Saturday, August 29, 2015

20150829 ख्वनाया च्वलेचा व नेवाः संस्कृति



दँय्दसं गुंला वइ । गुंला वल कि धर्म संस्कृतिइ च्यूताः दुपिं छथ्वः मनूत अले नेवाःतय्गु संस्कृतिइ कुंखिनेगु थाय् मालाच्वनीपिं मेखलः मनूतय्गु ध्यान ख्वनापाखे वनी । गन बौद्ध नेवाःत स्वयम्भुइ वा मेमेथाय् वनेगु याइ धाःसा ख्वनाया छपुचः ल्याय्म्हत धँवा ज्वयेकाच्वनी च्वलेचिया गःपः वांन्यायेत । पिने च्वंपिन्सं थवंथवय् न्ह्यसः तयाच्वनी थुगुसिइ नं उमिसं च्वलेचा वां हे छ्वइगु जुल ला ?
सापारुया कन्हय् कुन्हु ख्वना धइगु स्वनिगःया दक्षिण पाखेलाःगु छगू गां गुगु तू चिकं व सिकालि द्यःया कारणं नां जाः, अन छगू कल्पनातक नं याये थाकुगु तथाकथित ‘जात्रा’ जुइ । उकुन्हु अन च्वंगु भ्यातनालं जाःगु फोहर वांछ्वइगु ‘देय् पुखू’ धइगु पुखुलिइ अनया वडा कार्यलयं छम्ह म्वाःम्ह च्वलेचा वांछ्वयाबिइ अले झिम्ह झिंनिम्ह ल्याय्म्हत पुखुलिइ लाल काकां व च्वलेचा ज्वनाः बेपत्ता जुइक बिसिउँ वनी, जात्रा क्वचाइ । थुकियात थःगु परम्परा धाइपिं व थ्व छु जात्रा धइगु हे मसिउपिं ख्वनामित त्वालाहां जक स्वस्वं जात्रा सिधइ । उमिसं थथे यायेवं छु जुइ धइगु मसिउ, याये जिउ ला मजिउ ला धइगु बारे स्पष्ट धारणा तकं तयेफइमखु । अझ व हे पुखूया सिथय् कःसिइ न्याता रंगया बौद्ध झण्डा ब्वयेकाच्वंम्हेस्यां तकं अथे यायेमजिउ धाइमखु, मूकदर्शक जुयाः ‘आनन्द’ कयाच्वनी ।
मेगु हरेक जात्रापर्व, धर्म, संस्कृतिया विषयय् छप्वाः म्हुतुं नवाइपिं ख्वनामित थ्व ‘जात्रा’या विषयय् धाःसा विभाजित खनेदु । न्हापा न्ह्याकथं चलेजुयाच्वंगु खःसां प्यदँ, न्यादँति न्ह्यः कान्तिपुर न्हिपतिइ थुकिया विभत्स फोटो सहित समाचार वयेवं थ्व जात्राया चर्चा देय्न्यंक जुल । थ्व स्वनिगलय् दच्छिया सछिगु धइथें जात्रा जुइ तर थुकिं ति मेमेमगु जात्रां ध्यान साले मफु, संचार माध्यमय् थाय् कायेमफु । थ्व धाःसा तःताजि कथं बौद्धिक, धार्मिक, साँस्कृतिक व मेमेगु ख्यलय् चर्चा, टिका–टिप्पणी व आलोचनाया विषय जुल । विशेष यानाः जनावरतय्गु हित व अधिकारया खँ ल्ह्वनीपिनिगु संघसंस्था व अहिंसावादी धार्मिक संघ संस्थां थुकियात अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् हे प्रचार प्रसार यानाः नेपाःया इज्जतय् ल्हाः तल । 
मजुइगु नं छाय्? थ्व जात्रा हे थज्याःगु । अथे जुसेंलि ख्वनाया हे छगू वर्र्गं थुकिया विरोध यानाहल – थ्व ज्या दिकेमाल धकाः थम्हं फक्व कोशिस यानां नं च्वन तर हिंस्रक, अमानवीय व अन्धविश्वासी पुचलय् धाःसा थ्व खँ पचेमजुल, विरोधया नं विरोध जुल । 
