Wednesday, January 18, 2017

Stimulating Sikkim (part 3)


November 19, Tuesady. I actually have not arrived here, and the time has come to depart. I can't say whether I've stayed here or not. And god knows when I will be here again. I just want to hug her tightly. I have a dream of staying here long and write some concrete about local Newar society. I don't know when it will end in dream. I feel shy even to bid farewell, she will say - don't go, stay here for some more days. Or, will she bind me with her chain of love?



In the early morning, I went to return the Sim card. It is certain, I am going to checkout the room of Dela Mare. What the hotel, I'm saying good bye to Sikkim itself. I wish I could take a handful of this cleanliness, good-governance and peace to our Nepal. I grasped a handful of air, I will spread this love in Kathmandu.



On the way back in vehicle, my mind wandered. Some people are afraid that we are introducing "ethnic" provinces in Nepal. What is this? This is a state of India, where even Indians from other states cannot easily enter. So, they don't have people who litter, spread merchandise in the street and do politics of disintegration and integrity. Their population in the whole state is around 6 lac and 10 thousands, as many as one of the constituencies of Kathmandu. That means, they enjoy all the resources, opportunities and they obviously enjoy peace, governance and development.


In Kathmandu Politicians often talk about "Sikkimization" as an example of colonization. But people here don't know what is Sikkimization; if they know it, they know it means development, employment, esability and peace. I don't know if it is what was seen by Marco Pallis or BS Dass, or seen by me. God knows, what people should be. On the other hand, how many people say that the state belongs to them? 80 percent of them are people from Nepal. We are there raging war for power, they are here in power for development. History remains, time passes; as our vehicle is passing.


At noon, we are in a new world. We felt something tasty is coming in our nostrils. Tea farms are dancing around and welcoming us with wide smiles. It was the snacks-time of Nepali-speaking tea pickers there. They were gossiping, laughing and eating by the roadside. They are taking rest and also reenergizing themselves.


Kanchenjunga came closer to us. It was 3 pm when we finally reached Batase Loop. We just came out and Chhukchhuke train of Darjeeling passed away, galloping. The Martyrs' Memorial at Hillcourt - the monument to remember brave Gurkha soldiers who sacrificed themselves for India's freedom. It is the place for Nepalis to remind that we are Nepalis and that there is wound in every war.


The wind was blowing strong. Still, the monument was standing erect. The mourning solider did not feel cold. And the three-coloured Indian flag was standing gracefully. Two and a half dozen names of Gurkha solders were sunbathing on green grass. Our brave solders, can't fight for their countries, but here, they are brave enough for others' liberation. Used and thrown, Gurkha solders. In one sense, it is rational - they fought for their country. The difference my eyes could not catch is that their country was not my country. Who where lives turns out to be his or her country. That much of loyalty they do carry.


Narrow gullies, line of vehicle and besides, raw of parked vehicles by the roadside - all these show that we were no more in Gangtok. What a change - that is where administration matters. We finally arrived at our Seven Seventeen Hotel at 4.30 pm. It is small but beautifully decorated, a small piece of Tibet, indeed. Directly I plunged into the bed and took a short nap, I was so tired with all day traveling.


The TV mounted on the wall had a Nepali channel and was giving us updates about the election of the Constituent Assembly. I could not escape. It said the election was held and people's participation was encouraging. The threats of CPN-Baidhya turned out to be meaningless. I don't know, I only feel that this election is not going to be prosperous. Then somebody might ask, what till the date has been prosperous here. The same thing will be done by all. Just a couple of day ago, I was reading "Sikkim Gatha" by BS Dass, I am afraid of elections.


Half an hour later, all said they want to go outside for strolling. After lying on the bed, I did not have mood to get up, but I dragged myself out. Chilly breeze was tickling. There was a Shakya Jewelers' opposite of our hotel. Just like lanes of Kathmandu -- it was like a dumping site. Some cables handing across the streets, narrow lanes, tall buildings. On the streets too, the passers by look quite bizarre.



We arrived at Chaurasta, the famous open square of Darjeeling. We are happy to see statue of Bhanubhakta. His still standing, just like I saw him many years ago. We entered tea-shop named Golden Tips. The have a system of giving us tea of different tastes in tiny cups. All free of cost but we are expected to buy tea later. We could buy tea of our choice. But it was damn expensive. Tea is expensive thing.



We walked along the series of shops. Some of the commodities are from Nepal and China; most were Indian. If one can buy everything here, nobody would like to travel in India or China. The market was not really good, but I had to busy some gifts for my family. They reminded me of my home and family. I suddenly reached my home. I am in my home again.


[to be continued]

Tuesday, January 17, 2017

170117आदिवासी जनजाति र मधेसी महिलाहरुको सहकार्यले नयाँ आन्दोलन जन्माउँछ : सुशिला श्रेष्ठ


