मदु ला?

छेँ जुइत नं हैसित माः, छेँ दयेकेत नं हैसियत माः । हैसियत धइगु ध्यबा खः नं, मखु नं । ध्यबां छेँ दइगु खःसा ध्यबा छाय् ध्यबा जुयाच्वन जुइ ? ध्यबा मदयेकं छेँ मदइगु खःसा हानं ध्यबा दुपिनि छेँ मदु छाय् जुयाच्वन जुइ? ध्यबा व छेँया छु नाता? छु सम्बन्ध ? 

थ्व भुखाचं छेँ व ध्यबायात ब्यागलं तयाबिउगु दु । छेँ दु, ध्यबा मदु । ध्यबा दु, छेँ मदु । न्हापा व छेँ थुवालं ग्वःकः ग्वःकः ला छेँ जक स्वस्वं जा हे मनः, मनसें प्वाः फुदं वया । लुखाक्वय् दनाः छेँ जक स्वयाच्वनीगु, गःपः तःहाकः यानाः । थौं वया जा हे कथुं कुहाँ मवं, छेँ दुंगु पाःताः जक स्वयाः । छेँ व जाया नं स्वापू दइगु जुयाच्वन । छेँ दुसा नये यः, छेँ मदुसा नये मयः । धाथें थ्व छेँया छु छु लिसे जक स्वापू दइगु खनी । छेँया स्वापू लुखा जक मखु, लुखा हाचां गायाः वइपिं लिसे नं दइगु, झ्याः जक मखु, झ्यालं स्वयाच्वनीपिं लिसे नं दयाच्वनीगु । लुमं लुमं ग्यासे वः जि झ्यालं स्वयाच्वनीपिं खन कि । झ्यालं स्वयाच्वंपिं खनकि छेँ ब्वयाच्वंपिं थें च्वनीगु जितः । सुयां मदुगु छेँ थें का, जिगु नुगः मुइ । 

जि व छेँ । छेँ व जि । न्ह्याबलें नापं सां गबलें नापं मजू । कलाः भाःत धायेकाः नं नापं द्यनेम्वाःपिं थें । छु छु मिले मजुयाच्वनी, गबलें छेँया कपाः स्याः, गबलें जि प्वाः स्याः । छेँया जि खनाः तं वः ला, न जि जकं छेँयात घुरकि नकाच्वनागु ला । ययाः नं मयःम्ह कलाः थें, मयः मयः धायेक ब्याहा यानाबिउम्ह भाःत थें । मयः मयः धाधां सँ भुइइ, न छें जितः पितना हइ, न जिं छेँयात थुनाछ्वये । जि जि जुयाच्वने, छेँ छेँ जुयाच्वनी । जिमिगु सम्बाद जिमि न्ह्याबलें ल्हाः पालाः पालाः ल्वानाच्वनापिं जःला खःलां तकं सिइमखु । उमि स्वये जिमि गुलि मिलेजू, न्ह्याबलें नापं, न्ह्याथाय् छकः वंसां घय्घय् पुनाः जुल धाइ । ग्व, यःगु मतिना ला मतिना, मयःगु मतिना छु ले ? नं जिं कनेफु, न छेँया म्हुतु दु, व दक्व कनेत । छेँ ला त्याः, नवायेमसःम्ह जुइदयाः, अले लि ले? जिं ला धायेफयेमाःगु खः । तर जिं नं म्हुतुइ तालं ग्वयाबिया । 

थौं थ्व भुखाचं छेँयात जि दयेकाबिउगु दु, जितः छेँ दयेका बिउगु दु । जि छेँ जुया बिया, छेँ जि जुयाबिल । यः मयः या सवाल मदु, न्हयाःम्हाः धायेमदु । 