स्वनिगलय् थी थी कथंया जात्रा पर्व दूगु खँ सकस्यां सिउ । अज्याःगु परम्परा झीगु जीवनया छगू अभिन्न अंग खः, झीगु पुलांगु पुर्खां लिपाया सन्ततियात त्वःतावंगु सम्पदा खः । अज्याःगु सम्पदां झीगु न्हाय् तपु याइ, छाय् धाःसां अज्याःगु परम्परा धइगु सलंसः दँ पुलांगु स्वनिगःया सभ्यताया दसि खःसा व न्ह्याम्हेस्यां न्ह्याकूसां छगू कारण मदयेकं लहरं बहरं जक न्ह्याकूगु मखु । व हे कारणं थौं तक झी उकिइ सहभागी जुयत प्रेरणा बिइ , अन वनेवं झीसं गर्व यायेखनी । तर ख्वनाया देय्पुखू जात्राया सवालय् धाःसा थ्व खँ मिलेमजू । 
स्वदेशी व विदेशी लेखकतय्सं च्वयातःगु इतिहास, धर्म, संस्कृतिया विषयया सफुतिइ थ्व जात्राया चर्चा जूगु मदु धाःसां जिउ, गनं गनं प्रसंगवश उल्लेख तक जूगु खनेदु । अथे हे ताकं ताकं खँ ल्हानाः विद्वान जुइत स्वइपिं नेवाः विशेषज्ञतय्सं थ्व जात्राया बारे स्पष्ट धारणा न्ह्यब्वये मफु । अले ख्वनाय् हे च्वंपिं बुराबुरितय्के नं थ्व जात्रा गुकथं न्हयात, छाय् न्ह्याकल, गबलेंनिसें न्ह्यानावयाच्वंगु धइगु न्ह्यसःया लिसः मदु ।
वंगु सेप्टेम्बर महिनाय् साँस्कृतिक सम्पदा नेपाल नांगु छगू संस्थाया ग्वसालय् ख्वनाया हे सामुदायिक भवनय् थ्व जात्राया विषय् छगू सहलह जूगु खः । थुकिया बारे प्रो–पब्लिक थेंज्याःगु संस्थां ला विरोध हे यात, तर थ्व जात्रा न्ह्याकातयेमाः धाइपिं बुरापिन्के नं थ्व जात्राया ऐतिहासिक व साँस्कृतिक महत्वया बारे तर्क मदु । उमिगु धापू कथं थ्व ‘जात्रा’ राणाकालय् न्हयाःगु खः अले अबलय् अनया प्रशासक जुयाच्वनीम्ह द्वारें च्वलेचा पुखुलिइ वांछ्वयाबिइगु खः । थुकिया हे भरय् थपाय्च्वः विवाद ब्वलंकूगु थ्व प्रचलनयात ‘जात्रा’या नां बिइ जिउ ला? उमिके थ्व च्वलय्चा सु द्यःया नामय् वा भूतया नामय् वांछ्वइ धइगुया लिसः मदु । थ्व जात्रा पुखुलिइ छु छु जातयापिं वनीगु, वने न्ह्यः, वनेधुंकाः गनं पुज्यायेमाःला, म्वाःला? जात्राया तयारी गुकथं याइ? उकुन्हु त्वालय् भ्वय्, नखत्या जुइला मजुइ ला? थ्व जात्राया बारे गनं गुगुं कथंया लिखत दूगु मसिउ, सुनां अभिलेख च्वयातःगु  मदु । अथे हे ख्वनामितय्गु हरेक नखः चखः व बुसांनिसें मसिइतकया संस्कारलिसे स्वापू दूगु सिकालि अजिमा वा रुद्रायणीलिसे नं थुकिया छुं स्वापू खने मदु । पुजारीं सिसाबुसा पुखुलिइ वायेगु व च्वलेचा वांछ्वयेगुया दथुइ स्वापू मदु । अले गथे जुयाः थ्व झीगु संस्कृति जुइ ?