नेपालको महिला अधिकार आन्दोलन, त्यसमा जनजाति महिलाका मुद्दा र जनजाति महिलाहरुको नेतृत्वको विषयमा केन्द्रित भई संघीय समाजवादी महिला फोरमकी इन्चार्ज सुशिला श्रेष्ठसँग इसमता डटकमका राजेन मानन्धरले लिएको अन्तरवार्ताको केही अंश :
० संघीय समाजवादी फोरम नेपालभित्र महिलाहरुको अवस्था कस्तो छ ?
हाम्रो पार्टीको महिलाहरुको अवस्था कमजोर छ । पार्टीमा लाग्ने भनेको राजनीति गर्ने, राजनीति गर्ने भनेको दुख पाउने, अभाव हुने अनि घर व्यवहार हेर्न नभ्याउने आदि थुप्रै कारणहरु छन् । पहिलो त हामी कहाँ महिलाहरुले राजनीति गर्नुुहुँदैन भन्ने भयो । त्यसमा पनि अलि बाहिर हिँड्ने भएपछि चारित्रिक लान्छना लाग्ने भयो । फेरि राजनीति गर्दा सबैलाई मिलाएर लैजानको लागि शीप चाहियो, विधि र धैर्य चाहियो । त्यसो भएकोले हामीकहाँ राजनीतिमा लाग्ने महिलाहरु कम छन् ।
त्यसबाहेक नेपालको महिला अधिकार आन्दोलनले जनजाति महिलाहरुको समस्या पनि चिन्न सकेन जस्तो लाग्छ । आफ्नो मुद्दा बोक्यो भने पो जाने । आफ्नै मुद्दा बोकेन भने त्यसको पछि किन लाग्ने, त्यहाँ गएपछि के पाइन्छ भन्ने प्रश्न आउनु स्वभाविक हो । त्यसकारण यहाँ जनजातमहिलाहरुको आर्षण अलि कम भएको पाइन्छ ।
० नेपालको महिला आन्दोलनलाई कसरी हेर्नुभएको छ ?
केही केही महिलाहरुले महिला मुद्दा उठाए । जस्तो बालविवाह, बहुविवाह आदि । पछि साहाना प्रधानको समयदेखि महिलाहरुलो शिक्षामा पाउनुपर्छ भन्ने मुद्दा उठ्यो । त्यसकारण भन्नु पर्छ कि अहिले महिला आन्दोलन महिलाहरुकै समस्यालाई केन्द्रित गरेर आन्दोलन भएको छैन ।
एक त महिलाहरु संगठित छैनन् । किन संगठित छैनन् भन्दा महिलाहरु जहिले पनि पुरुषहरुको लागि मात्र काम गर्नेहरु भए । त्यसो भएको कारणले महिलाको मुद्दै अगाडि नआउने अनि आएपनि पुरुष साथीहरुले कता लाग भन्ने हो त्यता लाग्ने अवस्था छ अहिले । उनीहरुको जहिले पनि सहयोगीको भूमिका मात्र भएको पाइन्छ । त्यसबिचमा पुरुषहरुले जुन महिलाहरु त्यस्तो सहयोगी भूमिका खेल्दैन तिनीहरुलाई कसरी पन्छाउने भन्ने समेत खेल खेलिरहेका हुन्छन् । राजनीतिमा यस्तो खेलिन्छ । भन्नाले उनीहरु महिलाहरु सहयोगी मात्र भइरहोस् अगाडि नआओस् भन्ने चाहन्छन् ।
० राजनीतिमा लाग्ने महिलाहरुलाई हिंसाको खतरा बढी छ भनिन्छ । तपाइँको विचारमा कस्तो अवस्था छ अहिले?
राजनीतिमा लाग्ने मात्र होइन, जो घरबाट बाहिर निस्कन्छ, सबै हिंसाको खतरामा छन् । राजनीति क्षेत्रमा पनि यो छ । महिलाहरु कहीँ पनि सुरक्षित छैनन् ।
० जनजातिमा महिलाहरुको अवस्था कस्तो छ? उनीहरु घर, परिवार र समाजमा कति स्वतन्त्र छन्?
बाहुन क्षेत्री समुदायका भन्दा आदिवासी जनजाति महिलाहरु अलि बढी स्वतन्त्र र निर्णय गर्न सक्ने अवस्थामा छन् । घरपरिवारमा उनीहरुको सुनुवाइ हुन्छ । म नेवारकी छोरी, राई परिवारमा बिहे गरेर आएँ । घरको केही निर्णय गर्नुपर्यो भने मेरा आमाजुहरु मलाई सोध्नुहुन्छ । त्यस्तै गरेर म पनि सोध्छु । त्यो चलन त बाहुन वा हिन्दु धर्मावलम्बीहरुमा पाइँदैन । यसको अर्थ जनजातिहरुका मातृप्रधान समाजको स्वरुप छ ।
तर यो स्वभाव, गुण वा विशेषता राजनीति र समाज निर्माणको क्षेत्रमा भने छैन । घरपरिवारको निर्णय गर्नसक्ने आदिवासी जनजाति महिला राजनीतिमा भने आउन सकिरहेको अवस्था छैन । म के पाउँछु भने यसका लागि महिलाहरु राजनीतिमा जाने इच्छा व्यक्त गरिरहेका छैनन् । तर पठाउँदा गर्न चाहीँ सक्छन् । भनेपछि नदिएको पनि हो जान नचाहेको पनि हो भन्न सकिन्छ ।
अलिकति पढेका जनजाति महिला विदेश जान खोज्छन् । अनि महिलालाई किन पढाउने भन्दा लाहुरेसँग बिहे गराउन भन्ने समेत सुनिन्छ । पढेर पनि महिलाहरुमा आफ्नो खुट्टामा आफै उभिउँ भन्ने चेतना राम्रोसँग जागिसकेको छैन सबैतिर । उनीहरुले सिकेको पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तकले पनि त्यो कुरा दिएन । पढेर मात्रै पनि के गर्ने । हामीले पढ्ने भनेको आखिरमा त्यही हिन्दु धर्म र हिन्दु संस्कार मात्र त हो । अझ भन्नु पर्दा पढेलेखेपछि आफ्नो जातीयता र परम्पराले दिएको अधिकार पनि छोडिदिने संभावना छ । आफै खुम्चिरहेको छ । जस्तै, पहिले हामीले बिहे गर्दा कहिले पनि छोरीको खुट्टा धुने चलन थिएन, अब शुरु भयो ।
हिजो हामीसँग भएको राम्रो संस्कार पनि राम्रो हो भन्ने ठाउँ पाइएन । हाम्रो चेनताको स्तर कमजोर भएकोले आफुले गरेको राम्रो कामलाई पनि राम्रो भन्न सकिरहेका छैनौं । राज्यले जे दिएको छ त्यसैलाई हो भनेर जानुपरेको कारणले पनि यस्तो भइरहको हो ।
० महिला आन्दोलनमा जनजाति महिलाहरुको ठाउँ कहाँ छ जस्तो लाग्छ?
पहिला एमालेमा बस्दा लामो समय महिला संघमै काम गरें, त्यहाँको विधान हेरें । त्यहाँ जुन विभेद भनेर भनिएको हो, त्यस्तो कुनै पनि समस्या हाम्रो आदिवासी महिलाहरुमा छैन ।
अहिले जनजाति महिलाहरुका लागि भनेर विधान बनाउँदैछु र सोच्दै छु के के विषयलाई ल्याउनु पर्ला भनेर । के कुरा ल्याउँदा जनजाति महिलाहरुको मन छुन्छ भन्ने चुरो भेट्टाउन अझ नसकेको हो कि जस्तो भइरहेको छ ।
त्यहाँ जनजातिका महिलाहरुको समस्या उठाइँदैन । त्यहाँ उठाएका समस्याहरु जनजाति महिलाहरुका समस्या हुँदैनन् । त्यहाँ महिलाहरुको समस्या भनेको जुठो खानुपर्छ, खुट्टाको पानी खानुपर्छ, खुट्टा ढोग्नु पर्छ भनेर भनिन्छ । यस्तो समस्यालाई महिलाहरुको राष्ट्रव्यापी समस्याको रुपमा प्रस्तुत गरिदियो, जुन जनजातिहरुकोमा छँदैछैन । त्यसकारण राष्ट्रिय महिला आन्दोलनले जनजाति महिलाहरुको समस्या पहिचान पनि गरेको छैन । स्वभाविक हो, जहाँ आफ्नो समस्याको संवोधन गरिन्छ त्यहाँ पो मान्छे लाग्छ नि ।
त्यसकारण जनजाति महिलालाई राजनीतिमा ल्याउन नसक्नुको कारण उनीहरको समस्याको पहिचान नै गर्न नसकेकोले हो कि जस्तो पनि लागिरहेको छ ।
पार्टीले आमाको पहिचान र आफ्नो समाज आफैले निमार्ण गर्ने सवाललाई लिएर जाँदा अलिकति महिलाहरु आकर्षित भएर आफ्नो लागि लड्न सिक्छन् कि भन्ने आशा छ । उनीहरुको अगाडि नबढ्ने बानी बढी भएकोले कसरी अगाडि ल्याउने भन्ने कुरा सोच्नु पर्छ भन्ने छलफल भइरहेको छ ।
० मुलधारको महिला आन्दोलनले जनजाति महिलाहरुको मुद्दालाई सम्बोधन नगरेपछि जनजाति महिलाहरुको पनि अलग्गै महिला आन्दोलन हुनुपर्छ जस्तो लाग्छ ?
अहिले नेपालको महिला आन्दोलन एउटै नश्लका महिलाहरुले मात्र हाँकिरहेको अवस्था छ । हुन त पुरुषहरुमा पनि यस्तै छ । उनीहरुले महिला आन्दोलनका नाममा आफुले भनेको कुरामा हो भन्नेहरुलाई नै अगाडि ल्याइरहेको अवस्था छ । हुन त जनजाति महिलाहरु त्यहाँ पनि त छन् तर आफ्नो खालको मुद्दा नै त्यहाँ स्थापित गराउन सकिरहेको छैन ।
त्यसैले छुट्टै जनजाति महिलाहरको आन्दोलन पनि चलाउनु परेको छ । त्यसपछि मुलधार भनिएको महिला आन्दोलनभित्र पनि जनजाति महिलाहरु छिरेर त्यहाँ आफ्ना मुद्दालाई उठान गराउनका लागि लड्नुपरेको छ ।
हामी आदिवासी महिलाहरुमा संगठनै बनाएर पनि नेतृत्वको अभाव छ । जिम्मा लिएर काम फत्ते गर्ने मानिसको अभाव छ । राजनीतिले यो सब गर्न सिकाउँछ तर यहाँसम्म पुग्नलाई जनजाति महिलाहरुमा अझ इच्छाशक्तिको अभाव देखिरहेको छु । अब भने सबै जनजाति महिलाहरु आफ्नो हकको लागि बढ्नुपर्ने अवस्था छ ।
० जनजाति महिलाहरुलाई संगठित गर्नमा के कठिनाइहरु छन्?
अहिलेको अवस्थामा उनीहरुलाई जनजाति पुरुषहरुले नै उत्प्रेरित गर्नुपर्दछ । घरमा जस्तो भएपनि संगठनका काममा अहिले पनि पुरुषहरु नै अगाडि छन्, उनीहरुको सहयोगको आवश्यकता छ । उनीहरुलाई प्रोत्सहन पनि दिनुपर्यो, अनि सिकाउनु पनि पर्यो । जनजाति महिलाहरुलाई कुरा बुझाइदियो भने काम गर्न सक्छन् ।
० यसमा जनजातिहरुकै कुनै स्वभावगत समस्या पनि छ्न कि? किन अगाडि आउन चाहँदैनन्?
महिलाहरु दुबै प्रकारका भेटिन्छन् । एकातिर कोही आफु अगाडि जाने होइन, अरुले निर्णय गरिहाल्छन् आफु पछि लाग्ने हो भन्ने सजिलो मानसिकता पाइन्छ भने फेरि सबै मिलेर समुहगत कार्यमा सहभागिता देखाउन नसक्ने खालका पछि छन् । उनीहरुमा सहकार्यको कमी पाइन्छ ।
० राष्ट्रिय मुद्दामा अगाडि बढ्ने कम भएपनि आफ्नो पहिचानको लागि जनजातिहरु आदिवासीहरु अहिले खुलेर अगाडि आइरहेको देखिन्छ । यस पहिचानको आन्दोलनमा जनजाति महिलाहरु कति सक्रिय भएर अगाडि आइरहेको पाउनुहुन्छ ?
जनजाति महिलामा चेनता आएको नआएको भन्दा पनि अहिलेको जनजाति आन्दोलनले वा पुरुषहरुले महिलाहरुलाई भेषभूषामा आउनमात्र लगाइराखेको जस्तो देख्दैछु । यति गरेपछि पहिचान सुरक्षित हुन्छ भन्ने सिकाइएको छ । उनीहरु त्यसैमा दङ्ग छ अनि पुरुष साथीहरु पनि दङ्ग हुने भयो — तैं दङ्ग, मै दङ्ग, हामी सबै दङ्ग भनेजस्तै छ अहिले ।
कमसेकम म गुरुङ हुँ, म तामाङ हुँ, म नेवार हँु भन्ने भावना पनि पुरुषहरुले महिलाहरुमा जगाइदिन नसकेको अवस्था हो । नभए जनजाति आन्दोलनमा लागेको जनजाति संघले आफ्ना कमिटीहरुमा ५०, ५० प्रतिशत महिला राखेर नेतृत्व गर्ने अवसर दिनुपर्ने थियो । उनीहरुलाई पनि सिकाउँदा के हुन्थ्यो त?
हरेक जातीय संगठनका महिला संगठनहरु सक्रिय नै छन् । तर त्यो सक्रिय भनेको दुइतीनटा कुरामा सक्रिय भइरहेको देखिन्छ — एउटा खादा ओढाउनेमा र माला लगाइदिनेमा, अर्को खानपिन गराउनेमा अनि अर्को भेषभुष लगाएर जुलुसमा हिँडिदिनेमा ।
० भनेपछि नेतृत्वमा जनजाति महिलाहरु आएका छैनन् ?
मलाई त त्यस्तो लाग्दैन । कोही छ भने भन्नुस् । तामाङ, मगर, शेर्पा वा नेवार महिलाहरुको कार्यक्रममा महिलाहरु त्यति धेरै निस्कन्छन् । अझ गैर जनजाति धार्मिक कार्यक्रमहरु, जस्तो कलश बोक्नेमा, तीज मनाउने पनि जनजाति महिलाहरुको सहभागिता देखिन्छ । त्यस्तो कार्यमा हाम्रो शक्ति खर्च भइरहेको छ । यसमा चाहीँ चिन्ता लागिरहेको छ ।
० धर्म संस्कृतिको कुरा आयो । अहिले जनजाति महिलाहरु आफ्नो संस्कृति र परम्पराभन्दा पर हिन्दु संस्कृतिका चाडपर्वमा भाग लिन थालेको देखिन्छ । किन यस्तो हुन थालेको होला?
यसमा राज्यको भूमिका छ । जस्तो राज्यले तीजको लागि भनेर एक दिन छुट्टी दियो, अरु जातीहरुमा त्यस्तो बिदा दिइँदैन । राज्यले जुन कुरालाई महत्व दिइन्छ त्यसमा जनता स्वभाविक रुपले आकर्षित हुन्छ । यो हामीले रोक्न नसकेकै हो । हामीले अहिलेसम्म आफ्ना जनजाति महिलाहरुलाई यो हाम्रो पहिचान होइन, भनेर भन्न पनि सकिरहेको छैन ।
० यस्तो अवस्थामा जनजाति महिलाहरुलाई पहिचानका क्षेत्रमा अगाडि ल्याउन के गर्नु पर्छ?
उनीहरुलाई पहिला पहिचान भनेको के हो र किन यसको बारेमा सचेत हुन जरुरी छ र यसमा लाग्दा हामीले के पाउँछौं भनेर बुझाउनु पर्छ । हामी हिंसा रहित र सम्मानित रुपमा अगाडि बढ्न यो पहिचानको मुद्दामा अगाडि बढ्नु पर्छ ।
० संघीय समाजवादी फोरम नेपालमा महिलाहरुको अवस्था कस्तो छ?
अब पार्टी नै भरखर निर्माण भएको अवस्था छ । सबै ठाउँमा सबै तहका कमिटीहरु बनिसकेको छैन । र बनेका ती कमिटीहरुमा महिलाको सहभागिता अत्यन्त न्युन छ । सबै जिल्लामा महिलाहरुको कमिटी बनिसकेको छैन । प्रदेश स्तरीय कमिटी र जिल्ला स्तरीय कमिटीहरु बनाउने पर्ने छ । तर त्यो बनाउनको लागि पनि पुरुषहरुको सहयोग बेगर सकिँदैन । यसका लागि अभियानको रुपमा जाऔं भनेको छु ।
पार्टीको संरचनामा त महिलालाई स्थान दिइएको छ नै । तर पनि हाम्रो प्रतिशत पुग्दैन । कार्यसमितिमै पनि राख्नुपर्छ भन्छौं, ल्याउनुस् न, भन्नुहुन्छ । तर को महिला राख्ने भन्ने नै अहिलेको सवाल हो । त्यति पनि ल्याउन सक्ने अवस्था बनिसकेको छैन । अहिलेको कुरा गर्दा हामीमा राजनीतिक संस्कृति बसेकै छैन ।
अहिले रुख रोपौं, मलजल गरौं, भोलि फल लाग्ला, त्यसमा मैले खान नपाएपनि भोलि मेरा सन्तानले खान पाओस् भन्ने सोचाइले राजनीति गर्नुपर्यो ।
कमसेकम यो पार्टीमा बस्दा मलाई महिला भएको कारणले र महिला नेतृत्वको लागि पार्टीले गर्न दिएन भन्ने आभास हुन दिएको छैन । म त भन्छु यहाँ आउन चाहने, गर्न चाहने महिलाहरुका लागि प्रशस्त ठाउँ छ ।
० अहिले संघीय समाजवादी फोरममा तपाइँ जनजाति महिला र मधेसी महिलाहरु दुबै पक्षलाई समान रुपमा नेतृत्व दिँदै हुनुहुन्छ । अहिलेसम्मको तपाइँको बुझाइमा नेतृत्वमा आउन चाहने जनजाति महिलाहरुको र मेधसी महिलाहरुको स्वाभावमा कस्तो समानता वा भिन्नता पाउनुभएको छ?
एकताको हिसाबले कार्यक्रमहरुमा सहभागिता बढाउने काममा मधेसी महिलाहरु अगाडि छन् । मधेस आन्दोलनबाट उहाँहरुमा जुन किसिमको एकता बनेको छ, त्यो सम्मान गर्न लायकको छ । तर बुझाइ कमजोर भएका धेरै छन् । अर्कोतिर हेर्दा पहाडमा वा जनजातिहरुमा त्यो पनि जागरुकता त्यति छैन ।
जनजाति महिला र मधेसी महिलाहरुलाई एकै ठाउँमा राख्दा, सहकार्यको भावना विकास गर्दा दुबै पक्ष लाभान्वित हुने अवस्था छ । तर हाललाई त्यो तहसम्म समन्वय गर्न सकिरहेको छैन । मेरो विचारमा यो सहकार्य नै हाम्रो बल हो । आदिवासी जनजाति र मधेसी महिलाहरुको सहकार्यले नयाँ आन्दोलन जन्माउँछ ।
Published on www.esamata.com on 2017 01 17

Sunday, January 15, 2017

20170108 साइकलय् चितलाङ


नियात्रा


राजेन मानन्धर

चितलाङ धालकि हे चित्त सालायंकीगु । गज्याःगु थाय् जुइ व । आः जक हे मखु । न्हापा न्हापा कलेजं पाल्वहं निसें चितलाङ जुयाः येँय्तक न्यासिवयागु आः बुलुसेबुलुुे लुमं । थौंकन्हय् यक्व हे दत चितलाङया खँ ल्हाइपिं, जितः न्यंकेथें, ह्ययेकेथें कनाच्वनीगु, जिगु हे न्हाय्पनय् वयाः हाःवइगु । ग्व ।

गबलें गबलय् सुनाप वने धायेगु, गबलें गबलय् सुनाप । थ्यनीगु गबलें मखु । जि चितलाङ खनाः तापाःगु लाकि चितलाङ हे जि नाप तापाःगु मसिउ । झीगु जुयाः हे ला जुइनि तःम्ह हे थ्यं थन, तःकः तःकः हे सुनां थन छु छु ग्वाहलि नं यानाच्वंगु धाःगु न्यनातयागु । अथे ग्वहालिया कालबिल जूसा ला बां हे लाः नि । जि नं स्वये का अन स्वनिगलं छु छु बिल धकाः, नुगलय् खँ वालाच्वनीगु न्ह्याबलें ।

नुगःया जकं अःपु का । धाःबलय् धाःथाय् थ्यनीगु , थनच्वनाः मेथाय् नं वनेफइगु, मेथाय् च्वनाः थन नं वइगु । तर थ्व म्ह दुनि । यंके माः, न्यासिकाः, ल्ह्वनाः वा ब्यकुंच्यानाः हे । धाधांधाधां वनेगु क्वः हे छिना । काय्या नं बल्लबल्लं प्यन्हु विदा दुबलय् लाकाः । मेपिं न्हापांनिसें नापं वने धयाच्वनापिं पासापिन्त नं नु धाये मफुत ।

दछि दइन हानं येँया भिडभाडगु लँय् साइकल गयेगु आँट यानागु । आः छकः तापाक्क हे साइकलय् च्वनाः वनेगु म्हगसय् खनाच्वनागु नं आः मखयेधुंकल । मिलेजूगु धायेला मिलेयानागु धायेला । कम्मर हे कसेयानाः थ्व पालय् साइकलचाय् हुँयहुँइ यायां चित्लाङया ख्वाउँगु लः त्वंवनेत ।

ख्वाउँगु सुथय् च्यातात्याइलय् धुलंगःगु साइकल थाथायानाः थःत अभ्यस्त याना साइकलया पाउदानय् । थानकोटतकया व्यस्त राजमार्गयात लिउने लाकेवंतिनि भचा याउँल । आः ला ततःग्वःगु गाडिं ख्याःवइमखुत धकाः मन धुक्क जुल ।

अन ला न्हूगु केवलकार दयेकेत्यंगु खनी । गन च्वय् डाँडाय् तक वनीगु हँ । थज्याःगु विकास निर्माणं अनच्वंगु गांया भविष्य चकंकी ख्वाः वल । अनच्वंपिनि नं व हे आस जुइ, कि आः ला अन नं आन्तरिक पर्यटन झ्वःछुनाः वइ । तर ग्व, थज्याःगु पिनेच्वंपिन्सं हःगु विकासं अनया मनूतय्त गुलि आत्मनिर्भर दयेकी । हानं झीथाय् ला स्थानीय जुयाया अनुचित फाइदा कायेत स्वयेगु चलन नं दु । मनकामनाया स्थानीयतय्सं अन च्वंगु केबलकारयात दुख बियाच्वन धाःगु न्यनातयागु । छकः ला पत्रकार सम्मेलन हे यानाः उकिया नेवाः मालिकं “यी नेवारहरुले दुख दियो” धकाः धाःगु जिं हे न्यनागु । ग्व, विकास नं वये थाकु, मनूत थः हे विकासशील जुइमफुत धाःसा ।

झिंछता थाल गोदाम धाःथासं भचा च्वय्च्वंगु चुनदेवी द्यःगलय् तक थ्यंबलय् । जंगलया दथुइ झ्वःलिक द्यः दयेकातःपिं ल्वहँत । चाकःमत हे दुसां ह्याउँक प्लास्टरयानातःगु अंगःया दथुइ च्वय् इलां तयातःगु । आधुनिक पह दुसां नेवाःपह तंगु थ्यंक मदुनि । अथवा धाये, आःया नेवाः पह धइगु हे थज्याःगु । झीसं थःगु मौलिक कलाकारिता ल्वःमंगु ला, अःपुकेगु धुनय् आधुनिकतायात घय्पुनाच्वनागु ला । च्वय् लाक्क नेवाः पह वःगु निगः चीबाः अले धर्मधातु । ग्व थन थथे नेवाःत हे ला दु थें मच्वं । झीगु ज्या खालि पलाःख्वाँय् त्वःताथिकेगु जक जुयाच्वन । थथे पलाःख्वाँय्या आधारय् झीगु थाय्या किटान जुइगु खइला? कि किचः हे ल्यनाच्वनेमाः?

