Sunday, June 26, 2016

छाउपडी जीवन : गोठ भत्काउने अभियान चलाउने कहिले ?

छाउपडी जीवन : गोठ भत्काउने अभियान चलाउने कहिले ?

अछाम लगायत सुदूरपश्चिमका अधिकांश सुगम शहर र दुर्गम गाउँको एक दुर्भाग्य । यस सौम्य, प्राकृतिक सौन्दर्य, अगाध जलश्रोत, भाषा, भेषभूषा र अन्य थुप्रै सम्पदाको गर्व गर्ने यहाँका खस आदिवासीहरुको एउटा तितो यथार्थ भनेको छाउपडी हो ।
छोरी मान्छे एउटा उमेरमा पुगेपछि छाउ (रजस्वला) हुनु भनेको एक सामान्य शारीरिक प्रक्रिया हाे । यो भनेको महिला शरीरको धर्म हो । यसको अरु कुनै धर्म संस्कृतिसँग कुनै प्रकारको पनि सम्बन्ध हुँदैन । यो कुनै देउतालाई मन पर्नुपर्छ वा मन नपर्नसक्छ भन्ने पनि आवश्यक कुरा होइन । यदि कुनै देउतालाई यो मन पर्दैन भने ऊ देउता होइन । कुनै देवतालाई महिलाको रुपमा पुज्ने हो भने त्यो देवीमा पनि त यो एउटा गुण हुनुपर्छ, होइन भने त्यस देवीलाई महिला बन्ने पनि अधिकार हुँदैन ।
हुन त विश्वका अरु अरु देशमा पनि रजस्वलासँग सम्बन्धित विभिन्न मिथक वा कथा र अन्धविश्वास गाँसिएका हुन्छन् । प्राचीनकालमा जुदाइज्म र बाइबलको युगमा महिलाहरुलाई यस कुरामा भेदभाव गरिन्थ्यो, अझ पुनर्जागरणकालमा समेत यसलाई हेय वा फोहोर कुरा भन्ने गरिन्थ्यो । २०औं शताब्दीमा पुग्दापुग्दै युरोपले यसलाई सहजरुपमा स्वीकार गर्‍यो, यो स्वास्थ्य र सरसफाइको कुरा भनेर बुझ्यो अनि यसलाई सहज र सुविधाजनक गर्न विभिन्न प्रयोगहरु गर्‍यो ।
तर हाम्रो हिन्दु धर्मको बाहुल्यता भएको देशमा भने आजसम्म महिलाहरु यस विषयमा सुन्ने गरेर कुरासम्म गर्न पनि सक्दैनन् । हिन्दूधर्ममा धेरै किसिमबाट यसलाई घृणा गरेको, यसबेलामा महिलाहरुलाई नै अपमानित गरेका धेरै दृष्टान्त दिन्छन् हिन्दु धर्मका विद्वानहरु । रजस्वला भएको बेलामा अन्न फूल, बालीनालीमा छुन हुँदैन, चुलाचौका गर्न हुँदैन, मन्दिर जानु हुँदैन, पूजा गर्न हुँदैन भन्ने चलन अद्यापि हिन्दुहरुमा र हिन्दु धर्म ग्रहण गरेका जनजाति परिवारमा पनि धेरैथोरै पाइन्छ ।
योभन्दा अलग्ग नेपालको सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा – विशेष गरी दार्चुला, बैतडी, डडेलधुरा, बझाङ, बाजुरा, अछाम, हुम्ला, मुगु, जुम्ला, कालिकोट इत्यादि जिल्लामा – रजस्वला हुनुको अर्कै अर्थ र नियति छ । त्यहाँ कुनै किशोरी वा महिलालाई रजस्वला अवधिभरि आफ्नै घरमा बस्ने पनि अधिकार हुँदैन ।
उनीहरुलाई विश्वास छ कि उनीहरुका कुलदेउता जहाँ पनि हुन्छन् – खेतमा, बारीमा, चौरमा, पहाडमा, खोलामा, डाँडा पाखामा, घरमा, बगैंचामा, भान्छामा, भर्‍याङमा, कोठामा । उनीहरुको देउतालाई रजस्वला हुने महिलाहरु अशुद्ध हुने भएकाले मन पर्दैन रे, अनि उनीहरु अगाडि पर्‍यो भने, छोयो भने ती कुलदेउताहरु रिसाउँछन्, परिवारको नाश हुन्छ, बाली सपिँदैन रे । अझ यस्तो चलन बारेन भने मुख बाङ्गिन्छ वा बाघ आएर खान्छ भन्ने समेत विश्वास पाल्छन् तिनीहरु, त्यो पनि आजको युगमा ।
त्यसैले उनीहरुले रजस्वला भएकाहरुले गर्दा आफ्ना देउताहरु नरिसाउन् भनेर आफ्नै आमा, श्रीमति वा छोरी नै भए पनि त्यस्तो बेलामा घरमा सुत्न दिँदैनन् । अझ उनीहरु यताउति जालान् र बाटोमा देउता भेट्लान् भनेर कतै जान पनि दिइँदैन, कैद गरेर राख्नु उचित सम्झिन्छन् । आफ्नो देउता नरिसाउन् भनेर महिलाहरुका इच्छा, स्वास्थ्य र स्वतन्त्रताको समेत बलिदान दिइन्छ । मानिसलाई रुवाएर देउतालाई खुशी पारिन्छ ।
सामान्य स्थानीय भाषामा छाउ भनेको रजस्वला हो अनि पडी भनेको प्रथा । यस्तो बेलामा बस्ने ठाउँलाई छाउगोठ भनिन्छ । यो छाउगोठ ठाउँअनुससार फरक हुन्छ । कतै गाईभैंसी नै राख्ने ठाउँमा पठाइन्छ भने सामान्यतयाः अलग्गै छाउगोठ बनाइएका हुन्छन् । एकजना पनि खुट्टा पसारेर सुत्न नमिल्ने, घुँडा टेक्दा पनि टाउकेले छतमा छुने । त्यहाँ झ्याल हुँदैन, झ्यालजत्रो घस्रेर जाने चौकोस हुन्छ, खापा हुँदैन, फलेक ढप्काएर हावा छेकिन्छ । स्वाभाविक हो, सर्प इत्यादिको डर त छँदैछ, बलात्कारको शिकार हुने सम्भावना समेत छ । यस्तो बेलामा स्यानिटरी प्याडजस्तो केही नहुँदा फोहोर र संक्रमण त हुने नै भयो ।
कति दिन छाउ बस्ने भन्ने गाउँ र समयअनुसार फरक हुन्छ । सामान्यतयाः किशोरीहरुलाई पहिलोपल्ट रजस्वला हुँदा एघार दिन र अरु बेला सात दिन छाउ राखिन्छ । आजभोलि चार दिन राख्छौं भन्छन्, बाहिरियाहरुले सोधे भने ।
यी क्षेत्रबाट काठमाडौं आएर बसेका थुप्रै नेताहरुको नाम लिन सकिन्छ । त्यहाँबाट आएकाहरुले देश बनाएको डिङ हाँक्छन् उनीहरु  तर आफ्नो क्षेत्र जसको खण्ड र अखण्डको नाममा आन्दोलन पनि गर्छन् तर यहाँको छाउपडीबारे भने कोही बोल्दैनन् । महिला अधिकारका कुरा गर्नेहरु पनि यसबारे आन्दोलन चलाउँदैनन्, चलाएको देखिँदैन वा सार्थक भएनन् ।
करिब २० वर्ष अगाडि अस्मिता पत्रिकाले यसबारे कुरा उठाएको थियो । अहिले पनि छिटपुट लेखरचना वा रिपोर्टहरु छापिन्छन् । यहाँ घरैपिच्छेजस्तो गैरसरकारी संस्थाहरु भेटिन्छन् । कतिपय गाविसमा छाउपडी मुक्त भनेर बोर्ड राखिएका हुन्छन् तर छाउगोठमा आवतजावत भएको दृश्य भने देखिन्छ नै । कतिले गोठ भत्काउने अभियान चलाएको पनि सुनिन्छ, तर प्रथा भत्काउँदैनन् उनीहरु ।
माओवादीले पनि केही त गर्न खोजेको जस्तो देखिन्थ्यो । सन् २००५ मा सर्बोच्च अदालतले नै छाउपडी प्रथा अन्त गर्न निर्णय गरिदिएको थियो तर व्यवहारमा भने यसलाई रोक्न सकिरहेको छैन । अहिले पनि बजारतिर नयाँ मान्छे देखियो कि त्यहाँका पुरुषहरु आफै छाउपडीका कुरा गर्न तम्सिन्छन् । एनजिओ आयो भनेर जिस्काउँछन् अनि दिउँसो बजारमा छाउपडीको विरोध गर्ने आइमाईहरु आफै छाउ बस्छन् भनेर गिज्याउँछन् । पक्कै पनि समस्या धेरै छ, भन्न जस्तो सुल्झाउन त्यति सजिलो छैन ।
(गत वर्ष महिलामाथि हुने यौन हिंसाबारे अध्ययन गर्न डडेलधुरा, अछाम र कैलाली भ्रमणको अनुभवको आधारमा)
http://esamata.com/2016/insight/20160625chhaupadi/