देय्पुखूया लु सिधयेवं थ्व जात्राया मेगु ज्या शुरु जुइ । बुरापिन्सं धाःकथं गुम्हेस्यां व च्वलेचा स्याइ, व वयाम्ह जुइ अले वं उकिया पलेसाय् त्वालय् भ्वय् न्यायेके माः, मोहनिबलय् त्वालय् नाटक दयेकाः क्यने नं माः । तर स्थानीय मनूतय्सं तःदँनिसें थ्व धाःसा दिइधुंकल धकाः स्वीकार यात । उलि जक मखु, दँय्दसं च्वलेचिया खँय् अन ल्वापु जुइ, अले भ्वय् न्योकेगु खँ वलकि त्याकूम्हेस्यां व सिइम्ह च्वलेचा पुखुलिइ हे वांछ्वये हइ ।
च्वलेचा वांन्यायेगु संस्कृति खःसा भ्वय् नकेगु, नाटक क्यनेगु संस्कृति मखुला ? भ्वय् व नाटक त्वःते जिउसा च्वलेचा त्वःते मजिउ ला ? थुकिं हे क्यं च्वलेचा प्रथा अनया संस्कृति मखु अन च्वंपिनिगु हिंस्रक व अमानवीय स्वभावया प्रतिविम्ब जक खः ।
संस्कृतिया हे खँ ल्हायेगु खःसा सकस्यां सिउ, ख्वनाया संस्कृति, सम्पदा, गौरव व पहिचान धइगु अनया तू चिकं खः । देय्न्यंक प्रख्यात उगु ख्वनाया चिकं थौं उखानय् जक सीमित जुयाच्वंगु दु, थ्व द्वलंद्वः दँ पुलांगु परम्परा थथे न्हंकाछ्वये मजिल धकाः युनेस्कों तकं साः ल्ह्वनाबिल तर चिकं पिकायेमफुत । आः ख्वनाया संस्कृतिया चिउताः दुपिन्सं च्वलेचा जक वांन्यायेगु लाकि साः नं चलेयायेगु ? ख्वनाय् च्वंपिं नेवाःतय्त चिकं बंजाः धायेके यः लाकि च्वलेचा वांन्याइपिं धायेके यः?
थ्व ‘जात्रा’या ऐतिहासिक प्रमाण वा दस्तावेज न्हयब्वये मफुतलेया निंतिं छम्ह औसत नागरिकया निष्कर्ष थ्व हे जुइ कि थ्व ख्वनाया मौलिक व साँस्कृतिक नखः मखु । बरु थ्व अबलय् अनया तःधंपिं प्रशासकतय्गु अन च्वंपिं सोझापिं नेवाःतय्त थःथवय् ल्वाकेगु छगू योजना जक जुइफु । थुकथं ठुलाठालुतय्सं स्याये नं मजिउम्ह, वांछ्वये नं मजिउम्ह छम्ह ल्वगिम्ह च्वलेचायात माध्यम दयेकाः अन गामय् थःगु हैकम नं कायम यात जुइ अले ब्वनामतःपिं छुं मसिउपिं “गामाः”तय्त अमानवीय ज्या याकाः, ल्वाकाः मनोरञ्जन नं याये खनी जुइ । आः छु थज्याःगु आधारहीन प्रथायात झीसं थःगु संस्कृति धकाः नालाच्वनेगु ला? यदि थथे खःसा छम्ह अय्लाःगुलुं छकः नशाय् करपिनि मिस्तय्गु इज्जतय् ल्हाः तल धाःसा उकियात नं संस्कृति धकाः दँय् छकः अथे मयासे मगाःगु धकाः धायेगु अवस्था वइ ।