लिक्कसं सैनिक ब्यारेक थज्याःगु दु । नेपालय् सैनिक च्वनाच्वंगु खनकि मतिइ लुइ, छाय् माल झीत सैनिक? कि उपिं उत्तरया सीमाक्षेत्रय् दयेमाः, कि मखुसा पश्चिम, दक्षिण वा पूर्वया सीमा क्षेत्रय् दयेमाः । आः लिपुलेक, लिम्पियाधुरा वा सुस्ता सालायंकूगु मखंपिन्सं थथे गनं गनं सुं वये धे मछिथाय् च्वनाः देश रक्षाया ख्वापाः ब्वयाः नं गुलि च्वनेथें जुययावइगु जितः । उमिगु थःगु थाय् ला सुचुपिचु जू । तर लँ धाःसा गुगुं जमानाय् पिच तक नं जूगु थाय् खः थ्व धकाः धायेत नं दसि मालेमाः लँय् चुंचुंदलाच्वंगु चागःचाय् ।

छगू बस्ती दु अन हे च्वय् । न्हूगु छेँ व पुलांगु छेँत ल्वाकःबाकः जूगु । पुलांगु बस्तीया दथुइ दथुइ पिनें वःपिन्सं आधुनिक धाःथेंज्याःगु छेँत दनाःच्वंवःपिं । पिनें वलकि छेँ जक मखु, मेमेगु नं यक्व खँत माःहनाः वइगु  । लँसिथय् लाःगु छगू गंगु हिति अले झ्वःलिक फ्यतुनाच्वंपिं घः, बाल्टिन, जर्किन अले तुम्लेततय्सं अथे हे धयाच्वन ।

त्यानुइ धुंकल तर गुलि वनेमानि धइगु तकं अन्दाज मदुनि । जितः धाःसा अथे वनेबलय् लँय् वःपिन्के आः गुलि वनेमानि धकाः आसाकुति पहलं न्यनाच्वने मयः । अले थुलि वनेमानि धकाः थःत तकं मकँसे वनाच्वनेगु हे खः धाथेंगु यात्रा । वनाच्वनेगु, म्वानाच्वनेगु । थ्यनी धकाः सिहे सिउनि ।

लँय् लँय् ध्याक्क ध्याक्क झ्वःलिक्क दिकातःगु पेट्रोलया ट्यांकरं नेपालय् ओली सरकारं मुलय्तयातःगु तस्कर व कालोबजारीतय्गु बाखं कनाच्वन । छखे भारतं चिकं छ्वयामहः, नाकबन्दीयात धकाः धायेगु, मेखे जनतायात थःके दूगु चिकं तकं मबिसें हाकाकारय् म्वायेत बाध्य यायेगु थ्व सरकारया मछाःमजूपहया छ्यातां प्रदर्शन जुयाच्वंगु दु । मखुसा थन लँलिँ हे मदुथाय् थुलिमछि ट्यांकरत छाय् सुचुकातइ? नेपाः धाथें जनतायात न्यूनतम आवश्यकताया सामान तकं आपूर्ति मयासे दुख जक बियातये धकाः धाइपिनिगु ल्हातिइ लाःवंगु दु । थथे जनताया करया ध्यबां विलास व सुख सुविधा भोगेयायेगु अले जनताप्रति भचा हे नं अनुग्रहित मजुइगु धइगु हे लोकतन्त्र जूवंगु झीगु देसय् ।

भुखाचं बाखाबाखा दुनाच्वंगु निखाप्यखा छेँ दूगु छकूचा बस्ति लिपा लँ सुनसान, जंगल हे जुल । पलख निभालय् फ्यतुनाः सन्तरासि प्वला । लँ भचाः पाःलू । ख्वाउँसे च्वन , सिमाया किचः जक दु, व नं लँय् ग्राभेल लायातःगु जुयाः साइकल न्हयाके थाकु । बुलुहुँ घ्वानाः न्ह्याःवना । वना हे च्वना ।

बाघौति वनेधुंकाः छम्ह तामाङ ततायाके न्यना, आः भन्ज्याङ थ्यंकेत गुलि वनेमानि धकाः । थःगु मन तयेत ला खःनि । का, वं ला जिगु छ्यंच्वसंलाःगु डाँडाया च्वकाय् क्यनाः धाल, “व का भन्ज्याङ धाःगु । निघौति वनेमानि ।”

उफ् । जि ला त्यानुचाल । धाःगु हे निघौ, वने बलय् गुलि खः गुलि । ववं मथ्यनेयः थथे पाहाडं पाहाडय् जुइबलय् । तर थःत थाकुचायेके मबिया, दिके मबिया । जिमिसं सिउ, थौं थःत लुतुलुयाःसां थ्व भन्ज्याङ ला पार याये हे मानि । थन च्वनां सुनां नकःवइमखु, त्वंकः वइमखु । पलख साइकल गयेगु, पलख साइकलं थःत गयेकेगु यानाः थःत च्वय् च्वय् यंकाच्वना । व हे पहाड खः, लँ जक गुइँगुइँ निइकातःगु, चाःचाःहिलाः वनेमाःगु । यक्व वनेमाल धायेवंतुं लँ चीहाकः जुइगु मखु, हथाय् जुल धायेवं ब्वयावनेजिउगु मखु ।

वाउँगु धइगु नं वाउँगु हे जक खनी । शहरया सलाइबट्टा थज्याःगु कात्तुकाक्क दनातःगु छेँ जक स्वस्वं वाक्क वःपिन्त, वाउँगु स्वयेत धकाः दयेकातःगु रत्नपार्कय् मिखा छकः सिचुकेत नं दांपुलेमाःगु जुयाः थथे शहरं पिहाँ वनेबलय् प्वाः जायेक हे वाउँगु स्वये धयाथें जुइगु, तर अन वाउँगु थासय् थ्यनकि धाःसा वाउँगु धइगु हे जक खनेदयाच्वनीगु । खसा राजधानी स्वयाः थुलि सतिक्क थज्याःगु थासय् उलि ख्वातुगु जंगल दइगु धइगु बांलाःगु खँ ला खःनि । मनूतय्गु मिखा वाउँगु स्वये हे आयेबुइधुंकल, स्वयम्भू, म्हेपि व पशुपतिया भचा भचा वाउँगु स्वये मखंसा ला, मनूतय्सं वाउँगु धइगु गज्याःगु धइगु हे ल्वःमंकी जुइ ।

याइपिं दुसा थ्व वाउँगुलिइ नं वाउँगु नोट सयेकेजिउ । चोभारया मञ्जुश्री पार्क छगू अज्याःगु दसु खः । तर थन ला द्यवं गथे बिल अथे हे जुयाच्वन । भचा धकाः बिचाःसंचाः याःगु मखना । थज्याःगु खनकि झी नेपालीतय्गु हिइ हे छु मदु छु मदु धयाथें च्वनेयः । उकिं का माःगु भिजन दुपिं नेतात अले उपिं सरकारय् थ्यने । न्हयाथेयानाः नं सरकारय् वनेगु अले सरकारी सुविधा नयेत जक ब्वााय् ब्वाँय् जुइपिंपाखें थन आः गज्याःगु आस याये?

१२ बजे निसें छेँचा छगू हे खनेमन्त । छथाय् छगू बलेचाय् च्या त्वनेगु पसः छगू बाहेक । त्यानुलंकेथें पलख च्वना, च्यात्वना, मेगु छुं हे नयेगु मदुसेंलि फाया लाया सवाः कया । लँ छगः निगः गाडि, छगः निगः मोटरसाइकलत अले छपुचःनिपुचः मनूत वनाच्वंपिं बाहेक अन जीवन धइगु हे मखन । कीक्वःतकं ब्वःमदु । सुनसानया सुनसान ।

अनकन्टार धइगु थज्याःगु हे थाय्यात धाइगु जुइ । निघौ न्यासिवनां नं लय् छम्ह मनू तकं तकं खनेमदु । सुं च्वंमदु, सुं जूमदु । थज्याःगु थासय् सुयां मिखा छाय् मवनीगु जुइ । च्वनेगु हे जक च्वनेगु जूसा थन हे च्वंसांजिउ नि व बागमतिया सिथय् सुकुम्बासी जुयाः च्वनीपिनि । उमित च्वनेगु थाय् माःगु मखु, येँ माःगु दु, येँया सुख सुविधा माःगु दु । झी पुर्खां दयेकाथिकूगु कलात्मक व सुन्दर सतः द्यःगः माःगु दु, उकियात छुसिँ दयेकेमाःगु दु । गनंनिसें गनतक जिमिगु राज्य धकाः हालाजुइपिन्सं थ्व थाय् नं खंजुइ । आः विकास मजूतले थ्व सुयागुं जुइमखु, थ्व जिमित माः धकाः धयाच्वंगु तायेमदुनि, कन्हय् विकासं थन पपू संकलकि थ्व थाय् थःगु राज्यय् लाकेगुनिंतिं नं बन्द हडताल नाराबाजी जुइ जुइ ।

धुफ्वःदंसां लं ला दयेका हे तःगु दु । तर गज्याःगज्याःथाय् । च्वय् च्वःसा गपाय्जाः धइगु मसिउ, क्वय् स्वःसा कुतुंवनकि गन थ्यनी धइगु हे मसिउ । छग्वारा जुलकि मांया नां तकं कायेलाइमखु । अज्याःगु थासं जिपिं वनाच्वना वनाच्वना । मतिइ तयेमखु धाःसा वया हे च्वनीगु – छपलाः चुलुयाः भिसिक्क वनकि छु जुइगु जुइ । थन भीरं कुतुंवंम्ह प्यन्हु तक माःसां लुइमखु जुइ । लुमं लुमं ख्वाउँलखं लुनाथें म्ह हे काइँया मिनावः ।

लँ झंझं ख्वाउँसे च्वना वल । थज्याःगु इलय् नं गनं छफुति धकाः निभाः दुहाँमवइथाय् जुसेंलि क्वाक्क फिनातयाःनं म्हय्दुने ख्वाउँक फय् दुहाँ वंथें जुयावल । पलख लिपा ला सह हे याये थाकुयावल । मेगु स्वयाः काय्यात तकसं हे थाकुल । न्हाचः तक ला गाडि वःसां च्वनेमखु धकाः च्वनागु तर आः वयात थाकुइवं गाडि पियां नं छगः हे मवः । न्यासि वनेफूगु अवस्था हे मखुत । थाकुगु ला मखु तर चिकुगु सहयायेमफुत । ख्वाः हे वँचुसे च्वना वन, जिं छु हे यानाबिइफूगु मखु । ख्वाउँगु ला जितः नं खः, तर वयात ला जि हे मजिल । छगः गाडियात ल्हाःभाय् यानाः थाय्मदु धकाः ल्हाःपुइका वन ।

बरु छगः प्राइभेट फोरह्वीलं धाःसा माया हे यात । मफुम्हसित जक च्वय् तकसां तयाबिउ धयां साइकल ति धकाः लिउनेया थाय् चायेकाबिल, च्वंसां जिउ हँ तर कोरेयायेमते हँ । जिमित अगःचा मालां द्यःगःचा हे लुत । काय्यात साइकल लिसें छ्वयाबियाः जि जक साइकल घ्वाघ्वां थाहाँ वना । ख्वाउँया लँय् ध्याचः ध्याचः । साधारण गाडिला चुलुयाः हे दुर्घटना जुइगु सम्भावना दु ।

४ बजेतिइ भन्ज्याङय् थ्यन । बल्ल सुद्र्यःया दर्शन जुल । निभाःया ख्वाः जक खनेवं हे दक्वदिक्वं याउँसे च्वन । अथें द्यःधयातःगु मखु जुयाच्वन । गाडीया साहुजिं थनं च्वय् यंकामफइगु खँ कन, जिमिसं वयात दुनुगलंनिसें हे सुभाय् बिया । छखे अन चिभाः व सतः दयेकातःगु दु, मेखे चीभाः निगः । दथुइ लँ ।  स्वय् हे नेवाःतय्गु ल्हाःचिं धकाः सिइके अःपु । गज्याःगु ल्हाः थ्व नेवाःतय्गु, न्ह्याथय् नं थ्यनीगु ।

पलख अन या छगू जक च्यापसलय् चाउचाउ दयेकेबियाः नया, क्वाःलः जक त्वनाबलय् हे म्हय् फुर्ति वल । न्हूगु रक्तसंचार जूथें । काय्नं कुहाँवनेगु आँटयात , जिगु नं म्हय् जिउ दत ।

अनं जिपिं पाय्छि बाघौ तक कुहाँवना साइकलं । भचा ला पिच हे लँ दूगु खः, अनं ला व हे गनंल्वहँलायातःगु गनं धुया धू । छगः छगः गाडि वइ, मयः मयः धायेक छफासः धू जिमिगु म्हुतुइ हे स्वथनाथिकी । यःसां मयःसा व दक्व धुलं म्वःल्हुकाथिकीगु गाडिया तं स्वस्वं जिपिं कुहाँवना ।

निभाद्यः ह्याउासे च्वनाः चाकःलिं दनाःजिमित पियाच्वंगु सिमात न्हापं ह्याउँसे च्वनाच्वंबलय् जिमित हिसिचादूगु चित्लाङ उपत्यकां लसकुसा यात । घडिं न्यताः व जःछि थात । ख्वाउँसे च्वनाः नं न्हाचःस्वयाः लुमुसे लुमुसे । वयागु मुलय् हे छकः म्हितेथें म्हितेथें । जवं खवं पःखाःथें ख्वातुगु सिमाया छ्यंगु दूगु पहाडया पःखाः, दथुइ तबालागु लँ, जवंखवं लँसिथय् चिकिचाचिकिचाखागु छेँत । दक्व ह्याउँगु निभालं म्वःल्हुयाः सँ गंकाच्वंपिथें । गनं जि थः हे डिज्नेया फेरिप्याखंया छगू दृष्यय् जकं स्वचाःवनला धइथें ।

थ्यनेवं न्ह्यनेसं च्वंगु न्या दूगु नपलसय् वना । ख्वाः हे मस्वासे नेवाःभासं न्यना, “दाइ, थन च्वनेगु होमस्टे बियातःगु थाय् दु धाःगु गन खःथें?”