Wednesday, June 22, 2016

मातृभाषा जोगाउन जागे शेर्पाहरु

मातृभाषा जोगाउन जागे शेर्पाहरु

देशमा विभिन्न जातिका मानिसमा जस्तै शेर्पाहरुमा पनि केही हदसम्म आफ्ना जातीय पहिचान, भाषा, धर्म र संस्कृतिलाई बेवास्ता गर्ने चलन देख्न थालेको धेरै भएको छैन । आफ्नो पहिचानलाई माया गर्नेहरु पनि देशको अवस्था र पश्चिमी संस्कृतितर्फको झुकाव बढेपछि, विशेष गरी अहिले स्कुलमा पढ्न लेख्न पर्ने भएपछि तिनीहरु चाहेर नचाहेर आफ्नै भाषाबाट पनि टाढिँदै गइरहेका छन् ।
हुन त अन्य जातजातिको तुलनामा शेर्पाहरुमा यस्तो विचलन वा वितृष्णा नाम मात्रकै छ । तर पनि अवस्था बिग्रिनु अगावै तिनीहरु युवापुस्तामा भाषिक पुनर्जागरण ल्याउन गाउँ गाउँ टोल टोलमा शेर्पा भाषा सिकाउन लागिपरेका छन् ।
‘हामी त लागेको लाग्यै छौं । गाउँ गाउँदेखि काठमाडौंका शहर गल्लीमा समेत जहाँ कोही पनि सिक्ने छन् त्यहाँ ठाउँ र समय मिलाएर सिकाउन जान्छौं वा सिकाउने प्रशिक्षकको व्यवस्था गरिदिन्छौं,’ भाषा प्रशिक्षक एवं शेर्पा सञ्चार समूहका उपाध्यक्ष नुरु छेपाल शेर्पा भन्छन् ।
विशेष गरी विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको वरिपरिका गाउँहरुमा बस्ने शेर्पाहरुको एक पहिचान भनेको तिनीहरुको जिब्रोमा बसेका आफ्नो भाषा हो ।
कसैले उनीहरुलाई आफ्नो भाषा बोल्न सिधै त रोकेन, तर राज्यव्यवस्थाले घुमाउरो तरिकाले अढाइ शताब्दीदेखि विभिन्न तरिकाबाट तिनीहरुलाई आफ्नै मातृभाषाबाट टाढा बनाउँदै लगेको इतिहास छ ।
‘त्यसो त उनीहरुलाई मातृभाषा नबोल भनेर त कसैले भनेन । अरु त होइन, अब केटाकेटीहरु स्कुल जान्छन् , पढ्न त परिहाल्यो । पढाउने मास्टर र उसले बोकाउने पुस्तक दुवैमा शेर्पा भाषा कतै भेटिँदैन । बच्चाहरु कनीकनी त्यही पर्वते बोल्न सिक्छन् । जाँचमा पास हुनै पर्यो, यति मिहेनत गर्छन् कि तिनीहरु आफ्नो आमाले सिकाएको भाषाबाट कहिले कसरी टाढा हुँदै गयो भन्ने पत्तै पाउँदैनन् ।’
शेर्पाहरुका परम्परागत संगठनहरु छन्, जसलाई किदुग भनिन्छ । यसको अर्थ हो, सुखदुःखमा सहयोग गर्नेहरुको संगठन । अहिले आफ्नो मातृभाषा भुलेकालाई भाषा सिकाउन यस्ता संगठन सक्रिय छन् । नेपालभरि लगभग ५० को हाराहारीमा रहेका छन् यस्ता किदुगहरु । किदुगहरुले यस्ता गाउँघरमा, काठमाडौंमा र अझ नेपालभन्दा बाहिर गएर बसेका शेर्पाका छोराछोरीलाई समेत आफ्नो भाषा सिकाउने गर्छन्, धर्म, संस्कृति र परम्पराबारे पनि ज्ञान दिन्छन् ।
हुन त सरकारले पनि केही कक्षासम्म मातृभाषा पनि पढाउन पाउने भनेर पाठ्यपुस्तक पनि बनाएको थियो । सोलुखुम्बु जिल्लाका केही गाउँका स्कुलमा पढाइ पनि भएको छ । तर त्यसरी हप्तामा दुई तीन कक्षा शेर्पा भाषा पढाएर कुनै प्रगति हुने देखिँदैन । त्यसै कारण पनि स्थानीय मानिसमा यसप्रति खासै रुचि छैन ।
sherapa_culture1
शेर्पा भन्छन्, ‘सबैभन्दा ठूलो दुःख भनेको आजभोलि केटाकेटीहरुले आमासँग धेरै समय बिताउन पाउँदैनन् । तीन चार वर्ष भयो कि दिनभरि स्कुलमा अरु अरु भाषाबाट पढेर आउँछन् अनि घरमा थाकेपछि आमाबाबुसँग पनि धेरै बोल्न सक्दैनन् । जबसम्म घरमा बोल्ने र स्कुलमा बोल्ने भाषा एउटै हुँदैन, तबसम्म शेर्पामात्रै होइन, देशमा विभिन्न जातजातिका नेपालीहरुका मातृभाषाको हालत झन् झन् खराब हुँदै जान्छ । गइरहेको पनि छ ।’
उनी थप्छन्, ‘यसबाहेक चाहेर वा नचाहेरै पनि हाम्रो घरघरसम्म पसिसकेको पश्चिमी सभ्यताबाट हामी अछूत रहन सक्दैनौ । टिभी, फिल्म, रेडियो, गीत, फेसनको प्रभावले गर्दा पनि हामी उनीहरुले दिएको संस्कृतिबाट आकर्षित हुन थाल्यौं । त्यसो भएपछि हाम्रो आफ्नो टाढा भएर जाने त स्वाभाविकै भयो,’ उनी थप्छन् ।
तर भाषा संरक्षणको दृष्टिकोणबाट हेर्दा शेर्पाहरुमा एउटा पक्ष भने सकारात्मक छ । देशमा अन्य जातजातिभन्दा शेर्पाहरुमा आफ्नो भाषा छाड्नेहरुको संख्या नगण्य छ । किनभने धेरैभन्दा धेरै शेर्पाले आजसम्म पनि दुःख गरेर बस्नु परे पनि आफ्नो थातथलो छाडेका छैनन् । त्यहाँको वातावरणले तिनीहरुलाई आफ्ना भाषा, धर्म, संस्कार र परम्परासँग बाँधेरै राखेको छ ।
हुन त आफ्नै गाउँघरमा बसे पनि देशमा शैक्षिक विस्तारसँगै तिनीहरु स्कुल जान थालेदेखि आफ्नो भाषाबाट टाढिनुपर्ने अवस्था आउँदैछ । त्यस्तै, पढाइ वा व्यवसायको सिलसिलामा काठमाडौं वा अन्य शहरमा बसाइँसराइ गरेपछि उनीहरुमा पनि विस्तारै आफ्नो पहिचानबाट समेत पनि अलग्गिने अवस्था आउँदैछ ।
‘जब देशको अमूल्य निधिको रुपमा लिनुपर्ने जाति, भाषा, धर्म र संस्कृतिलाई राज्यले नै आफ्नो भन्न अस्वीकार गर्छ, तब देशका यी अमूल्य सम्पदाले सप्रने मौका पाउँदैन,’ शेर्पा निष्कर्षमा भन्छन् ।
विशेष गरी गाउँका स्थानीय सामुदायिक संस्थाहरुले शनिबार एकछिन भए पनि भाषा शिक्षणको काम गर्दै आएका छन् । त्यसबेला भाषा नजान्ने केटाकेटी वा किशोरकिशोरीलाई एकत्रित गरेर भाषा सिकाउने वा सिकेर पनि बोल्ने अभ्यास नभएकाहरुलाई आपसमा एकै उमेरका साथीहरुसँग बोल्न लगाउने काम गरिएको पाइन्छ ।
त्यस्ता प्रशिक्षणमा शेर्पाहरुका धर्म, संस्कृति, गीत, बाद्यवादन र नृत्य पनि सँगसँगै लैजाने गरिनाले उनीहरु रमाएरै भाषा सिक्ने गर्छन् ।
काठमाडौंमा कपनको स्यार्वी योन्तोन छोग्या आदि ठाउँमा भाषा प्रशिक्षण भइरहेको छ भने नेपालबाहिर पनि यसको विस्तार जारी छ ।
अहिले थुप्रै शेर्पाहरु अध्ययन एवं व्यवसायका लागि नेपालबाहिर पनि गएका छन् । उनीहरु पनि त्यहाँको अवस्थाले गर्दा आफ्नो भाषा धर्म संस्कृति छोड्न बाध्य छन् । यस्तो अवस्थामा किदुगहरुले भाषा संस्कृति सिकाउन सहयोग गरिरहेका छन् । कहाँसम्म भने न्युयोर्कमा समेत त्यहाँका शेर्पा बालबालिकाका लागि भाषा संस्कृतिको प्रशिक्षण गर्ने कार्यक्रम छ ।
‘हेर्दाहेर्दै शेर्पाहरुको बिहेमा समेत शेर्पा गीत बज्न छाडे । नाचगान रमाइलोमा पनि शेर्पाहरुको मन आफ्नै परम्परा, धर्म र संस्कृतिभन्दा भिन्न प्रकारमा नाच नाच्न थाले । शेर्पाहरु शेर्पा भएर पनि अरु नै कोहीजस्तो हुन थाले । केही नगरी भएन भनेर हामी लागेका हौं,’ उनी सम्झन्छन् ।
nuru_sherpa