शायद थुलि ब्वने धुंकाः ख्वनामिपिन्त तं नं पिहाँ वल जुइ । वय्कःपिन्सं धयादीफु – थ्व जात्रा धइगु ख्वनाया आन्तरिक खँ खः, पिनेच्वंपिन्सं वास्ता तयेम्वाः । तर जब च्वलेचिया खँ ज्वनाः गैरनेवाःतय्गु समुदायं नेवाःतय्त कक्कु ज्वनी, उमिगु अल्याख संस्कृति व सम्पदाय् ध्याचलं छ्वाकी, अले थ्व प्रथाया पुरातात्विक व साँस्कृतिक महत्वया बारे सिइकेगु व थुकिइ थःगु सरोकार क्यनेत हरेक नेवाः बाध्य जुइ । थौं कुमारी निसें बुंगद्यःया जात्रायात तकं सह मयाइपिनिगु ल्हातिइ राज्यसत्ता दु, उमिसं कन्हय् च्वलेचा ज्वंपिन्त झ्यालखानाय् तयेमयंकी धायेमफु । अथे जूगुलिं कि त ख्वनायापिं वा मेपिं सुनां नं अनया थ्व ‘जात्रा’या ऐतिहासिकता व औचित्य प्रष्ट यायेमाल (अथवा ऐतिहासिकता हे लुइकूसां थ्व वर्तमान परिवेशय् थज्याःगु अमानवीय ज्यायात तर्कसंगत ढंगं थुकिया बचाउलय् अनया लब्धप्रतिष्ठित मनूखं देय्या कानून व अन्तर्राष्ट्रिय कानुनयात कःघानाः वक्तव्य बियाः गर्वसाथ दँय् दसं जिमिसं थुलि बांलाःगु जात्रा हनाच्वनागु दु स्वःझासँ धकाः सार्वजनिक इनाप यायेगु वातवरण हयेमाल, अले इनाप नं यायेमाल) कि मखुसा गुलि फु उकि याकनं आवंलि ख्वनाय् च्वलेचा वांन्यायेगु ज्या जुइमखुत धकाः सगौरव घोषणा यायेमाल । थुकिं यानाः समस्त नेवाःतय्गु न्हाय् धस्वाइ ।
(थ्व च्वसु सन्ध्या टाइम्स न्हिपतिइ २००४ अगष्ट १३ कुन्हु प्रकाशित जुइधुंकूगु खः । आ नं थ्व सान्दर्भिक जूगु तायाः थन न्ह्यब्वयाच्वना)
- See more at: http://www.newaonlinenews.com/%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A4%BE-%E0%A4%B5-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83-%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF#sthash.DWP0kAm0.dpuf

Or : http://tinyurl.com/razen20150829

Thursday, August 20, 2015

20150820 ओलीको बोली, बुद्धको शिक्षा र धर्म निरपेक्षता


संविधानसभाद्वारा संविधान लेख्ने दोश्रो प्रयासको अन्तिम घडीमा नेपाललाई अन्तरिम संविधानले भनेझैं धर्मनिरपेक्ष राज्य राख्ने कि हिन्दु अतिवादीहरुले चाहेजस्तो हिन्दु राष्ट्र वा सो सरह बनाउने भन्ने बहस चलिरहेको छ । यस्तो बेलामा संघीयताविरोधी मात्रै हैन, सबै प्रकारका समानतामाथि असहिष्णु नीति लिने नेताका रुपमा चिनिएका नेकपा एमालेका अध्यक्ष एवं सभासद् केपी ओली शर्माले बुद्ध धर्मको मर्ममा हदैसम्मको प्रहार गरी बोलेको कुरा चर्चामा आएको छ ।