छेँ छेँ जुत्तले जिम्ह मजू, थौं अकस्मात पाःताः जुइवं पुलिं पुलिं चुयाः हालाच्वन, का रे छकः घय्पुना का हँ , छकः जक छातिइ प्यपुंकाति हँ । आः गबलें तं क्यनेमखु हँ, आः गबलें पिहाँ हुँ धायेमखुत हँ । आः गबलें ब्याज पूहुँ धयोमखुत हँ, आः गबलें साँवा गुलि पुलेगु दनि धकाः न्यने मखुत हँ । 

जि स्वरे जि । जि गुलि फसाद । न वयात जाकि वाःगुथें मुनाः ब्वराय् तयेफु, न ग्वतूगु हासा थें हानं थनाः धंके फु । म्हगस दक्व खाः जुल । चर्याम चुरुम । नकतिनि चाल, जिगु छेँ जिगु जुल । छफासः चा कयाः छातिइ तयेथें जुल । म्ह छम्हं ब्वब्वस्यायेथें जुल । जुइत ला जि आः म्हय् चा बुलीम्ह स्वयाः मेम्ह मखयेधुंकल । थौं जिगु छें जितः जिगु हैसियत क्यनाबिल ।

खला छेँ नौ खः, च्याये जक मलाःगु का । नौ बूसा बरु अर्थ दइ जुइ, बैराग उत्पत्ति जूम्ह धाइ, थःगु मतिनां धोखा बिउम्हसिया मनय् उत्पत्ति जूगुयात बैराग नं धाइमखु । सुयां मतिना त्याकेमफयाः हिमी चाःम्हस्यां छु त्वःती? वयात जकं त्वःतलका मतिनां । थौं जिगु जुइ मफुम्ह मतिनां जितः त्वःतल धकाः बैराग कायेगुया नं अर्थ मदु । रागं त्वःतूसा जकं बैराग वइ । थ्व ला लागिमिगि खः, हिमी खः, वँय्सू खः । थ्व ला रागया नं पराकाष्ठा । 

धाथें जितः थौं छेँया रागं त्वःतल । जिगु दुने छेँ दयेकाच्वंगु रागं जितः त्वःतल । न्हापा नं जितः छकः निकः अथे मतिइ वइगु । थ्व छेँयात जिं जिगु धायेमफुत, न थ्व छें जितः जिम्ह धाल । अथेसां जि व छेँ नापनापं । नापं नयेगु, नापं द्यनेगु । जि हे छेँ थें, छेँ हे जि थें । जि व छेँ दुसा मेपिं सुं म्वाःथें । भ्रमया दुने भ्रम सुलाच्वंगु लुयावइ, व हे भ्रमं जितः झुमिं यंथें यंकी । जि वनाच्वने । थ्व मतिना नं मखु, थ्व घृणा नं मखु । 

जि जिगु मदुंगु छेँ स्वस्वं छक्क । दक्वस्या छेँ दुं जिगु छेँ जक छाय् मदुंगु । छेँ दुंपिनि ला छेँ दुन धयां पार । छेँ दुंपिनि ला छेँ जक दुनी, छेँ मदुंपिनि छु छु दुनी सिउला? अले जि छु दुन ले ? यक्व यक्व दुंगु दु । छु छु दुन धकाः धायेत तकं शब्द मदु, शब्द हे नं दुंगु दु । शब्द मदयेकं छुकिया भरय् म्वायेगु आः? मेमेगु दुनेगु पलेसा जिगु छेँ दे दुंसा जिउगु नि । धाथें धायेगु खःसा जिगु दुने दनाः जितः हिमी चायेकाच्वनीम्ह छेँ दुंगु दु । जि आः छेँ दयाः नं भूकम्प पिडित जूगु दु, जि मुक्त जूगु दु । जि बैरागी जूगु दु । जि नं उकिइ दुने हे दुंसां जिउ नि । जि दनाच्वना, जिगु न्ह्यःने जिगु मदंगु छेँ दु, जिगु दुने जिगु दुंगु छेँ दु । 

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...