शेर्पाहरु आफ्नो भाषालाई ‘श्यर्वी ताम्ङे’ भन्छन् । यो चिनियाँ भोट बर्मेली भाषा परिवारभित्र पर्दछ । यसको आफ्नै कुनै भाषिका नभए पनि ठाउँअनुसार बोलाइ र बुझाइमा सामान्य फरक भने हुन्छ, जुन भाषाविज्ञानका हिसाबमा स्वाभाविक पनि हो ।
शेर्पाहरुले प्रयोग गर्ने लिपिलाई सम्बोटा भनिन्छ । यही लिपि तामाङ, गुरुङ, ह्यल्मो, तिब्बती तथा भुटानीहरुले पनि प्रयोग गर्छन् । यो लिपिमा ३० वटा सल्जेत (व्यञ्जन वर्ण) र चार वटा याङ (स्वरवर्ण) र ञेवियक (उपस्वर वर्ण) हुन्छन् । त्यस्तै, पाँच वटा ङोन्ज्यूक (पूर्वाक्षर) १० वटा जेज्युक (पराक्षर) दुई वटा याङज्युक (पुनःपराक्षर) तथा २० वटा मिङमी (मुलाक्षर) रहेका छन् ।
सन् १९७० को दशकमा समर इन्स्टिच्युट अफ लिंग्विस्टिक्सले त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग सम्बन्धन प्राप्त गरेपछि नेपालमा शेर्पा भाषाको अध्ययन सुरुवात भएको मानिन्छ । नेपाली तथा विदेशी भाषाविद्हरुको प्रयासले यस भाषाको भाषाशास्त्रीय वा अन्य विषयमा अध्ययन अनुसन्धान भइरहेका छन् । शेर्पा समुदायका केही व्यक्ति र संघसंस्थाको सक्रियतामा केही साहित्यिक र विषयगत पुस्तक, शब्दकोष, पत्रपत्रिका, गीत र फिल्म पनि बनेका छन् । यी कामले यस भाषाप्रति नयाँ पुस्ताको आकर्षण बढाउन भूमिका खेल्ने गरेका छन् ।
२०६८ सालको जनगणनाअनुसार शेर्पाहरुको जनसंख्या १ लाख १२ हजार ९ सय ४६ रहेको छ । तर शेर्पा भाषा बोल्नेहरुको संख्या भने १ लाख १४ हजार ८ सय ३० देखाएइको छ । यसबाट सरकारी तथ्यांकमा त्रुटि रहेको स्पष्ट हुन्छ । शेर्पा भाषा बोल्नेहरु नेपालमा बाहेक पनि भारतको सिक्किम, दार्जिलिङ, कालिम्पोङ र केही चीनमा पनि रहेका छन् ।
नेपालमा हाल शेर्पा भाषा संस्कृतिको जगेर्ना गर्न नेपाल शेर्पा संघ, शेर्पा सेवा केन्द्र, शेर्पा विद्यार्थी मञ्च, शेर्पा सञ्चार समूह आदि संस्था सक्रिय भएर लागिरहेका छन् ।
रेडियो नेपालले दैनिक र साप्ताहिक रुपमा शेर्पा भाषामा समाचार कार्यक्रम प्रसारण गर्छ । यसबाहेक, सोलुको हिमाल एफएम, झोमेलोङ्मा रेडियो, साोलु एफएमलगायत विभिन्न एफएमले पनि यस भाषाका सामग्री नियमित प्रसारण गरिरहेको छ ।
(सन्दर्भ स्रोतः भाषा चिनारी, काठमाडौंः गोरखापत्र संस्थान, २०७१)
http://esamata.com/2016/insight/sherpa-language/
Published on 2016 06 21

Friday, June 17, 2016

20160613 बुद्ध धर्ममा पनि पुरुष प्रभुत्व छ र ?