”चित्लाङय् न्हयाथाय् च्वंसां जिउ । ग्वःम्ह दुथें छिकपिं । थन हे नं दु । झासँ ।”

जिमित मछिन । दइला मदइला धकाः न्यनां थन हे च्वँ धाल । च्वने ला मास्ति वः, तर चित्लाङय् पलाः मतयानि च्वनेगु खँ । त्यानुया सिइन जिपिं, व जिमिसं सिउ । अथेसां वये सातकि भुगुलुक्क खाताय् क्वदले मयः । स्वये हे मगाःनि । थपाय् हिसिचा दूगु चित्लाङय् पलाः हे तये मलाःनि । आसे म्हाःनि, मनं धाल । क्वय् पलख छकः चाः नी हिले, धकाः खँ तयाः जिपिं पिहाँ वया ।

न्हूगु दयेकतःगु मोटर वनीगु लँपु जुयाः जिपिं कुहाँ वया । छेँ छखानिखा जक । वनं धिप्पासिप्पा मखु । सासः ल्हायेगु थाय् त्वःतातःगु दु । लँय् मस्त निम्ह प्यम्ह म्हिताच्वंपि जिमित खनेवं गःपः हे म्वय्म्वय्थ्यानाः स्वयाहल ।

स्वयेमखु धाःसां अन नं छखा निखा छेँत भ्वसुला च्वन, गुम्हं भ्वरिखानाच्वन, गुम्हस्या बइगः जति कुतुंवयाच्वन । भुखाचं थन नं ला मत्वःतू जुइनि । अथे ला थन कमेसे कम येँय् थें बिसिउँ वनेथाय् मदयाः छेनं ल्हाकाः ला सिइम्वाल जुइ । चकंगु ख्यःया कमि मदु थन ।

पलख वनेवं जिमि धाथेंगु चित्लाङय् थ्यंथेंजुल । न्ह्यःने सं नित जाःगु भव्य कलात्मक सतःछेँ । स्वये हे स्वनिगःया लाय्कूयात मात यायेत दनाच्वंगु थेंच्वं । दलान पिकानाः बाबांलाक्क कियातःगु थां । क्वय् लुखा अले च्वय् हानं झ्वःलिक्क काष्ठकलाया सुन्दरतां भय्बिउगु झ्याः । थज्याःगु छेँ कि नेवाःतय्सं दयेकी, कि द्यवं हे दयेकी । गन नेवाःदु अन सुन्दरता दु, गन सुन्दरता दु अन नेवाःत दु धकाः अथें सिइ दु । तर गन सुन्दरता दु अन पुलिस मदसे मगाःगु, खायुगु यथार्थ अन हे झ्वातां दनाः जिमित हिस्यानाच्वन । राज्य थःगु यानाकाये धुन धायेवं थथे स्थानीय जनतां घालय् ध्वइथें तितिपापायानाः सचेयानातःगु थज्याःगु कलात्मक सामुदायिक भवन हे छाय् मालीगु जुइ पुलिसतय्त । पुलिसं जनताया रक्षा यानाच्वनलाकि जनतां पुलिसया रक्षा यानाच्वन धकाः जनतां सिहेसिउ । हानं व हलुवा व गोबरया दथुइ पाःगु मसिउपिं, थःगु संस्कार धइगु सिँ धाक्व दुयाः जा थुइगु धकाः जक सिउपिनिगु ल्हातिइ हे झीगु सम्पदा छाय् लाःवनीगु जुइ , दुनें दुनुं नुगःमुल ।

अने छगू सामुदायिक सफूधुकूया लिक्कं फ्यतुनाच्वंम्ह छम्ह मय्जुयाके महिला सहयात्राया अफिस गन दु धकाः न्यना । छेँय् हे सुमित्रा ततायात जिपिं चित्लाङ वनेत्यना धायेवं अथेसा जिमिगु अनया ज्याकुथिइ छकू पाहाँतय्त तयेगु क्वथा दु, अन हे च्वँ धकाः धयाहःगुलिं मेथाय् थाय् माले न्ह्यः अने हे पक्का याये धकाः जिपिं बुलुहुँ कुहाँ वना । लँसिथय् च्वंगु छेँत, गुगुं ला कलात्मक झ्या, लुखा छुनातःगु । अले गनं सतः गनं हिति, गनं द्यःगः । दक्वदिक्व मिलेजुयाः छगु जीवन्त नेवाः गां दनाच्वंगु दु जिमित लसकुसा यायेत । जिमिथें पुलुक्क पालुक्क वयाः स्वयावनीपिं उमिथाय् थथे वयाहे च्वनीगु जुइ ।

तबाला हे धायेमाःगु लँया जवं खवं थथवय् तातापाक्क नितँस्वतँचा जाःगु छेँ । गांया संरचना ला नेवाः गांथें मच्वं – कातुकाक्क छेँ नं मदु, लँय् फोहरफिहर वांछ्वयातःगु नं मदु, ध्याचः नं मदु, नवः नं मदु । अथेसां आः नं अन लुखाझ्यालय् नेवाःपहगु बुट्टा कियातःगु यक्व छेँत दनि । स्वयेवं हे धायेफु, थ्व नेवाःतय्गु छेँ अले थ्व नेवाःतय्गु गां धकाः । नेवाःत न्ह्याथाय् च्वंसां थःत नेवाः धकाः विश्वय् म्हसिका बिइफु । थज्याःगु छेँ नेपालय् नेवाःतय्सं हे जक दयेकेफु । कला संस्कृति धइगु सम्पन्नताया चिं खः धकाः धायेगुयात स्वीकार यायेगु खःसा थ्व नं छगू सम्पन्न बस्ती खः, सदियौं निसें नेवाःतय्सं कःघानावयाच्वंगु ।

जिं न्यनातयागु थन चिकुलां द्यःप्याखं नं पिहाँ वः हँ । थी थी पत्रपत्रिकाय् थनया नेवाःतय्गु बारे तःकः लेख ब्वनेनं जिं । थ्व ई प्याखं स्वयेगु ला खइमखु, तर जितः छाय् छाय् थौं थनया प्याखं वा अज्याःगु मेगु ईब्यःया संस्कृति स्वयाः आः जिगु मिखाया न्ह्यःने छु खनेदयाच्वन उकिं हे मोहित यानाच्वन । बुलुहुँ जिपिं साइकल कुहाँ वनाच्वना ।

गुचमुच्चगु गां हे सिधयेकाः तिनि लुत महिला सहयात्राया ज्याकूछेँ । अज्याःगु गामय् नं मिस्तय्त ध्यबा जम्मा यायेगु त्वह बियाः उमित मुंकाः सशक्तीकरण या मन्त्र बियाच्वन । खःथें मखुथें थुकिं नं अन यक्व हिउपाः हयेधुंकल । ग्वःम्हस्या म्हुतुं न्यनेधुन ।

वनाः गार्डयाके मछिं मछिं न्यना, “जिमित सुमित्रा ततां थन हे च्वंसा जिउ धकाः धयाहःगु । च्वनेगु थाय् दु लाथें?”

भिम दाइ अकमकेजुल, “दु ला दु । तर ग्व, जिमित धयामतः । गथे याये, छकः फोनय् खँ ल्हायेला...”

जिं फोन याना  । स्वकः तकं फोन ल्ह्वनामदी । जिमित पलख छु याये छु याये जुल । बल्ल वय्कलं हे फोन यानादिल । जिं जिपि नकतिनि थ्यंगु अले क्वथाय् च्वनेत छितः छकः खँ ल्हाकेमाःगु धकाः धया । वय्कलं हे गार्ड्लिसे खँ ल्हानादिल । जिमित च्वनेगु थाय् चू लात । थःगु तंगु छेँ लूथें जुल ।

क्वथाय् द्यना हे छ्वये न्ह्यः नःवनेगु बिचाः याना । सुमित्रा ततां धयाहःगु मनोजया जा नयेगु पसः गन धकाः न्यना, अन च्वंम्ह पसः दुम्ह दाजुं ला जिमित पसलय् तकं तयेयंकल । तसकं नां जाः खनी थन मनोजया जापसः धालकि ।

जा बुइत बाघौ ति ला काइ । जिपिं ख्वाउँक फय् वःगु लँसिथय् अन च्वंपिनि मस्त–मस्तय् मोबाइल म्हिताच्वंगु स्वयाच्वना । प्रविधिं झीत थथेभनं सालायंकाच्वंगु दु । थ्व नं छगू दुव्र्यसन थें हे खः मस्तय्गु लागि । उकिइ भुनेधुनधायेवं नयेगु ला छु, मांबौ तकं लुमनीगु । झी दास जुयावनाच्वनागु दु प्रविधियागु । आः सम्पन्न देय् तय्सं झीत दास सदयेकेत न्यवः हे न्ह्याकेम्वाः, मोबाइल छगू ज्वंकल कि गाः, वनं उमिसं धाक्व ध्यबा कयाः ।

छेँय् थें हे साःगु जा त्यंक हे नयाः, लिसा तकं कयाः । मयः मधासे, मछाः मजुसे । नयेजक सिधःबलय् लँ सुनसान थें हे जुल । ज्या नं ला दूगु मखु अबाय्ती, थ्व चिकुलां । तर छता खँ पाः – झीगु व राजधानीइ नं अप्वः धयाथें थासय् लँय् मत मच्याः, तर थन धाःसा लँय् लँय् मतच्याकातःगु दु । जगमग जुइक, शायद स्वनिगःया शहरीत वलकि उमित लँपत धइगु गज्याःगु धकाः क्यनेमानि धकाः च्यानाच्वंगु जुइ, व चिकुक खिउँक लँसिथय् दनाः च्यानाच्वंम्ह मतं नं जितः हिस्याःथें जुयाच्वन । वयागु भिंगु मतिइ तयाः च्यायेगु धर्मयात नं विनिर्माण यात जिगु हाकुगु नुगलं ।

क्वथाय् लिहाँ वया, क्वाक्क द्यना ।

०००
सुथ जुल । जिमित दनेथें मजूनि । सिँया हे खापा दूगु झ्यालं नं पिने गुलि चिकु धइगु कनाच्वन । सुथन्हापां सुद्र्यः लुइगु इलय् अन गुँकापिं सुद्र्यः ज्वाल्याहाँ त्वइगु स्वयेगु गुलि न्हयइपु धइगु सिउ, तर ग्व क्वाःगु सिलकं कसिक्क चिनाः त्व हे मत्वःतू ।

बल्लं न्हय्ताःइलय् तिनि थःत पितब्वनायंका लुतूलुयाः हे । पिने लँसिथय् पुगायाच्वन । बुँ दक्वदक्वं हे तुइसे च्वं, वहलं भुनातःगुथें । शहरय् आः पुगाःगु धइगु हे स्वये मखनेधुंकल । न्हापा न्हापा जक अथे खनीगु जिमिसं माघं खुसिइ ख्वाःसिउवनेबलय् ।

ववं छगू पसलय् दुहाँ वनाः तप्यंक हे धया, “सय् जिमित च्या निगू ति ।”

च्यापस्ल्या ततां न्वमवाः । भासं थुइकाः च्या दयेकल । बिल । जिमिसं सेल नं नये धया, क्वाकाः बिल । जितः खँ मछुसे च्वनेमखफुत । न्यना, “छि नेवाः हे मखुला?”

वं वास्यां न्हिलाः खय् भासं लिसः बिल, “खः तर नेवाः भाय् मसः ।”

जितः पचेमजुल । जिं ला धया, “गथे मसः धययादियागु? नेवाः जुयाः नं मसः धयादिइला?”

“मखु । जिमिसं ल्हायेगु भाय् व छिकपिन्सं ल्हानादीगु भाय् पाइ । जिमिसं छिकपिन्सं थुइक ल्हायेमसः, उकिं खय् भाय् ल्हायेगु का ।”

जि नं भचा जिद्दी जुया, “अथे धइगु नं दइ ला? छिं गथे सः अथे धयादिसँ । झी दक्वसिगु भाय् छगू हे ला खनःनि, छिं धयादिसँ जिं थु हे थुइ । मथू सा न्यने का छिके ।”

व मानेमजू । जिं नेवाः भासं न्यनाच्वना, वं सहज रुपं खय् भासं लिसः बियाच्वन, “जिमिगु छेँ थन मखु, च्वय् तौख्यलय् । जिपिं गोपालीत खः, उकिं जिमिगु भाय् मिलेमजू । उकिसं जि न्हापा मनोहरी धइगु मरसय् च्वनाम्ह जूगुलिं झन थुइमखु ।”

“अय्सा मस्तय्त नं स्यनामदिया ला नेवाः भाय्?”