हुन त केपी ओली भन्ने व्यक्तिले बोल्नेबाहेक अरु केही काम गरेको सायदै कसैलाई थाहा होला । तर अहिलेको प्रसंग उनले हालै बुद्धबारे गरेको टिप्पणीका कारण उठेको हो । नेपालपाटी डटकममा पढेको थिएँ– उनले एक मन्त्रीको पुस्तक विमोचन समारोहमा सोधेछन्, गौतम बुद्धको पढाइ कति हो ? अनि दाबी गरेछन्, बुद्ध साक्षर समेत थिएनन् । 
यहाँ बुद्ध कति साक्षर थिए भन्ने प्रश्न गर्नु भन्दा पनि हामी आफै कति हदसम्म “बुद्ध–शिक्षित” छौं भनेर एकपल्ट ऐना हेर्नुपर्ने समय आएको छ ।
म सानो छँदादेखि विहारमा जाँदा, बौद्ध विद्वानहरुसँग उठबस गर्दा, बुद्ध धर्मबारे स्वअध्ययन गर्दा र बुद्ध धर्ममा स्नातकोत्तर गरिरहँदा पनि हेक्का नराखेको कुरा र सोध्न आवश्यक नठानेको कुरा यो । यो समाचार पढेपछि मैले बौद्ध विद्यार्थीहरुबीच र देशविदेशका बौद्धबीच सामाजिक सञ्जालमा बहस हुन थालेपछि आफूलाई बुद्ध धर्म पढाउनेहरुसमक्ष यसबारे जिज्ञासा राखें, उहाँहरुको शब्द टिप्नकै लागि भए पनि । उहाँहरुको जवाफ म यहाँ राख्न आवश्यक देख्दिनँ ।
म यहाँ शान्तिनायक अनि एसियाका ज्योति भनेर विश्वले सम्मान गरेका तथागत सम्यक सम्बुद्ध युनिसेफको अभियानले साक्षरमा दर्ज हुने नेपालीजस्ता साक्षर हुनुहुन्थ्यो कि हुनुहुन्नथ्यो, सिद्धार्थले आफ्नो बाल्यकालमा कसकसबाट केके शिक्षा पाउनुभएको थियो इत्यादिबारे उपदेश दिन चाहन्नँ । ओली यस्ता कुरा सिक्न योग्य छन् जस्तो पनि लाग्दैन । म उनलाई उनको शैक्षिक योग्यताको प्रश्न गरेर उनका कार्यकर्तालाई उत्तेजित पार्न पनि चाहँदिन ।
उनको वक्तव्यबारे लेखिरहँदा यति स्पष्ट पार्न आवश्यक ठान्छु, उनी र उनको पार्टी नेकपा एमालेसँग मेरो कुनै पूर्वाग्रह छैन । म उनको व्यक्तिगत जीवनको कुनै पक्षलाई कोट्याउन पनि चाहन्नँ । तर उक्त कार्यक्रममा उनले जे बोले, त्यसबाट उनलाई लाज नलागे पनि उनकी श्रीमति, परिवारजन र एमालेका कैयन पढेलेखेका जिम्मेवार व्यक्तिसँगै सहृदयी मतदाताको छाती पोल्नुपर्छ, आफ्नो शिर झुकेको महसुस हुनुपर्छ । आफ्ना नेताले यस्तो वाहियात कुरा बोलिरहँदा पनि नझुक्ने शिर के शिर ! 