थेरवाद बुद्ध धर्ममा प्रवजित महिलाहरुले गरिरहेको संघर्षको स्थिति

बुद्ध धर्ममा पनि पुरुष प्रभुत्व छ र ?
अन्य धर्मभन्दा बुद्ध धर्म महिला वा जेन्डरको विषयमा धेरै संवेदनशील छ । बुद्ध धर्मको प्रादुर्भाव नै त्यो बेला भयो जुन बेला विशेष गरी दक्षिण एसियामा महिलामाथि राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र धार्मिक दमन थियो । त्यस्तै, धर्मग्रन्थकै आधारमा महिलामाथि शारीरिक र मानसिक शोषण हुन्थ्यो । यस परिप्रेक्ष्यमा बुद्धले र बुद्ध धर्मले महिलालाई समान स्थान दिएर निर्वाणसम्मको मार्ग खोलिदिएको आजको वस्तुस्थितिमा बसेर हेर्दा त्यसबेलाको पृष्ठभूमिमा प्रशंसनीय कामै हो जस्तो लाग्छ । तर अहिलेको अवस्थामा बुद्ध धर्मलाई जेन्डरको दृष्टिकोणबाट अध्ययन गर्दा त्यहाँ पनि कमीकमजोरी रहेको देखिन्छ । तीमध्ये केही सैद्धान्तिक समस्या छन् । तर धेरैजसो आजका पुरुष धार्मिक अधिकारीहरुको व्यक्तिगत चिन्तनका कारण महिलाहरुले विभेद भोग्नुपरेको देखिन्छ । यहाँ यसबारे छोटो चर्चा गरिन्छ ।
जब सिद्धार्थले बोधिज्ञान प्राप्त गरेर आए, उनी बुद्ध कहलाइए । उनको ज्ञानबाट प्रभावित भएका सयौं पुरुष उनको मार्गमा लागे । यस अवस्थामा जब उनलाई हुर्काउन सानीआमा प्रजापति गौतमीले पनि भिक्षुझै भएर निर्वाण मार्गमा लाग्न चाहिन्, त्यसमा बुद्धले आनाकानी गरे । पछि बुद्धले उनीहरुलाई पनि भिक्षुणी बन्ने त अनुमति दिए, तर केही अतिरिक्त नियमले बाँधेर ।
त्यसबाहेक पनि बुद्ध धर्मका आधिकारिक श्रोतमा यस्ता केही सन्दर्भ भेटिन्छन् जसमा आजको जेन्डर समानताका आँखामा असमानताका रुपमा देखिन्छन् । तीमध्ये धेरैजसोमा महिलालाई दमन गर्नुपर्छ भनेर उल्लेख भएको पक्कै होइन । बरु, महिला र पुरुष सँगै भयो भने उनीहरुमा मायामोह बढ्छ र ज्ञानप्राप्तिमा ढिलाइ हुन्छ भन्ने बुझाइबाट ती सन्दर्भ निर्देशित देखिन्छन् । यसले बुद्धले वा त्यसबेला बुद्ध धर्मको व्याख्या गर्नेहरुले महिलालाई बुद्धले दिएको सैद्धान्तिक समानतालाई नाघेर कतै कुनै किसिमले धर्ममा महिलाहरुको प्रवेशले पुरुषहरु भ्रमित हुने वा धर्मशासनै कमजोर हुने हो कि भनेर शंका गरेको स्पष्ट हुन्छ ।
भिक्षुणी बन्न आउनेहरुले पहिले पालना गर्नुपर्ने भनिएका आठ वटा अतिरिक्त नियम, जसलाई गरुधर्म भनिन्छ, त्यो नै विभेद त हो । तर, त्योभन्दा पनि विभेदकारी थिए त्यसबेलाका पुरुष धार्मिक अधिकार । पुरुष धर्माधिकारीहरु यी आठ नियमको आधारमा महिलालाई अगाडि बढ्नबाट रोक्न चाहन्थे । हुन त बुद्धले बनाएर गएका अरु धेरै वटा नियममा हेरफेर भइसक्यो, तर यी नियमलाई भने उनीहरु अहिले पनि हतियारको रुपमा प्रयोग गर्न चाहन्छन् ।
हुन त आजको अवस्थामा यस नियमको कुनै औचित्य नै छैन किनभने समयले आज थेरवादीहरुले भिक्षुणीको अस्तित्व नै मेटाइसकेका छन् । तर पनि जब जब महिलालाई अधिकार दिनुपर्ने कुरा उठाइन्छ, पुरुष धर्माधिकारीहरु अनायासै यी नियमको प्रसँग कोट्याउन मन पराउँछन् । त्यसकारण ती नियमभन्दा यसप्रति पुरुष अधिकारीहरुको आशक्ति बढी आपत्तिजनक छ ।
बुद्ध धर्ममा भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक र उपासिकाहरुलाई रथका चार पांग्रा सरह समान भनिएको पाइन्छ । तसर्थ भिक्षुणी संघ बुद्ध धर्मको एक अभिन्न अंग हो । तर यो कसैलाई थाहै नदिई लुप्त भएर गयो । बुद्धको समयसम्म एकदम लोकप्रिय, बुद्धले नै प्रशंसा गरेका विदुषी भिक्षुणीहरु बुद्धको अवसानसँगै आश्चर्यजनक रुपमा हराए । पछि लगभग दसौं र एघारौं शताब्दीको बिचमा भिक्षुणी परम्परा थेरवाद बुद्ध धर्मबाटै लोप भयो । कमसेकम थेरवाद निकायमा भिक्षुणी संघ पुनर्जीवित गर्न सकिन्छ भनेर कसैले सोचेन । कसले किन भिक्षुणी परम्परालाई रोके वा कसरी यो बन्द हुन गयो भनेर कुनै बौद्ध विद्वानले पनि स्पष्टरुपमा भन्न सकेको छैन । त्यसपछि कमसेकम प्रवजित बनेर घरबार त्यागेर सम्पूर्ण जीवन धर्ममा अर्पण गरेर समाजलाई बुद्धले देखाएको बाटोमा डोर्याउने काममा पुरुषहरुको मात्र एकाधिकार हुन पुग्यो ।