“स्यनां छु याये ? स्कुलय् मेगु हे भासं ब्वनेमाः । खय् भाय् बांलाक मसलकि मेपिन्सं गिजेयाये यः ।”

“सुनां धाल? मस्तय्सं छकलं न्हय्गू भाय् सयेकेफु । ग्व, जिं नं मचाबलय् नेवाः भाय् हे सयेकागु खः, आः खय् भाय् नं सः, अंग्रेजी भाय् नं सः, मेगु निगू भाय् नं सः । थःगु भाय् धइगु इलय् हे स्यना तयेमाः । ”

जिगु खँ वयात यल ला मयला मसिउ, वं छ्यं जक संकल । जिं यक्व नवायेगु पाय्छि मतायेका । नां छता धाःसा न्यना हे कया – सुक्ला गोपाली हँ व ।

अनं पलख च्वय् वना, अनया देउलातय्सं दयेकातःगु गनेद्यः, न्याधाः हिति, च्वय् देउला छम्हस्या सालिक अले देउलातय्गु हे बिस्कं बस्ती । झ्वः झ्वः छेँ तर छतिं नेवाः पह मदु, स्वनिगःया मिखां स्वयेबलय् । ल्वहं लायाः दयेकातःगु तगिं तगिं लँ । छेँ पिने सा, म्ये वा दुगुचा लहिनातःगु, अने हे सौ, सुँ वा घाँय्म्वः मुंकातःगु । वसः नं अज्याःगु हे । तर नं उमिसं थःत नेवाः धायेगु मत्वःतूनि, नेवाः भासं खँ ल्हायेगु मत्वःतूनि । गर्व जुयावइ, उमिगु जीवनशैलीयात नेवाः धायेबलय् । धाथें झी नेवाःत हे नं गुलि पाः । झीके असंया जःखः च्वंपिं दुपिं फुपिं जक नेवाः धकाः धायेगु मानसिकता ल्यनाच्वँतले उमित झीसं नेवाः जुइगु अवसरं वञ्चित यानाच्वनागु जुइ । लिपा उमित झीसं थः दयेके धयां नं फइमखु । थ्व झीसं इलय् वाःचाःसा जिउ ।

खयेत ला झीथाय् च्वंपिं यक्व सःसिउपिं थन थ्यनाच्वं । ग्व छु छु बियाथिकल जुइ, झी विद्वानतय्सं थन । अवस्था ला थथे हे तिनि । झीगु बांलाःगु धयागु मखु, थन नं झीथाय्थें हे जक धयागु । याना धायेके दक्वस्या न्ह्याः, याःम्ह जुइ यः, याये अपुयाच्वनीमखु । झी थन अध्ययन यायां थेसिस व लेख च्वयाच्वने, थन नेवाः गां मृतबस्ती जुयावनाच्वनी ।

च्वनेगु ला यक्व हे च्वनेगु मंदूगु खः, तर ग्व । जिं अन थःत थाकातये मफुत, भचा भचा ज्या प्यपुनाच्वंगु । हानं काय्या कन्हय् ला स्कुल वनेमानि । सुथं हे म्हिचा तयार यानाः पिहाँ वना ।
पिहाँ वयांतिनि खन, काय्या साइकलय् ला फय् मदयाच्वन, पंचर हे जूगुथेंच्वं । साइकल घ्वानाः च्वय् तक वया । अन छथाय् पसलय् दयेकेबियां, पंचर मखु धकाः फय् जक तयाः छ्वयाहल । वयेत ला साइकल ज्वनाः नं तःम्ह हे वः खनी थन स्वनिगलं, तर साइकल दयेकेगु थाय् धाःसा मदु ।

ववं व पुलिस चौकीया लिक्क थ्यन । अन ला पुलिसतय् स्वंगु ततः धंगु युनिसेफं बियातःगु पाल व जस्ताया शेड नं दु । थ्व चित्लाङय् मेपिं सुं भुखाय् पिडित मजू उपिं हे स्वम्ह प्यम्ह पुलिसत जक खनी । व नं मेपिं पीम्ह न्यय्म्ह न्ह्यंगु पाल दकव उमिगु, अले हानं व ऐतिहासिक पाटी नं मत्वःतूनि । भूकम्प पिडिततय्त वःगु थज्याःगु अत्यावश्यक खँत राज्यं हे भोगेयायेगु अले धाथें भुखाचं पिडित जूपिं क्वाक्क वसः छजुनं पुनेमखनाः सिइगु दुखद समाचार वइगु देसय् लोकतन्त्र मखु तानाशाही सरकार दइ ।

धाधां १२ता थाइन । नयेपित्यायेधुंकल, अनसं च्वंगु छगू नपसलय् धयां जा थुइमखु हँ निम्हसित जक । आसां द्यात । आः व हे न्या लहिनातःगु चौरय् वनाः जा नयेगु आसं वना । अन नं जा थुइमखु धाल,  व हे खाए खा, नाखए छु मसिउ धाःथें अन दूगु चाउचाउ प्वाथय् स्वथनाः स्वनिगः पाखे वनीगु धुलंगःगु तँय् साइकल घ्वाघ्वां वना । न्हाचः सुथय् अन गणेद्यःयाथाय् वनेगु लँमामां छग्वारा जुइक बारिइ कुतुं वंगु, आः धकाः च्वने मजिइक स्यानावल, मरकेहे जूगु जुइ सखे, जवगु तुति । अथेसां साइकल हे गयाः स्वनिगलय् थ्यंकेमानि । तुतिं जक मफुत का, जिला फ हे फुनि ।

न्हिछितक शरीरयात दुखबिल कि तिनि वं जितः स्वनिगलय् थ्यंकी । हानं व हे धू, कुँ, न्हिछिया १५घौ लोडसेडिङ अले पेट्रोल पम्पय् चिकं न्यायेमदुसां लँय् ट्राफिक जाम जुइक मोटरगाडि जुयाच्वनीगु हाकुबजाःया राजधानीइ, अथे धइगु जिगु राजधानीइ ।
०००
Published in Naali Literary monthly on 1137 Thinla (2073 Mangsir), 2017 01 15.

Wednesday, January 11, 2017

20170111 आफुले गर्न पाए एकीकरण, अरुले गरे चीरहरण ?