सिद्धार्थले आफ्नो बाल्यकालमा कसकसबाट केके शिक्षा पाउनुभएको थियो इत्यादिबारे उपदेश दिन चाहन्नँ । म उनको शैक्षिक योग्यताको प्रश्न गरेर उनका कार्यकर्तालाई उत्तेजित पार्न पनि चाहँदिन ।
अचम्म पनि लाग्यो, यस विषयलाई ठुला पत्रपत्रिकाले समाचार नबनाएको देख्दा । राजनीतिक परिस्थिति भाँड्ने उनका सानोभन्दा सानोे भनाइलाई पनि चाख लिईलिई लम्बेतान समाचार बनाउने तथा बन्दै गएको राजनीतिक सहमति भड्काउने ठूला आकारका अखबारका हिन्दु पत्रकारहरुले यो भनाइलाई भने दबाउनमै हित सम्झे ।
म सोच्छु, कुनै बेला कोही बौद्ध विद्वानले हिन्दु धर्मबारे जानेर वा नजानेरै सही नै भने पनि ठूलो मुद्दा बनाइन्थ्यो होला, अक्षर अक्षरमा आगो बालिन्थ्यो होला । यहाँ त अल्पसंख्यक बौद्धहरुको आस्थामाथि चोट पुर्‍याइएको छ । यस्तो चोट पार्ने भनाइ पनि ठूला पत्रिकाका लागि खबर, सम्पादकीय र विश्लेषणभित्र परेन ! सायद समाचार दबाइयो भने गुपचुप होला र सामाजिक सद्भाव कायमै रहला भनेर हो कि ?
यहाँ बुद्ध कति साक्षर थिए भन्ने प्रश्न गर्नु भन्दा पनि हामी आफै कति हदसम्म “बुद्ध–शिक्षित” छौं भनेर एकपल्ट ऐना हेर्नुपर्ने समय आएको छ । जहाँ विदेशमा, विशेष गरी बुद्ध धर्मले व्यापकता पाएका देशमा म नेपालबाट आएको भन्ने परिचय दिने बितिक्कै त्यहाँका जनता हाम्रो हात आफ्नो निधारमा लगेर छुवाउँछन्, नेपालमा जन्मने हरेक नागरिक बुद्धकै प्रतिमूर्ति हुन् कि भनेर । त्यहीं हाम्रो देशमा चाहिँ कमसेकम नीतिनिर्माताहरुका लागि भने कौडीको पनि मूल्य छैन बुद्धशिक्षाको । कसले सिकाउने नेपालीहरुलाई बुद्धशिक्षा ? फेरि कसले सिक्ने ?
विडम्बनाको कुरा, बुद्ध नेपालमा जन्मेका हुन् भनेर सडक तताउने, भाषणमा ताली बटुल्नेदेखि थरीथरीका रेकर्ड बनाउनेहरु पनि बुद्धसँग कुनै शिक्षा र ज्ञान नभएको भनेर सार्वजनिक अभिव्यक्ति दिइँदा समेत ग्लानिको अनुभूति गर्दैनन् । नेपालमा त बुद्धको नाममा राजनीति बिक्छ, बौद्ध संस्थामा हुने राजनीतिक नियुक्ति बिक्छ, बुद्धका सुन्दर मूर्तिहरु बिक्छन् तर बुद्ध शिक्षा बिक्दैन ।
हिन्दु राष्ट्र हुँदा होस् वा धर्म निरपेक्ष हुँदा, हिन्दुहरुले राज्यको सुविधा भोग गर्न पाउँदा पनि यहाँ बौद्धहरु आफ्नै मिहेनतले बनाएका विहार र गुम्बामा बौद्ध शिक्षा लिन्छन् । त्यहाँ छोराछोरीहरुलाई पढ्न पठाउँछन्, तिनीहरुको क्यारियरको र आर्थिक लाभको अवसरको सम्भावनालाई समेत तिलाञ्जली दिएर । सुगम र दुर्गममा रहेका गुम्बा गुम्बामा बुद्ध–ज्ञानद्वारा हजारौं नेपाली दीक्षित हुन्छन् । आधा शताब्दी भयो, यहाँका बौद्धहरुले परियत्ति कक्षामा वर्षैपिच्छे सयौंको संख्यामा बौद्धहरुलाई बुद्ध धर्मको सैद्धान्तिक शिक्षा दिइरहेको पनि । नेपालमा बुद्धशिक्षाको दुई हजार वर्षको अध्ययन–अध्यापनको निरन्तरता कुनै राजा–महाराजाको निगाहमा भएको होइन, यहीँका बौद्धहरुको रगत–पसिनाले सम्भव भएको हो ।