संसारमा केही शताब्दीदेखि विभिन्न रुपमा महिलालाई पनि प्रवजित हुने वा घरपरिवार त्यागेर जीवनै बुद्ध धर्मको सेवा र अध्ययनमा बिताउने बाटो खोल्ने काम भइरहेको छ । उनीहरुले पुरुषहरुले जस्तै घरपरिवार त्याग्छन्, कपाल खौरिन्छन्, विहारमा सबैसँग मिलेर भिक्षा माग्न जान्छन् वा विहारमा दान दिन ल्याएको थाप्छन् र मोटोमसिनो खान्छन् । तर उनीहरुलाई भिक्षुणी भनिँदैन, अझ धेरैजसो ठाउँमा त सेविकाको रुपमा हेरिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा उनीहरुलाई अनागारिका भन्ने गरिन्छ र चलनचल्तीको भाषामा गुरुमां भनेर ससम्मान सम्बोधन गरिन्छ । तीमध्ये कोही कोहीले विशेष भिक्षुणीको दीक्षा लिएर आएका पनि छन् ।
सबैलाई थाहा छ, बुद्धको जीवनकालदेखि नेपाल एक बुद्धभूमि रहिआएको छ । नेपालमै बुद्ध धर्मको प्रारुप र सिद्धान्तमा आमूल परिवर्तन वा परिमार्जन गरिए । नेपालमा लेखिएका थुप्रै बौद्धग्रन्थ विश्वका सम्पूर्ण बौद्धमा अमूल्य निधि हुन् । तर कालान्तरमा करिब १२औं शताब्दीदेखि नेपालमा बुद्ध धर्म र बौद्धहरुको क्षय भयो । बौद्ध धर्मावलम्बीहरुले आफ्नो अस्तित्वकै लागि पनि बुद्ध धर्मलाई हिन्दु धर्मसँग मिसाएर शासकहरुलाई खुसी बनाइराखे । यसभन्दा बाहिर बुद्धले सिकाएको जस्तो मात्र बुद्ध धर्म थेरवादको सन् १९३० तिर पुनर्जागरण भयो । यसै समयमा केही महिला पनि घरबार त्यागेर बुद्ध धर्ममा जीवन बिताउन तयार भए । तर यसरी बुद्ध धर्म मान्नेहरुलाई बाँच्न मुस्किलै भयो, त्यो पनि बुद्ध जन्मेकै देशमा । कहाँसम्म भने सन् १९४३ तिर नेपालका बौद्ध धर्मगुरु भिक्षुहरुलाई देशनिकाला समेत गरियो, बुद्ध धर्मको प्रचार गर्दै हिँडेको अभियोगमा ।
यस्तो अवस्थामा पनि ती गुरुमांहरु आफूहरुले देश छाड्न नपर्नेगरी निवेदन दिएर यहीँ बसे र धर्म प्रचारमा लागिरहे । उनीहरुले घरघरमा गएर बुद्ध धर्मबारे कुरा बुझाउन थाले । बौद्ध समाजलाई क्रियाशील गर्न थाले अनि बौद्ध समाजलाई समाज सुधार र सामाजिक सेवामा प्रोत्साहित गर्न थाले ।
पहिलो चरणमा उनीहरु घरघरमा गएर धर्म प्रचार गर्न हिँडे भने सन् १९६० को दशकदेखि बुद्ध धर्मलाई सामाजिक चेतनाको माध्यम बनाएर प्रचार गरेर हिँडे । सन् १९८० को दशकदेखि तीमध्ये केहीले महिलाहरुले पनि भिक्षुणी बन्न सक्छन् भनेर विभिन्न देशमा गएर भिक्षुणी दीक्षा लिएर आए । यसप्रकार बिस्तारै उनीहरु आफ्नो अस्तित्व, पहिचान र समानताको लागि बोल्न सक्ने भए । उनीहरुले समान किसिमबाट शैक्षिक योग्यता हासिल गरे । थाइल्याण्ड, बर्मा र श्रीलंका आदि देशमा बुद्ध धर्मको उच्चशिक्षा लिएर आएकाले उनीहरुले पनि ती देशमा सरकार र विश्वविद्यालयले पुरुष भिक्षुहरु सरह नै उपाधि लिएर आए ।
समय बित्दै जाँदा अनागारिकाहरुको पनि संख्या बढ्न थालेको छ । पहिले अनागारिकामा नेवारहरुको मात्र बाहुल्यता भएकोमा अहिले तामाङ, मगर, गुरुङ आदि समुदायबाट पनि प्रतिनिधित्व बढ्दै गइरहेको छ । उनीहरुबाट बुद्ध धर्मको प्रचारप्रसार गर्नमा उल्लेखनीय योगदान भइरहेको छ । उनीहरुले आजभोलि धर्म अध्ययन र ध्यानजस्तो अन्तर्मुखी क्रियाकलापमा मात्र नलागी परियत्ति बौद्ध शिक्षा अध्यापन, धर्म शिक्षा, बुद्धपूजा, परित्राणजस्ता कार्यमा पनि समय दिन थालेका छन् । यसका साथै, उनीहरुले ध्यान शिविर सञ्चालन गर्ने, पुस्तक वा लेखरचना लेख्ने, अल्पकालीन प्रवज्याका कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने एवं गैरधार्मिक विषयमा समेत अध्यापन गर्ने तथा विद्यालय सञ्चालन र स्वास्थ्य शिविर चलाउने आदि काममा योगदान गर्दै आएका छन् ।