राजेन मानन्धर

संसारमा कतै कतै त्यस्ता मानिसहरु भेटिन्छन् जो मानिस भएर पनि आफु मानिस होइन भनेर भनिरन्छन् । त्यस्ताहरु आफ्नो जीवत्वलाई कुनामा फालेर आफ्नो अस्मिता कुनै अमुक तानाशाह, बारबारियन वा अमानुषको दयामायाले मात्र रहिरहेको भनेर विश्वास गर्छन् र यही कुरा सबैलाई सुनाउँदै पनि हिँड्छन् । तिनीहरु हरेक वर्ष आफनो नाम, वंश, राष्ट्रियता र पहिचानमा जालझेल गरेर धावा बोल्ने कुनै पृथ्वी नारायण शाहको गुणगान गर्न तम्सिरहन्छन् । अले आफुले जसलाई देउता मानेको छ त्यसलाई सारा नेपालीले आफ्नो आफ्नो विवेकमा बिर्को लगाएर त्यस्तै मानिदिओस् भन्ने आग्रह पालिरहन्छन् ।
यो नेपालमा के विषयको कुरा गर्दा कसका नाम लिइन्छ भन्ने सबैलाई थाहा छ । सम्पन्नता, वैवभता, आर्थिक वृद्धि, र विश्वमा नाम फैलाउने कला र सम्पदाको नाम लिनुपर्दा लिच्छवी र मल्ल राजाहरु तथा षडयन्त्र, परस्त्री गमन, गद्दीको दाउ, विदेशीसँग छलकपटपूर्ण सन्धी अनि पुराना ढुकुटी मासेर विलाशी जीवन बिताएको इतिहास पढ्न शाह राजाहरुको बखान पढ्नु पर्छ । शाहकालम पनि स्थानीय जनताकै कला, शीप र मिहेनतले यस समय पनि विभिन्न मठमन्दिर बने, जात्रापर्वमा निरन्तरता त चल्यो तर त्यसमा यी राजाहरु र बाघको छालामा स्यालको रजाइँ गर्न आएका राणाजीहरुको खासै भूमिका रहेन । त्यसैले गत २५० वर्षको नेपालको इतिहास (जसलाई इतिहासकारहरु आधुनिक भन् रुचाउँछन्) भनेके सभ्यता, विकास र समृद्धिको इतिहास भएन बरु जालझेल, षडयन्त्र, रगतको खोला, पर्वहरुको इतिहास भयो । यसमा राजा वीरेन्द्रको वशंनाशलाई लिने कि नलिने भन्ने कुरा भने इतिहासले नै बताउने कुरा भयो तर जनताले कमाएको सम्पत्तिबाट करोडौंमा भत्ता लिने, आफ्ना छोरीहरुको दाइजो भनेर बाँड्ने अनि विदेशी बैंकमा जम्मा गर्ने बहादुरी शाह वंश रहिरहेको अन्तिम दिनसम्म पनि चलिरह्योे । मन्दिरै मन्दिरको देश क्रमशः षडयन्त्रै षडयन्त्रको देश भनेर विश्वमा कहलाइयो — कथित एकीकरणको फाइदा भनौं या बेफाइदा यही भयो नेपाली जनताका लागि ।
यथार्थ जस्तोसुकै भएपनि आजका नेपालीहरु नेपालको इतिहासको नाममा एउटा कुनै हैसियत नभएका राजाले जालझेल गरेर इतिहास, संस्कृति र आर्थिक समृद्धिले भरिपूर्ण डेढ दर्जन स्वतन्त्र राज्यहरुलाई हडपेको घटनालाई एकिकरण भनेर सकिनसकी दुनियाभरको तर्क र कुतर्क पेश गरी गरिएको तारिफको हवामहल पढ्न बाध्य छन् । इतिहासकारहरुको जागिर भनेकै एकले अर्कोलाई दबाएर उसको राज्य लिनुलाई एकीकरण नामदिनु रहिआएको छ यहाँ । आजका दास इतिहासकारहरुलाई कुनै अमुक राजाले कुनै जोगीको जुठो दही खाएकै कारण आधा नेपालका राजाहरु घुँडा टेकेर उनका शरणमा आएको जस्तो लाग्छ । उनीहरु भन्छन् — यो नेपाल कसैले जितेको होइन, उनले एकीकरण गरेको, त्यो पनि विदेशीहरुको कुदृष्टीबाट बचाउनलाई । आफुले लिन पाए एकीकरण अरुले लिएर गए चीरहरण — यही सिकाएको छ इतिहासकारहरुले ससाना बालबालिकाको काँचो दिमागमा । न यहाँका नेपाली इतिहासकारहरु सत्य लेख्ने हिम्मत गर्छ, न विदेशीले लेखेको इतिहास स्वीकार गर्न तयार छ । आज पनि पृथ्वी चेप्टो भएको पाठ पढाइन्छ इतिहासका कक्षा कक्षामा ।
एकीकरण एकीकरण एकीकरण । कलेजमा इतिहास पढ्दा पनि इटली र जर्मनी एकीकरण भनेर पढाइन्थ्यो (यही कुरा इटली र जर्मनीका साथीहरुलाई सोध्दा आफ्नो देश एकीकरण भएको भन्न चाहँदैनन् उनीहरु) । फ्रान्समा रोमन साम्राज्यको अवशेषको राम्रो संरक्षण गरेर आएको हेरेर आएको छु, कुन देशको भूभाग कसले लियो भने लुटेको हुन्छ, कसले के लियो भने एकीकरण हुन्छ, त्यसको पुनव्र्याख्या नेपाली पाठ्यक्र बनाउने इतिहासकाहरुले गर्नुपर्छ अब । यस हिसाबले जापानले चीन लिन सकेको भए त्यो एकीकरण हुन्थ्यो, चीनले तिब्बत लियो, त्यो एकीकरण भयो, चीनले टाइवान लियो त्यो एकीकरण भयो, अनि भारतले सिक्किम लियो, त्यो पनि एकीकरण भयो नेपाली इतिहासकारहरुका लागि । एकीकरणवादीहरुका लागि ।
ती एकीकरणवादीहरु नेपालमा भएको, राजा पृथ्वी नारायणले गरेको कामलाई किन एकीकरण नाम दिएको भन्ने प्रश्नको जवाफ पाइँदैन । आजसम्म कसैले पृथ्वी नारायणले कतै हिमालयको दक्षिणमा पर्ने यति यति भूभाग भनेको नेपालहो, त्यसलाई साम, दाम, दण्ड, भेदबाटै भएपनि हथ्याएपछि त्यो एकीकरण हुन्छ अनि त्योभन्दा बढी लिनु पर्दैन किनकि त्यो नेपाल होइन भनेर गएको लेखेको देख्न पाइएको छैन । मैले यति यति भूभाग एकीकरण गर्नु छ र यसको नाम नेपाल रहने छ भनेर बाचा गरेर शुरु गरिएको अभियान थियो भनेर कसैले प्रभाणित नगरी भएको छैन अब ।
कुनै बेला यहाँ यहाँसम्म आफ्नो साम्राज्य बढाउन पाएको भए नेपाल हुने थियो भनेर नभनेको भए किन उसले गरेका काम सफल भन्ने? के काँगडा र टिस्टा चाहीँ नेपाल होइन? हो भने एकीकरणवादीहरु आज किन त्यहाँका राजाको छोरासँग मित गाँस्दै राज्य चोर्न जाँदैनन्? उनले एकीकरण गर्नुपर्ने भनेर खुट्याएका भूभागमा भूभाग बाहेक केकस्तो समानता थियो र उसलाई त्यो सबै नेपाल हो जस्तो लाग्यो? अनि यो नेपाल भनेको नाम नै कसले कसलाई कहिले दियो? यदि उनले गर्छु भनेको वा गर्नुपर्ने काम पुरा नगरेको भए किन एकीकरणवादीहरु उनीसँग स्पष्टीकरण माग्दैनन्? एकीकरणको नाम दिएपछि यी प्रश्नहरुले मथिङ्गलमा डेरा गरिहाल्छ । अन्धभक्तबाहेक अन्यसँग सप्रमाण इतिहास पेश गर्ने सामथ्र्य हुन सक्दैन ।
गुरुङहरुको आदिभूमि र तामाङहरुको आदिभूमिमा पनि त्यही फरक छ जुन महाराष्ट्र र तामिलनाडुमा छ । यदि तामाङ राज्य र नेवार राज्य मिसाएर नेपाल बन्ने भए किन विहार र नेवार राज्य मिलाएर भारत बन्दैनथ्यो ? गर्नेले गर्न चाहेन, त्यो बेग्लै कुरा भयो । मानिलिऔं सिक्किमका कुनै चोग्यालले अहिलेको नेपालभित्र पर्ने लिम्बुवान, खम्बुवान, नेपालउपत्यका, तामसालिङ, तमुवान मगरात जति जितेर लिएको भए आजका एकीकरणवादीहरु ती चोज्यालको जन्मदिन मनाइरहेका हुन्थे? यदि चीनले हिमाल पारीबाट आएर तराईसम्म छोपेको भए चीनले एकीकरण गरेको ठहथ्र्यो ? यदि ब्रिटेनले यस्तै गरेको भए आजका एकीकरणवादीहरु ब्रिटिश साम्राज्यका कुनै भायसरायको जन्मदिन पनि यसरी नै मनाइरहेका हुन्थे ?
अनि यो पनि भनिन्छ, पृथ्वी नारायणले एकीकरण नगरेको भए नेपाललाई ब्रिटिश साम्राज्यले हरण गरिसक्थ्यो । गोरखाका राजाले कति कति एकीकरण गरेकोले हरण नगरेको, अनि कति कति एकीकरण गर्न नपाएकोले हरण गरिलग्यो भन्ने फेहरिस्त कसैले बनाएको पढ्ने मौका पाएको छैन । न व्रिटिशले नेपाल एकीकरण (यदि अरुको धर्म, संस्कृति, सभ्यतासहितको बेग्लै पहिचान भएको देशलाई गोलमटोल गरी आफ्नो बनाइलिनु सबै एकीकरण हो भने ब्रिटिशले गर्न नसकेको र नपाएको पनि एकीकरण हुने थियो भन्ने साधारण बुझाइबाट) गरेको भए हामी बिहारी, तामिलनाडुबासी वा असामी हुने थियौं कि नेपाली नै भइरहन्थ्यौं ? के ब्रिटेनले पनि हामीलाई हाम्रो भाषा बोल्न नदिई दोश्रो दर्जाको नागरिक बनाएर राख्थ्यो कि ? के पृथ्वी नारायणले जितेर लिएकोले मात्र हालको नेपाल ब्रिटिशहरुको हरणबाट बचेको थियो त? चाहेको भए सत्रवटा नेपालहरु एकै गाँस गर्न सक्थे ब्रिटेन, हामी खुकुरीमा पाइन चढाइरहँदासम्म । पृथ्वी नारायणले असली हिन्दुस्तान नबनाएको भए अरु कसैले केही बनाउने थिए होला ।
के पृथ्वी नारायणले हाम्रो ससाना देशहरु, जुन आफैमा आफ्ना आफ्ना किसिले सम्पन्न, सुखी र गौरवशाली थिए, ती देशहरु जितिनलिएको भए आकाशले निल्ने वा पातालमा भास्सिने थिए? के पृथ्वी नारायणले आफुले हडपेर नलिएका भए यी देशका जनतालाई कुनै फिरंगी वा कुनै नौरंगीले नाककान काटेर वा जिउँदै जलाएर खरानी बनाउने थिए ? अनि होइन भने किन इतिहासको नाममा पृथ्वीकरणको मनगढन्ते हाइपोथेसिस कलिला विद्यार्थीहरुको दिमागमा घुसाइन्छ भन्ने मात्र प्रश्न हो । दाउरामा भात पकाउन बाध्य पार्र्ने राष्ट्रवादीहरुले टिस्टाको कुरा गर्दा गर्दै कालापानी र लिपुलेक कहिले चिप्ल्याए भन्ने आँखा भएका सबैले देखेका छन् ।
कतिवटा राज्य मिलेपछि एकीकरण हुन्छ भन्ने कतै कुनै सिद्धान्त प्रतिपादन भएको देखिँदैन । कति सानो राज्यलाई आफ्नो प्रतिष्ठा, अस्मिता जोगाउन गाह्रो हुन्छ र कति ठुलो राज्यले छाती फुलाएर हिँड्न सक्छ भन्ने कुरा गर्दा सोभियत रुस र स्वीजरल्याण्ड सम्झौं — युरोपदेखि कामचटकासम्म फैलिएको रुसलाई एकीकरण बढी भएको कि दुइचारवटा आफ्ना वरिपरीका दुइचारवटा देशलाई हडप्न नपुगेर स्वीजरल्याण्डलाई एकीकरण कम भएको ?
सोझो र सरल प्राकृतिक नियमको आधारमा भन्ने हो भने नसक्नेलाई सक्नेले र सोझालाई छट्टुले मुर्ख बनाएर उसको जायजेथा हडप्नु सामान्य नियम हो । त्यसैले पृथ्वीनारायणले नेपालउपत्यका लगायतका अन्य आफ्नो आफ्नो जाति भाषा धर्म भएका साना ठुला राज्यहरु पनि जितेर लिनु एक घटनाक्रम मात्र हो । यसलाई हामीले घटेको घटना भनेर स्वीकारेका छौं । यसमा कसैले पृथ्वी नारायणले नजितेको भए यहाँका मानिसहरु भोकभोकै मर्ने थिए, बेलायतले दास बनाएर घुँडा टेकाउँथे भनेर हौवा मच्चाउनु जरुरी छैन । सक्नेले नसक्नेमाथि अन्याय अत्याचार त त्यो बेलामा मात्र होइन अहिले पनि भइरहेको छ । जित्नेले ठिक गरें भन्छ, हार्नेले यो ठिक भएन भन्छ । पृथ्वीकरणको विषयमा पनि यति मात्र भन्न सकिन्छ — जित्नेले जित्याे, हार्नेले हार्यो । तर यहाँ यस घटनालाई कोही कोही आज तीन करोड नेपालीको लागि एक अनिवार्य गौरवको विषय बनाइँदैछ, हार्नेलाई समेत त्यस जित्नेहरुको खुशीमा ङिच्च दाँत देखाएर जयजयकार गर्न बाध्य बनाइँदैछ । त्यो नश्लवादी भनेरै स्वीकार्ने पञ्चायती कालमा त थियो नै, आज आफुलाई गणतन्त्रवादी भनेर भन्नेहरुले समेत त्यो भन्दै आइरहेको छ । दुख र चिन्ताको विषय यहाँ छ ।
स्पष्ट छ । जो जित्यो उसलाई देवता मान्ने र भक्तिभावलाई नै जीवन आदर्श मान्ने जमात पहिलो पनि थियो, आज पनि छ । उनीहरुलाई एकातिर राखेर हेर्दा आज पृथ्वी नारायणलाई राष्ट्र निर्माता मान्ने, उसले गरेको हरेक न्यायिक, गैरन्यायिक र आततायी किसिमका कामलाई दुधले धोएर चोखो पार्नेकाम एक निश्चित समुदाय, नश्ल, धर्म र वर्णका मानिसहरुले मात्र गर्दै आएका छन् (कसैले कतै पृथ्वी नारायण्को जयकार गरेको देख्यो कि उसको थर थाहा पाउनुपर्छ) । यहाँ को पृथ्वीकरणलाई एकीकरण भन्छ र को त्यसलाई अराजक अन्याय भन्छ त्यो थाहा पाउन गाह्रो छैन । आवश्यक भए देश भरीका खसआर्यहरुलाई एकदिनको लागि नबोल्ने आग्रह गरेर देशभरी पृथ्वी नारायणको जयकार गर्ने कति छन् गन्न सकिन्छ ।
यस पृथ्वीकरणबाट जसको त्यस अगाडि आफ्नो केही थिएन, उसले त्यसपछि धेरै पाए । नपाउनेले पाएपछि खुशी हुनु स्वभाविक हो । सुसंस्कृत, सभ्य, सम्पन्न जातिहरुलाई एकाएक र विस्तारै दमन, शोषण र अत्याचार गर्दै गर्दै आज टाउको उठाउन नसक्ने अवस्थामा पार्नु, अन्यायको विरुद्धमा आवाज उठाउनुपर्छ भन्ने मानसिकता समेत विकास गर्न नसक्ने बनाउनु भनेको सबै उनै पृथ्वी नारायणको देन हो । त्यसैले त उनीहरु भन्ने गर्छन् पृथ्वी नारायणले नगरेको भए हामी हुने थिएनौं, ठिकै भन्दैछन् (तर त्यसमा हामी भने पर्दैनौं, जो आज सीमान्कृत छन्, निषेधमा पारिएका छन्) । जो २५० वर्ष अगाडिसम्म आफुलाई नेपाली भनाउने हैसियत राख्दैनथे, जसको आफ्नो भन्ने इतिहास थिएन, उनीहरु मात्रै आज पृथ्वीकरणको भजन गाउँदैछन् । तर यसको अर्थ जो २५० वर्षदेखि बलात्कृत छन्, लुटिँदै आएका छन्, हेपिँदै अएका छन्, जसको धर्म, भाषा, संस्कृतिमा अनन्त कालसम्मका लागि आक्रमण गरिँदै आएका छन् उनीहरुलाई पनि यस पृथ्वीकरणले फलिफाप गर्यो भन्ने लाग्दैन । जितेकाहरुले राज्यसत्ता आफ्नो कब्जामा राखेर कहाँ पुगे, अनि हार्नेहरु आफ्नो सबै गुमाएर कहाँ बसिरहेका छन् भन्ने बुझ्न कठिन छैन ।
कोही भजन गाउँछन्, कोही घृणा गर्छन् । भजन गाउनुका पनि कारण छन् घृणा गर्नुको पनि कारण छन् । घृणा गर्नेले किन अरु भजन गाउँछन् भन्ने बुझेको छ तर भजन गाउनेले किन अरुले घृणा गर्दैछ भन्ने बुझ्न चाहँदैन । अनि कसरी हामी सबै एउटै डालोका नेपाली ? जब विभिन्न जाति, धर्म, समुदायलाई कसैको स्वार्थपूर्तिका लागि एकै हाइपोथेसिसमाथि राखिन्छ, फरकफरक आवाज आउनु स्वभाविक हो । देशमा जातीय, भाषिक र धार्मिक सद्भाव रहिरहोस् भन्ने चाहनेहरुले सय थुंगा फूलहरुमध्ये कसैको पीडामा नुनचुक दलेर त्यसलाई उत्सव नबनाइदिओस् । सबैको दिन सँधै एउटै भइरहँदैन ।
चुरो कुरा यही हो — जसको आफ्नो थिएन र पृथ्वी नारायणले दियो उनीहरु हर्षोल्लासका साथ यो दिवस मानुन्, हामी आपत्ति जनाउँदैनौं । सुनका गजुरले देश सिँगारिरहँदा इतिहासको त्यो कालोदिनमा कोही सियो बनेर छिरेर फाली बनेर निस्कन सक्छन् भन्ने हेक्का राखेनौं, यसको सजाय हामी अनन्त कालसम्म भोगिनै रहन्छौं । जसलाई दुखेको हो उसैको मुखमा ऐया आउँछ । तर कोही २५० वर्ष अगाडि हामी यो थियौं भन्न नसक्नेले पृथ्वीनारायणले सबै नेपालीको हित गर्यो भनेर आजका आदिवासी जनजाति एवं अन्य पृथ्वीकरणको चेपुवामा परेका सिमान्तकृत समुदायलाई जबरजस्ती बकाउने काम नगरियोस् । पृथ्वी नारायणका देनले बनेकाहरुलाई पृथ्वी जयन्तिको शुभकामना ।
- See more at: http://esamata.com/insight/20170111-prithvi/#sthash.mXSSoEwS.dpuf

http://esamata.com/insight/20170111-prithvi/
Published in www.esamata.com on 2017 10 11

Tuesday, January 10, 2017

नेवाः एकता दिवसया आवश्यकता थनिंनिसें मन्त


- राजेन मानन्धर   

हनेगु धइगु विजय खः, उकियात विजयोत्सव धाइ । व लडाइ त्याःगु जुइमा, वा दछितक म्वानाच्वनेफूगु जुइमा । तर हने दयेवं गाःपिनि थःत बलात्कार याःगु, थः बुत धकाः घ्वंस्याकूगु वा दनेहे मफयेक थुनां चुइकूगुयात नं उत्सवया रुपय् हनाच्वनी, न्ह्यइपुकाच्वनी, लयतायाच्वनी । अज्याःपिं गनं मखंसा स्वनिगलय् स्वयेमाः, उमित नेवाःत धाइ ।   

येँयाः छगू अज्याःगु उत्सव खः गुकुन्हु झी दक्व मुनामानाः प्वाथंनिसेंया बल पिकयाः द्यः हे न्ह्यःने तयाः थः बूगु, थःगु पुर्खाया वंश र राज्यसत्ता नाश जूगु अले उकिया लिपाया घटनाक्रमय् बुलुहुं बुलुहुं थःगु जाति हे सत्तापाखें च्यूत जूगुयात लसताया हर्षबढाइया लिसें हनाच्वनी, हनाच्वना । पंचायतं प्रजातन्त्रयात क्वत्यःबलय् नेवाःतयसं हंगु नं न्यना जक तयागु, उकुन्हु पहिचान विरोधी संविधान वःबलय् नेवाःत स्वकु तिंन्हुयाः दीपावली याःगु थःगु मिखां हे स्वयेखन ।   

छकः ला रंगशालाय् वःपिं लखौंलख नेवाःत छकलं वयाः नेवाः राज्यया ह्यांगु ध्वाँय् ब्वयेकूगु हे खः, ब्वय्कूपिन्त स्वयाः लापा थाःगु हे खः । थ्व न्हयदँ दुने उलिमछि राजनीतिक थथ्याःक्वथ्याः वल, गबलें हे उकियाबारे न नेवाःतयत उमिसं सुसूचित यात, न आः ह्यूपाः धुंकाःया परिस्थितिइ थःपिं गुकथं न्ह्याःवनेमाली धकाः सहलह हे यात ।    

नेवाः राज्य हे वयेधुंकू थें, थः झण्डावाल गाडीइ फरफर यानाः चाःहिला थें झीगु हे न्ह्यःने न्ह्यःने वयाः झीत हिस्याः वयाच्वन । छु नेतृत्व धइगु थज्याःगु यात धाइगु ला ?   