विहारमा उनीहरु सामान्य खालको जीवन बिताउँछन् । उनीहरु गैरधार्मिक वा स्कुल कलेजको शिक्षा पनि ग्रहण गर्छन् । उनीहरुका लागि छात्रवृत्तिमा विदेशमा गएर बुद्ध धर्मको उच्च शिक्षा पढ्ने अवसर पनि छ । सामान्य भए पनि उनीहरुको स्वास्थ्य बिमा पोलिसी छ । व्यवहारमा हेर्दा उनीहरु विहारको काममा धर्म प्रचारको काममा धेरै व्यस्त हुन्छन् । प्राज्ञिक अध्ययन, धर्मको स्वअध्ययन र समाजमा बुद्ध धर्म सिकाउने जिम्मेवारीको तालमेल उनीहरु आफूले नैै मिलाउँछन् । र कुनै कारणवश विहारको अनुशासनमा बस्न नचाहेमा उनीहरुले कुनै पनि बेलामा विहारको जीवन छाडी घरमा सामान्य मानिस सरह वैवाहिक पारिवारिक जीवन बिताउन सक्छन् ।
पहिले स्वाभाविक रुपमा पुरुष भिक्षुहरुले भनेको वा अह्राएको काम गरेर सहयोगीको भूमिकामा सन्तुष्ट रहेका अनागारिका गुरुमांहरुमध्ये अहिले विशेष गरेर युवा र शिक्षितहरुको अग्रसरता बढ्दो छ । उनीहरुले आफूमा त्यत्तिकै क्षमता भएता पनि, बुद्ध धर्ममा सैद्धान्तिक रुपमा समान ज्ञान भएता पनि केही अहं भएका पुरुष भिक्षुहरुका कारण विभेद झेल्नु परेको महसुस गर्न थालेका छन् । तर पनि आन्तरिक अनुशासनको कारणले र आफूलार्ई शारीरिक र मानसिक रुपमा क्षति नै पुग्ने तहसम्मको विभेद वा हिंसा नभएकोले उनीहरु यसबारे खुलेर बोल्न चाहिरहेका छैनन् ।
अहिले नेपालका थेरवादी विहारमा भएका गुरुमांहरु तीन किसिमका छन् । पहिलो पुस्ताका गुरुमांहरु आफूलाई भिक्षुहरुको सेवकका रुपमा स्वीकार गर्छन् । दोस्रो पुस्ताका गुरुमांहरु पुराना भिक्षुहरुलाई सम्मान गरेर युवा भिक्षुहरुसँग सहकार्य गर्न चाहन्छन् । त्यसबाहेक तेस्रो पुस्ताका युवा र शिक्षित गुरुमांहरु भने आफूलाई भिक्षुहरुले विभेद गरेको भन्ने भावना लिई आफूलाई पनि भिक्षु सरह नै व्यवहार गरियोस् भन्ने चाहना राख्छन् ।
यस्तो अवस्थामा जेष्ठ गुरुमांहरु यस्ता सानोतिनो घटना वा व्यक्तिगत बानीव्यवहारको कारणले हुने असमझदारीलाई ठूलो रुप दिनु हुँदैन भन्ने पक्षमा रहेका छन् । यस विषयमा विहारमा नियमित जाने, आवश्यक सहयोग गर्ने उपासक÷उपासिका र यस्तो वस्तुस्थितिबारे जानकारहरु पनि अहिलेको स्थितिलाई जस्तो छ त्यस्तै स्वीकार गर्ने र गराउने मनस्थितिका छन् ।
नेपालको थेरवाद बुद्ध धर्ममा भिक्षुणीहरुको योगदान धेरै भएता पनि त्यसबारे पुस्तक र लेखरचना राम्रोसँग लेखिएका छैनन्, उनीहरुको योगदानको सही अभिलेखीकरण भएको छैन । यी गुरुमांहरुलाई अहिले विशेष गरेर उच्चतहमा पुगेका भिक्षुहरुबाट धर्म अध्ययन र प्रचारप्रसारमा सक्रिय रुपमा संलग्न हुन प्रोत्साहन दिइनु त्यत्तिको खाँचो छ ।
यस्तो अवस्थामा भिक्षुहरुले हाल अध्ययनरत शिक्षित गुरुमांहरुको योग्यताको कदर र प्रोत्साहन गर्नु जरुरी छ, उनीहरुलाई आफ्नो क्षमता देखाउन अवसर जुटाउनु आवश्यक छ । र गुरुमांहरुले पनि यसै अवस्थामा धर्म क्षेत्रमा आफ्नो योग्यताअनुसाको सेवा र योगदान दिनु आवश्यक छ । साथै शिक्षित र महिला पुरुष समान हुन् भन्ने विश्वव्यापी धारणालाई आत्मसात गर्ने नयाँ पुस्ताका युवाहरुले पनि अब गुरुमांहरु पनि अवसर पाएमा पुरुष भिक्षु सरह नै नेपालको बुद्ध धर्मलाई देशभरि मात्रै होइन, विश्वभरि नै फैलाउने काममा योगदान दिन सक्छन् भनेर निश्चित हुनु आवश्यक छ ।
(प्रस्तुत लेख लेखकको थेरवाद बुद्ध धर्मको स्नातकोत्तर तहको शोधपत्रको सारांश हो )
http://esamata.com/2016/culture/20160613q/

Monday, June 6, 2016

सरकार, १० हजार रुपैयाँले खाने कि लाउने ? कार्साङको टहरामा राहत पुगेन

सरकार, १० हजार रुपैयाँले खाने कि लाउने ?
हाकु (रसुवा), जेठ २४ । भूकम्पले आफ्नो जीवन धुजाधुजा पारेको पनि एक वर्ष भइसक्यो । फेरि पनि उनको जीवन उस्तै छ घर बनाउने सपनाजस्तै भत्किएको । बिहान कहिलेकाहीँ टीनको पाताले बनेको टहरोबाट चियाएर हेर्दा उनलाई लाग्छ, आफ्नो बाउबाजेले बनाएर गएको ठाउँमा उस्तै घर ठडिएको हेर्न पाए कस्तो हुन्थ्यो । तर उनी सधैँ त्यही अप्रिय दृश्य देख्न विवश छन् । भूकम्पले ढालेको र आगोले खरानी बनाएको आफ्नो घर तेह्र महिनादेखि त्यसरी नै लडिरहेको दृश्य ।
रसुवाको धुन्चेबाट करिब चार घण्टा हिँडेपछि हाकु गाउँ पुगिन्छ । कुनै बेला यो गाउँ रमाइलै थियो । तर अहिले भने हेर्नेको आँखा पनि रसाउने भएको छ । भूकम्पले धुलो बनाएको मात्रै हैन, आगोले खरानी बनाएको छ यो गाउँलाई । अहिले ध्वाँसिएका ढुंगाहरु, बर्षाको पानीले बगाउन नसकेका काठदाउराका छेस्काहरु र जाडोले जमाउन नसकेका माटाका डिलहरु मात्र बाँकी छ यहाँ । बैसाख १२ को भूकम्पले घर भत्कन थालेपछि २३ वटा घरमा आगो लागेको थियो, लहरै ।
“भूकम्प आउँदा म त चितवन गएको थिएँ, काममा । बुढीले कति फोन गरेकी थिई । कहाँ लाग्नु, फोन पनि लागेन । म त्यहाँ फोन गरिरहेँ, ऊ घरबाट । भोलिपल्ट मात्र कुरा भयो । घर सबै भत्केर पनि आगो लाग्यो भन्यो । मेरो त जिउभरि आगो लागेकोजस्तो भयो,” सुनाउँछन् ५३ वर्षीय कर्साङ तेम्बा तामाङ, आकासतिर हेर्दै आँखामा भरिसकेको आँसुलाई रोक्ने कोसिस गर्दै ।
“गाउँ जानु पनि कहाँ सजिलो थियो र, कहिले गाडी थिएन, कहिले बाटो जाम, कहिले बाटोमा पहिरो । घर पुग्दा एक हप्ता भइसक्यो । आफ्नो घर देख्दा न रुन सकें, न हाँस्न सकें । सम्पत्ति केही बाँकी थिएन । बाजेबजैको पालादेखिको काँसको भाँडा, सुनचाँदी पैसा सबै त आगोले खायो ।” तामाङ आफ्नो कथा सुनाउँछन् ।
गत वर्षको भूकम्पले सबैभन्दा बढी जर्जर बनाएका नेपालका केही ठाउँमध्ये एक थियो हाकु गाविस । काठमाडौंका अखबारमा धरहरा भाँचिएको दृश्य छायो, तर बोल्नसम्म पनि नेपाली भाषा राम्रोसँग नजान्ने सोझासिधा तामाङहरुको बस्ती ओझेलमै पर्यो । यहाँ के भयो भन्ने खबर टिभी हेरेर भूकम्प देख्ने राजधानीबासीले कत्ति दिनसम्म थाहै पाएनन् ।
भूकम्पको समाचारसँगै नेपाली मिडियामा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको समाचार छाएको थियो । अर्बाैंको सहयोग आएको खबर सुनेका हाकुबासीमा समाचार अनुसार सरकारले कुनै सहयोग नगरेको गुनासो छ ।
कर्साङ तेम्बा र अन्य गाउँलेहरुले कसैले केही दिन्छ कि भनेर हप्तौं पर्खे । धेरैजसो सहयोग दिन आउनेहरु पनि सदरमुकामसम्म मात्रै आइपुगे ।
त्यसो त हाकुको फोटो पत्रपत्रिकामा नछापिएको होइन, तर त्यहाँसम्म राहत भने पुगेन । कार्साङ र उनीजस्ता जस्ता माग्न नजान्ने र भनसुन गर्न नसक्ने गाउँलेहरुको दैलोमा राहत आइपुगेन ।
“खै, मैले कतै त केही खोज्न गइनँ । यहाँसम्म दिन पनि कोही आएन । हामी त यही आफ्नो जलेको घर हेरेर बस्यौं” कार्साङ थप भन्छन्, “यत्रो बिचल्ली भयो, कहाँ बस्ने कहाँ सुत्ने, बच्चाहरुले के खाने भनेर गाउँका सबै मानिस रोएर बसे, तर नेताहरु, सरकारी कर्मचारी कोही पनि हेर्नसम्म आएनन् ।” karsang
पछि बिस्तारै सरकारी राहत अलिअलि गरेर हाकुसम्म आइपुग्यो । उनले पनि पहिले ७ हजार र जाडोमा लुगा लाउन भनेर १० हजार रुपैयाँ पाए । तर त्यही राहत पनि गरिबीले रुवाएको जीवनलाई जिस्क्याएजस्तो मात्र भएको अनुभव छ कार्साङको । “यसबाट भात खाने कि, लुगा लगाउने कि, घर बनाउने कि, के गर्ने ? छोराछोरी नि पढाउनैपर्छ । घरको अलिअलि पैसा नि माटो भैगयो,” उनी भन्छन् । अलिअलि खेतीकिसानी र मजदुरी गर्ने कार्साङको काँधमा थप जिम्मेवारी आइपर्यो । एक तीन छोरा र एक छोरी पढाउने, श्रीमति र आफ्नो ज्यान पाल्ने बाहेक घर पनि ठड्याउने जिम्मेवारी आइलाग्यो, त्यो पनि खानलाई पनि नपुग्ने ज्यालाबाट ।