०००  ०००  ०००  ०००   

मेगु प्रसंग । स्वनिगः नेवाःतयगु आदिभूमि धकाः धयाच्वँच्वं थन नेवाःतयगु थःगु धायेगु लगभग छुं छुं ल्यं मदयेधुंकल । दक्व पिनें वयाच्वंपिं आप्रवासीतयगु जक जुयावन । झी नेवाःत उपिं वल, थःगु यानाकाल धकाः ल्हाः पालाः सराः हे जक बियाच्वना ।    

म्हिगः मखु म्हीग मखु, दशकौं दयेधुंकल पिनें वःपिन्सं थन थः धइथे मन्त धाधां थनया प्राचीन बस्ती, मठ मन्दिर स्मारकत छगू निगू यायां पाःताः दयेकूगु नं । थः हे जन्मूमियात थुभनं स्वस्वखंक बलात्कार यात नं झी कविता च्वयाः अले भाषण यानाः नेवाःतयलागि ल्वाइपिं नेवाः नेतातयसं गनं छथाय् उकियाबारे त्याजीक सः तःगु खनेमन्त ।   

सत्ताय् वनेगु धइगु झण्डावाल गाडिइ च्वनाः पुलिसत लिउलिउ न्ह्यःन्ह्यः तयाः रिबन चाःवनेत जक मखु । थःगु धइगु मेपिन्सं मयाःसा थःम्हं यायेत न्ह्यचिलेत नं खः । झीसं झी धाःपिन्त थ्यंमथ्यं दछितक पत्याः हे मजुइक मन्त्री नःगु स्वया । वया दक्वं याये लाः, तर नेवाःतयत थःगु थायबाय् सुरक्षित दु धइगु छता विश्वास बिइ मलाः ।   

छम्ह जक छु, अज्याःपिं थन ग्वाःग्वाः दु, गुम्हस्यां थनया जनताया भोट कयाः त्यानाः सदनय् वा सरकारय् थ्यनाः नं जनताप्रति थःगु न्यूनतम जिम्मेवारी पुमवंकू ।    

पशुपतिइ वइपिं तीर्थालुतयत थाय् मछिन धकाः द्वलंद्वः दँनिसें थःगु धइगु हे पशुपति धकाः ग्वलय् चाकःलिं च्वनाच्वंपिं नेवाःतय्त योजनावद्ध रुपं थना छ्वःगु च्यादँ दत । आः हाकनं मेगु चरणय् ल्यं दनिपिं नेवाःतयत नं थनाछ्वयेगु खँ वयाच्वन । थानकोटनिसें चापागांतक गन गन नेवाःतयगु सघन बस्ती दु अन अन लँ तब्या यायेगु धकाः खुलेआम नेवाःतयगु पैतृक सम्पत्तियात नामोनिशान मदयेकेगु गुगु योजना हयाच्वन उकिइ नेवाः नेतृत्वया छुं कथंया आपत्ति दुगु खनेमन्त ।     

बरु छम्ह लिम्बु लँय् लँय् वयाः नेवाःतयत थथे सुम्क च्वनाच्वनेमते, छिमिगु जमिन छिमिगु अधिकार खः धकाः हाःवयाच्वन, नेवाःतयगु सः मदु । अज्याःपिं कर्पिनिगु दुःखय् दुःख मतायेकीपिं झीगु न्ह्यःने नेवाः नेता जुयाः दनाच्वन ।   

हरेक हप्ता छथाय् कि छथाय् नेवाःतयगु छेँय् डोजरं क्वाइ, बछि थुनाथकी, कि हांनिसें मदयेका बिइ । छेँथुवाः लँय् च्वनाः ख्वयाच्वनी, उमिगु ख्वबिं नेतृत्व धाःपिन्त पुइमखु । नेवाःतयगु ख्वाःपाः ब्वयाः राजनीति यायेमाःपिनि नेवाःतयगु दुःखय् साथ बिइमाः धइगु मखु । ख्वाः तक हे नं ब्वः वये मछाः, मसिउ गनया गुलि नयातःगु दु, गन सुनां उमित अन न्ह्यःने तकं दंवनेमते धकाः आदेश बियाहयातःगु दु ।   

थःगु पुख्र्यौलि छेँ थुंकाः नं मिखां ख्वबि हायेकेगु बाहेक मेगु छुं यायेमफुपिं नेवाःतय्सं थीथी पार्टीया नेवाः नेतातयथाय् हारगुहार धाःवन, हालाः क्यन, ख्वयाः क्यन तर सुं नेवाः नेता नं दनामवः — न माओवादीं थ्व पनेफत, न नेपाली कांग्रेस, न एमाले हे दनाः थन कमसे कम मोटर स्वयाः भोटर महत्वपूर्ण खः, नेवाःतयत तंचायेकेगु ज्या यायेमजिल धकाः सुं नं दनामवः ।   

माओवादी नेवाः नं मन्त, कांग्रेसी नेवाः नं मन्त, एमाले नेवाः नं मन्त । नेवाःत पार्टीइ वनेगु धइगु व पार्टीपाखें नेवाःतयगु हकहितया लागि ल्वायेत मखु, उमित माःबलय् नेवाःतयगु गःपः उमिगु त्वाकलय् दिके यंकेगु जक खः धइगु उपिं नेवाःनेतातयसं प्रमाणित जक यात । मेपिं ला मेपिं, नेवाःतयगु हकहितया लागि धकाः नेवाःतयगु पार्टी दयेकूपिं नेपाः राष्ट्रिय पार्टी तकं थ्व मुद्दाय् पत्याः मजुइक सुम्क च्वनाबिल ।   

नेवाःत स्वयम् हे नेवाःतयगु घालय् परपीडक जुयाः स्वजक स्वयाच्वन । माःथाय् माःगु पहल याःगु खनेमन्त । याःगु जूसा नेवाःतयगु भूमि दुथाय् नेवाःतयगु हे पार्टी दुथाय् थथे न्हियान्हिथं डोजरया अतिक्रमण जुइला ? आखिर सत्ता परिवर्तन जुलकि मन्त्री नयेत उखेंथुखें ब्वाँय् वनीपिं छथ्वःचा नेवाः नेतात नं नेवाःतयत माःबलय् बुँख्याचा पार्टी हे जक साबित जुल ।     

थज्याःगु अवस्थाय् आखिरय् पीडित पीडित जक मुनाः छुं याना हे क्यनेमाल धकाः पुस २० गते स्वनिगः बन्दया घोषणा यात । शायद थ्व हे जुइ नेवाःतयसं थःगु मुद्दाय् सरकारया ध्यान सालेत बन्द याःगु, सर्वोच्चया निर्णय धुंकाः । थ्व हे इलय् नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया पत्रकार सम्मेलन जुल, कथित नेवाः एकता दिवसया, रंगशाला जायेकागु दिं लुमंकेगु दिवस । स्वनिगलय् मनूत थःगु थायबाय्या ठेगान यायेमखनाः फल्चाबाय् जुइगु अवस्था वयाच्वंबलय् छथ्वः थः नेता खः धका क्यनेमालाः, थःगु भाषण न्यंकेमालाः यायेत्यंगु थ्व ज्याझ्वलं मनूतय्गु ध्यान सालेमफुत ।    

थ्व ज्या निष्प्रभावी व ज्याख्यलय् मदुगु धकाः ला न्हापा हे खँ न्यनेधुंकूगु, उकिं अन ज्याझ्वलय् मेच हे लायातःसां बछि बछि जक हे जाइगु । पत्रकारतयत ध्यानाकर्षण यायेत हे जुइ, विज्ञप्तिइ गैरन्यायिक सडक विस्तार विरुद्धया बन्दय् संघर्ष समितिपाखें सक्रिय समर्थन यानाच्वना धकाः च्वयातल । मनूतयसं थ्व हे थुल कि थम्हं आयोजना मयाःसां समर्थन दइ, उकिया मातहतय् च्वंगु घटकतय् कार्यकर्तात सतकय् कुहांवइ, वन्द सफल याइ ।   

तर यथार्थय् अथे मजुल । समितिया ग्वम्ह कार्यकर्ताया छेँ वनीगु जुल व ला मसिल तर समितिया पाखें धकाः निम्ह प्यम्ह ख्वाः ब्वयेमंदुपिं नेतात वयाः दनेगु अले फोटो कायेकाः फेसबुकय् अपलोड यायेगु स्वयाः मेगु सार्थक उपस्थिति तकं मजुल, सक्रिय समर्थन धइगु थःगु हे खँग्वःया बेइज्जत यानाः बानिथाय् थ्यंबलय् उपिं नं वन ।   नां धाःसा देय् दयेकीपिं, अझ मेपिन्सं थःगु यानातयेधुंगु झीगु धयाच्वनागु देय् उमिगु पञ्जां लाका हयाः थन हानं स्वराज कायम यायेगु, तर ज्या धाःसा सिन्का छपु हे त्वमथुलेगु । थन सीदत कथित संघर्ष समितिया हैसियत, अले अन धिसिलाक्क फ्यतुनाच्वनीपिं थःथम्हं नेता धयाजुइपिनिगु सक्कलीगु चरित्र ।   

मबीम्ह बुरिं बुधबार अपसं च्वना धाइ, मयाःम्ह नेतायात बासा लायाः सःतूसां याइमखु । सरकार दयेकेत भूमिका म्हितेगु ध्वांस त्वःतीपिं नेवाः घटकतयसं गनं छथाय् निगू मिनेट तक सवारी पनेगु भूमिका म्हिताः क्यनेमफुत । दक्व दक्व आखिर धुँया छ्यंगुलिं न्ययातःपिं ध्वंचात जक जुल ।     

हलू धायेधुंकाः हानं छाय् कुतिं न्यायेगु ? मेगु ला मेगु, उकुन्हु तिनि तःजिक अधिवेशन याना धकाः समाचार बिउपिं नेवाः देय् गुथिया केन्द्रीय समितिइ हे जक नं ४९म्ह दुजः दु । ग्वःम्ह गन कुहां वल नेवाःतयगु अस्तित्वया लागि, सुनां सिउसा लिपा लिसः बियादिसँ ।    

बन्द सफल जुल मजुल लिपा मुल्यांकल याये, तर थ्व खँ स्पष्ट जू कि गन गन सफल जुल व दक्व स्थानीय पीडिततयगु सक्रियतां सफल जुल । नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया घटकतयगु किचलं मखु ।   

नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया झिगू मूसंस्था अथवा घटकत — १) नेवाः देय् दबू २) नेवाः राष्टिय मुक्ती मोर्चा ३) नेवाः देय् गुथि ४) नेवाः मुक्ति मंकाः दबू ५) नेपाल लोकतान्तिक नेवाः संघ ६) नेवाः जागरण मंच ७) नेवाः ल्यायम्ह न्ह्यलुवा ८) ज्यापु महागुथि ९) ज्यापु समाज, यल १०) लोकतान्तिक नेवाः दबू — अले लिपा स्वाःवःगु मेमेगु स्वंगू प्यंगू संस्था — नेपाल खड्गी सेवा समिति,  बौद्ध बिहार संघ इत्यादि संस्थाय् नं नेवाःतयगु निंतिं नवाइपिं झिम्हया ल्याखं तकं मनू मदुगु थनया नेवाःतयसं वाः चाल ।    

संस्थाय् दुने च्वनाः जनताया लागि छुं यायेम्वाःसां थःथवय् घोराघोर जूगु खबर न्यने दयाच्वन, थः मयःपिन्त पितिन धइगु नं न्यनेदत । सुयात छु छु थःगु धाये मास्तिवः, व व थःगु, अले थः यःम्हेस्यां धकाः तःसां नस्वाइगु नाटक हे जक स्वयाच्वंगु जुयाच्वन नेवाःतयसं राज्य हइपिनिगु ख्वाःपातय् ।   झीगु मुद्दाय् झीलिसे दनेम्हाःपिं, झीत सान्त्वना, भरोसा भ्याःभचा हे बीमफुपिं मनू ख्वाःवःपिं बुँख्याःचातयत झीसं गबलय् तक थःगु ब्वहलय् तयाः उमिसं भाषण बीबलय् ल्हाः स्याक्क लापा थानाच्वनेगु ? थौंया न्ह्यसः थ्व हे खः ।       

नेवाःत एकता माः म्वाः धाइगु स्वनिगः बन्दया झ्वलय् नेता धाःपिं ध्वंप्वालय् सुलाच्वंगुलिं हे क्यन । एकताया नामय् नेवाः सरोकारय् सरोकार मक्यनेनगु अले एकताया भाषण न्यनेत दक्वदिक्व त्वःताः उमिगु पालिक्वय् भ्वपूवयेमाःगु । उकिं आः थथे न्ह्यसः तयेमाल — आः छु जिमित अन छिकपिनिगु भाषणया लिउलिउ लापा थायेत जक सःतेगु ला ? अथे जूगुलिं धयाच्वना — नेवाः एकता दिवसया आवश्यकता थनिंनिसें मन्त ।    

नेवाःतयगु पुस्तौंनिसेंया छेँ हे थुनाबिलं नं आन्दोलन यायेगु ला छु जनतां स्वस्फुर्त याःगु स्वनिगः बन्दतकयात नं छुं कथंया ग्वाहालि मयाइपिं थ्व नांजकया संघर्ष समितिया छुं अर्थ मदु । संघर्षया स मथूपिन्सं संघर्ष नां दुगु संस्था घानाच्वनेगु हे संघर्षशील जनताया निंतिं बेइज्जत खः । आः सघर्ष धइगु शब्द दुगु संस्था हे सुनां तयेगु सुनां मतयेगु धकाः जनतां निर्णय यायेमाल । करपिन्सं ध्वंलाःसा बरु म्वाःल धाये, थः हे मनूतयसं ध्वंलाःगु सह यायेफइमखु जनतां ।   – राजेन मानन्धर - 

See more at: http://www.lahananews.com/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83-%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE-%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE-%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%82-%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4#sthash.5mDEUWoV.dpuf

Wednesday, January 4, 2017

170103 मनोरोगीहरु बाटो चौडा गर्न आउँछन् काठमाडौंमा


राजेन मानन्धर
बयालिस सालमा सबैभन्दा पहिले काठमाडौं उपत्यकाभन्दा बाहिरका साथीहरु बनेका थिए (त्यसभन्दा अगाडि म पढ्ने स्कुलमा पाण्डे र रौनियारहरु पनि नेवार बोल्थे र घनिष्ठ थिए) आर आर कलेजमा । परिचय गथ्र्यौं तर मैले आफ्नो जिल्लाको नाम भन्दा उनीहरुका मुखबाट त्यही कुरा निस्कन्थ्यो — “तपाइँको त काठमाडौंमा घर छ यार…” । म सोच्थें, सबैको आफ्नो आफ्नो ठाउँमा घर त छँदैछ, अनि काठमाडौंमा घर हुनु पाप वा अपराध हो र?