हुन त केही मनकारी विदेशीले हाकुसम्मको बाटो थाहा पाए । बेल्जियमका एक दम्पत्तिले त्यहाँ प्रत्येकका लागि दुई लाख रुपैयाँ जति पर्ने २५ वटा टहरा बनाइदिए । त्यसैमा उनीहरुको जीवन गुज्रिरहेको छ । “बारीमा सानो टहरा बनाएको छु । त्यो पनि बेल्जियमको बुढाबुढीले सहयोग गरेको थियो । दुईटा कोठाजस्तो छ, दुई लाख जति पर्छ भन्थ्यो,” कमसेकम टाउकोमाथि छाना परेकोमा कार्साङ खुसी छन् ।
हाकु गाविसमा भूकम्पअघि कुल ७५१ घरधुरी थिए, जसमध्ये लगभग सबै भत्किएका छन् । त्यहाँका वडा नं ४, ५, ६ र ७ का २१५ घरमध्ये २३ घर आगलागीमा परेर नष्ट भए । स्थानीयबासीहरुका अनुसार आगो तीन दिनसम्म लागिरह्यो । गाउँलेहरुले उतिखेरै रसुवाका प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई जानकारी गराए । तर पनि सरकार वा त्यसका कुनै निकाय आएर आगो निभाउने समेत प्रयास गरेनन् । गाउँलेहरुले आफ्नो बलबुताले भ्याएसम्म गरे, तर तीन दिनसम्म आगो बलिरह्यो ।
नेपालका आदिवासीहरुको मानवअधिकारसम्बन्धी वकिलहरुको समूह (लाहुर्निप)को प्रतिवेदनअनुसार यहाँमात्रै ६१ जना मानिस मरे, १५ जना घाइते भए भने तीन जनाको अहिले पनि काठमाडौंमा उपचार भइरहेको छ । अहिले हाकुका बासिन्दामध्ये ९५ प्रतिशत धुन्चेमा, शान्तिबजार, बेत्रावती र कालिकास्थानमा विस्थापित भएका छन् ।
स्थानीय जनता अहिले पनि विपत्तिको बेलामा गुहार माग्न जाँदा स्थानीय प्रशासनले सहयोग नगरेको नमिठो घटना बिर्सन सक्दैनन् । भूकम्पपछि हाकु गाविसका सचिव पनि जिल्ला सदरमुकाम धुन्चेमा बस्न गए । स्थानीय स्कुलमा कक्षाकोठा बाँकी भएनन् र धुन्चेमा कक्षा ९ र १० का विद्यार्थीलाई लगेर पढाउन थालियो ।
एक वर्षमा यहाँका भूकम्पपीडितहरु नाममात्रको राहत बोकेर कहिले कहाँ कहिले कहाँ बसाइँ सर्दै आएका छन् । उतनीहरुका लागि आफ्ना धर्म, संस्कृति, चाडपर्व सबै बिरानो भएका छन् । राज्यपक्ष जनजातिहरु र उनीहरुका दुःखप्रति असंवेदनशील भएकाले आफूहरु ‘जनता’जस्तो हुन नपाएको धारणा व्यक्त गर्दछन् लाहुर्निपका सचिवालय निर्देशक टहल थामी । भूकम्प गएको एक वर्ष पुगिसक्दा पनि हाकुमा राज्य पुगेको त्यहाँका जनताले महसुस गर्न नपाएकोमा दुःख व्यक्त गरे ।
भूकम्पपछिको एक वर्षमा नेपालमा थुपैै्र परिवर्तन भए । संविधान बनाइयो, सरकार बदलियो, संविधानमा चित्त नबुझाउनेहरु आधा सयभन्दा बढीले ज्यान गुमाए । भूकम्पपीडितको नाममा कति सभासमारोह, उद्घाटन, शिलान्यास भए, तर कार्साङजस्ता हजारौं पीडित जनता आज पनि तिनै विदेशीहरुले बनाइदिएका टहरामा दुःख र पीडाको जीवन गुजार्न बाध्य छन् । सरकारले जति राहत बाँड्यो, त्यो अधिकांश राज्य र पार्टी नजिकका व्यक्ति र समुदायकोमा पुग्यो । राहतमा समेत विभेद गरेको ठान्ने गरेका आदिवासी जनजातिहरुले राज्य अभिभावक भएको अनुभूति गर्न पाएनन् ।
गृह मन्त्रालयको तथ्यांकअनुसार गत वर्षको भूकम्पमा सबैभन्दा बढी पीडित तामाङहरु ३० प्रतिशत छन् । त्यसपछि बाहुन–छेत्रीहरु २०.१ प्रतिशत, नेवारहरु १४.१ प्रतिशत र अन्य १०.१प्रतिशत आदि रहेका छन् ।
हाकुमा ९६ प्रतिशत तामाङ बस्दछन् जो राम्रोसँग सरकारी कामकाजको भाषा नेपाली राम्ररी बोल्न सक्दैनन् । जबकि जिल्ला सदरमुकाममा आउने सबैजसो सरकारी कर्मचारी गैरतामाङ हुन्छन् । बहुभाषी नेपालमा सरकारी कर्मचारी विविध भाषा बोल्ने जनताको भाषा सिक्न आवश्यक ठान्दैनन् भने यहाँका पीडित जनता सरकारी भाषा जान्दैनन् । सरकारी भाषाकै समस्याले गर्दा पनि गाउँका पीडित जनजातिहरु सरकारी राहतसम्म माग्न पनि सक्दैनन् ।
http://esamata.com/2016/news/20160606k/

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...