आज ३० वर्ष बढी बुढो भइसकेको छ काठमाडौं । यसबिचमा बाहिरबाट आएर बसेका कोही आफन्त र साथीभाइहरु अत्यन्तै सहृदयी नभएका त होइनन् तर आज पनि कोही कोहीलाई काठमाडौंका बासिन्दाको काठमाडौंमा घर भएकोमा जलन भएको देख्न पुग्छु, त्यही ग्रन्थीले काम गरिरहेको पाउँछु । अरु त अरु, जापानमा राजनीति शास्त्र पढाउने एक जना विद्वान सरले समेत नेवारलाई किन संघीयता चाहियो र, उनीहरुका त काठमाडौंमा बिल्डिङ छन् भनेर आफ्नो कार्यपत्र प्रस्तुतीको दौरानमा भनेको पनि याद आउँछ । यिनै सोचहरुले हाल काठमाडौं उपत्यकाका बाटो चौडा गर्ने काममा उर्जा दिइरहेको पाउँछु ।

काठमाडौंमा किन चौडा ठुलो गर्ने भनेर सोध्दा यो राजधानी हो, यहाँ जनसंख्या बढ्छ भन्ने तर्क भेट्टिन्छ । अनि काठमाडौं किन राजधानी भनेर प्रश्न गर्नुपर्ने हुन्छ । के काठमाडौंलाई राजधानी बनाइयोस् भनेर यहाँका जनताले बिन्तीपत्र हाल्न गएका थिए र ? के काठमाडौंका शासकले दुनियाको नाककान काटेर अमानवीय यातना र छलकपट गरेर पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म आफ्नो बनाएको थियो र? पृथ्वी नारायण शाहले जुन नियतले २५० वर्ष अगाडि उपत्यका हरण गरेर यहाँका राजा बने त्यसमा पनि “तपाइँको त काठमाडौंमा घर छ यार” भन्ने ईष्याले काम गरेको थियो भने अहिलेको सडक विस्तार पनि बदलिँदो परिप्रेक्षमा त्यसैको एक कडीमात्र हो भन्ने बुझ्न सकिन्छ ।

बाटो साँघुरो भयो भनेको काठमाडौंबासीले होइन, बाहिरबाट आएर बसेकाले हो । काठमाडौं खत्तम छ, यहाँ यो छैन त्यो छैन भन्नेहरुले अनि काठमाडौं बाहिरकाले बनाइदिएको भनेर लेख्नेहरुले कथित एकीकरण हुनु अगाडिको काठमाडौंको भूदृष्यको कल्पना गर्न र त्यस समयमा आफ्ना आफ्ना जिल्लाको भूदृष्य कल्पना गर्न अनुरोध छ । अनि कसले के बनाएको थियो कसले के बिगारेको थियो भन्ने छर्लङ्ग हुन्छ ।
गत २५० वर्षदेखि नेपालको शासनसत्ता कहिल्यै काठमाडौबासीको भएन – न राणाकालमा, न प्रजातान्त्रिक समयमा, न पञ्चायती वा न त्यसपछिको लोकतान्त्रिक वा गणतान्त्रिक कालमा । त्यस बिचमा यहाँ शासन गर्न राजा, राजाका चाकर भएर वा रानीका आफ्ना मान्छे भएर बाहिरबाटै आए, ल्याइए । उनीहरुमध्ये कोहीले कहिल्यै नेपालको विकास गर्न खोजेन (खोजेको भए देखिन्थ्यो) । कमसेकम जन्मेको एउटा गाउँ वा जिल्लालाई मात्र विकास गरेपनि अहिलेसम्म ३८ वटा त राम्रा शहरहरु विकसित भएको हुन्थ्यो नेपालमा । देशका जनताले सकी नसकी कर तिरेको ढुकुटीमा पौडी खेल्ने शासक प्रधानमन्त्रीहरुको मन यति मात्र पनि फराकिलो हुन सकेन कि आफु जन्मेको गाउँ कमसेकम अरु विदेशीलाई ल्याएर देखाउन लायकको बनाउँ । डा. बाबुराम भट्टराइको खोप्लाङ टेकेको छु, आसिग्रामै नपुगेपनि डडेलधुरासम्म पुग्दा अनुमान भयो शेरबहादुर देउवाको गाउँ कस्तो होला भनेर ।

फेरि विकास भनेको राजधानीमा मात्र गर्ने कुरा हो भने ती शासकहरु हरेक सत्तापलट पछि राजधानी किन सार्दैनन्? जहाँ राजधानी त्यहाँ विकास हुने भए एक एक जिल्लामा वर्षको एउटा राजधानी लगे पनि ७५ जिल्लामा ७५वटा विकसित शहर बन्ने थिए, बनाएन् । चाहँदैनन् उनीहरु बनाउन । कसले रोक्छ राजधानी लैजानलाई ? जुन ठाउँको आफ्नो पहिचान छैन, धर्म छैन, इतिहास छैन, सम्पदा छैन, रहनसहन छैन, जात्रापर्व छैन, ती ठाउँहरु कमसेकम राजधानी भएकै कारणले भएपनि विश्वमा कहलिन्थे । त्यो पनि गरेरनन् राजधानीमा विकास गर्नुपर्छ भन्ने शासकहरुले ।
सत्ता, जनचाहना, पैसा सबथोक भएर पनि किन नेपालका शासकहरु आफु जन्मेको एउटा गाउँठाउँको पनि विकास गर्न सक्दैनन्? यो प्रश्न बडा मार्मिक छ । यस्तो किन हुन्छ भने काठमाडौंमा टाँसिन जानेपछि चुनाव भएमा भोटसम्म माग्न जानुपर्ने ती गाउँहरुको विकास भइदिएमा यहाँ के भनेर राजनीति गर्ने भन्ने धर्मसंकटले पिरोल्छ उनीहरुलाई । त्यसैले आफ्नो भोटरलाई सिटामोल खानेसम्मको व्यवस्था गरिनदिएर यहाँ एअरकन्डिसन भएका गाडीमा घुम्छन् ती शासकहरु । अनि देशका सबै क्षेत्रमा समान विकास होस् भनेर खोजिएको संघीयताको उनीहरु नै विरोध गर्छन् ।

काठमाडौं बनाउँछु भनेर आएकाहरुको अनुहार हेर्छु, उनीहरु कहाँबाट आएका भनेर थाहा पाउन मनलाग्छ । बनाउने भनेका नबनेको वा बनेर बिग्रेकोमा चाहिन्छ, बनेका ठाउँका मानिसले नबनेको ठाउँ बनाइदिन जान्दछ । तर यहाँ जसले आफ्नो जिल्लाको सबै गाउँमा गोरु हिँडाउन पाएका हुँदैनन् उनीहरु नै काठमाडौंका सत्र कमजोरी गन्दै बस्छन् अनि भन्छन्, यहाँ यो गर्नुपर्यो त्यो गर्नुपर्यो । विकास गर्नुपरेको काठमाडौंलाई कि देशका अन्य ७२ जिल्लालाई ? अब काठमाडौं बनाउनुपर्यो भन्ने शासक वा विद्वानहरुले आएर पहिला भन्नुपर्छ, हेर म यस्तो राम्रो ठाउँमा बस्ने मान्छे हुँ, मैले मेरो ठाउँमा यति विकास गरिसकें, अब तिमीहरुको काठमाडौंलाई म मेरो जिल्लाको जति नबनाए पनि त्यसको चौथाइसम्म बनाइदिन्छु भनेर । त्यसपछि काठमाडौंका जनताले उनीहरुलाई हाम्रो काठमाडौं त बिजोग छ, तिमीहरुको जस्तो बनाइदेउ भनेर बिन्तीभाउ गर्नेछ । गाउँमा घाँस उखेल्न अल्छी लागेर काठमाडौंमा टर्फ बिछ्याउन आउनेहरुलाई काठमाडौंले राम्रोसँग चिनेको छ । बागमतिमा भ्यागुता पनि बाँच्न नसक्ने भए, प्रदुषित वातावरणमा सास फेर्दा मरिने भइयो, अब कति विकास गर्छौ काठमाडौंलाई ?

एशिया र युरोपमा केही पन्ध्रबीस शहरहरु हेर्नपाएको छु । त्यहाँका बाटाहरु सबै ५० मीटरमात्र छैनन् त्यहाँ पनि एउटा गाडी नछिर्ने बाटाहरु देखेको मात्र होइन, गाडी भएपनि आज मेरो गाडी निकाल्न पाउँदिन भनेर ट्रेनमा चढेर अफिस गएको पनि देखेको छु । यही हेरेर बाटो चौडा गर्न खोजेको हो यहाँ?

ट्राफिक व्यवस्थापनको कुरा गर्ने हो भने काठमाडौंमा जस्तो धेरै ट्राफिक प्रहरी पनि संसारमा देखेको छैन, अनि यहाँ जस्तो यातायातको भाँडभैलो पनि अन्त देखेको छैन । यसमा पनि साँघुरो सडककै दोष देख्छन्, अमेरिकादेखि जापनसम्मले पढाएर पठाएका विज्ञहरु । बीसौं वर्षदेखि सडक चौडा गर्ने कुरा सुन्दैछु, भइरहेको छ । तर कुनै मै हुँ भन्ने विद्वानले पनि सडक चौडा भएर यति जाम कम भयो भनेको सुन्न पाइरहेको छैन । आज सडकमा जाम कम गर्ने भनेर डोजर चलाइँदैछ । जनता मुर्ख कि सरकार विद्वान?

यति भनेपछि अब प्रमाणित गर्न पर्दैन, यहाँको सडक चौडा गर्ने नाममा गरिएको यो राज्यको बुलडोजर आतंक खाली यहाँका आदिवासी नेवारहरुलाई उनीहरुको पुस्तौंदेखि बस्दै आएको घरबाट हटाएर उनीहरुको जग्गा, परिवार, धर्म, संस्कृति, रहनसहन र सभ्यतालाई नै नामेट बनाएर आफ्नो भनेको ठाउँ पनि नभएको नाउँ पनि नभएकाहरुले यहाँ आफ्नो प्रभुत्व जमाउन खेलिरहेको फोहरी खेल मात्र हो भनेर ।
अन्तर्राष्ट्रिय कानुन, आदिवासीको अधिकार, संविधानले दिएको अधिकार र सर्वोच्च अदालतको अन्तरिम आदेश समेतलाई लत्याएर चौडा पारिँदै गरेको यो बाटो भनेको आफुले आफ्नो ठाउँलाई काठमाडौं जस्तो बनाउन नचाहने अनि काठमाडौं मात्र एउटा राम्रो शहर बनिरहेको पनि देख्न नचाहने मनोरोगीहरुको विकृत मानसिकताको उपज मात्र हो । मैले बयालिस सालमा पहिलोपल्ट देखेका “तपाइँको त काठमाडौंमा घर छ यार…” भन्ने मानसिकताले नै यहाँ काम गरिरहेको छ । हुन त आजभोलिका यहाँका नवधनाढ्यहरुले दुइचार वर्षमै यहाँका आदिवासीले दुइहजार वर्षमा कमाएको भन्दा बढी कमाए, कुम्ल्याए, तर मानसिकताले न उनीहरु यहाँको वैभवलाई आफ्नो भनेर गर्व गर्न सिकायो, न आफ्नो गाउँठाउँलाई पनि काठमाडौं जस्तो बनाऔं भन्ने प्रेरणा दियो । फगत मनोग्रन्थीमा एउटा विकार पैदा गरिदियो, मनोरोगी बनाइदियो, मैले मेरो बनाउन नसके यिनीहरुको पनि भत्काइदिन्छु भन्ने कलुषित विचार बोकाइदियो । अनि जतिसुकै अखण्ड र राष्ट्रियताको खोक्रो भाषण गरेपनि काठमाडौंमा आदिवासी र आप्रवासीको खाडल नरही सुखै छैन ।

बाटो चौडा होउन् कि नहोउन्, त्यो ठुलो कुरा भएन । तर यो बाटो भोलि कसैको छाती भइरहनेछ अनि त्यसमाथि गुड्ने गाडीका मालिकले कसैको छातीको दुखाइ महशुस गरिरहनुपर्ने छ । जसजसका घरको जगमाथि भोलि अलकत्रा बिछ्याइनेछ, तिनीहरुले आफु साना छँदा त्यहाँ लडेका, खेलेका, हाँसेका, रोएका याद गरिरहने छन् । ती यादरुलाई ती गाडीहरुले पनि मेटाउन सक्ने छैन, याद गर्नेहरुले भोलि पनि ती गाडीहरुलाई माफ गर्नसक्ने छैन । आखिर एउटा पर्खाल मात्र बन्ने छ, बाटो बाटोमाथि आदिवासी र आप्रवासी बिचको पर्खाल । बुलडोजरले भाडा पाउला, ठेकेदारले बजेट पाउला अनि नेताहरुले त्यसबापट कमिसन पनि पाउला, तर त्यो पर्खालको कोही आर हुनेछन्, कोही पार हुनेछन् । के पर्खालै पर्खाल मात्र हो विकास भनेको?
http://esamata.com/insight/manorogi/
Published in www.esamata.com on 2017 01 03

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...