बुद्धको यति अपमान हुँदा पनि हामी बुद्ध नेपालमा जन्मेको भनेर लेखेको टिसर्ट लगाउन र फेसबुकमा पोस्ट गर्न लजाउँदैनौं । हामीलाई त फगत बुद्धको नाममा सस्तो ख्याति चाहिएको छ, बौद्ध तीर्थस्थलहरुको विकास र संरक्षणका नाममा आउने पैसा र बौद्धहरुको कोटामा सित्तै विदेशमा उड्ने बहाना चाहिएको छ ।
एउटै देश, एउटै प्रशासन छ, तर धर्मअनुसार नीति र व्यवहार भिन्नाभिन्नै छ । जहाँ संस्कृत विश्वविद्यालयले सन् १९८६ देखि करोडौंको बजेटमा एक समुदायका मानिसले हालिमुहाली गर्न पाइरहेका छन्, त्यहीँ दशकौंको आन्दोलनपछि सन् २००६ मा मात्रै बौद्ध विश्वविद्यालय बल्लबल्ल स्थापना भएको छ । त्यही एउटा बौद्ध विश्वविद्यालय र बुद्ध धर्म पढाउने कलेजहरुले पनि प्रशासन चलाउन समेत यथेष्ट बजेट पाउन सक्दैनन्, विद्यार्थीहरु टहरामा बसेर बुद्ध धर्म अध्ययनको सरकारी मान्यता पाउने शैक्षिक योग्यताको लागि लामबद्ध हुन्छन् ।
नेपालका हिन्दु शासकहरुले बेलाबेलामा नेपालमा बौद्ध विद्वानहरुले अध्ययन गर्ने, रचना गरेका र संरक्षण गरेका ग्रन्थहरुलाई नाश गरेको, मिल्काएको कुरा हामीले नपढेको, नसुनेको होइन । तर पनि हामीलाई गर्व छ, कुनै बेला नेपालमा बुद्धशिक्षा हासिल गर्न दक्षिण भारतदेखि हिमालयपारि बाट समेत मानिसहरु आउँथे । उनीहरु भन्थे, भारतमा बौद्ध ग्रन्थहरु र शिक्षालयहरु ध्वंस गरिँदा पनि नेपालमा बुद्धशिक्षा र ज्ञानको भण्डार सुरक्षित रहे । विश्वका चुनिएका विद्वानहरु बुद्धलाई चिन्न र चिनाउन नेपालका बहाल–बहिल र गुम्बाहरुमा भएका नेवार र तिब्बती लिपिमा लेखिएका ग्रन्थमा घोत्लिन आउँछन् । ज्ञानको ज्योति विश्वभर छर्छन् अनि ती ज्ञानका भण्डार भविष्यका पुस्ताका लागि सुरक्षित राखेकोमा नेपाल र नेपालीप्रति कृतज्ञ हुन्छन् ।
तर नेपालका राजनीतिज्ञ भनाउँदाहरु भने निर्लज्ज भएर नेपालकै चिनारी बोक्न सक्ने एकमात्र विभूतिमाथि सिङ् न पुच्छरको कमेन्ट गरेर आफ्ना कार्यकर्ताको शिर झुकाउने काम गरेर हिँड्छन्, सार्वजनिक रुपमा । कुनै बेला थियो, जब नेपाली बौद्ध भिक्षुहरु धर्मप्रचार गरेको अभियोगमा गिरफ्तारी र देश–निकालामा पर्थे, बन्दै गरेको पोखराको शान्तिस्तुप सेना पठाएर भत्काइन्थ्यो । अब त देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र आयो भन्दै बौद्धहरुले शान्तिको सास फेर्न के थालेका थिए, फेरि यो अपमान भोग्नुपर्‍यो । कति सहन्छन् सहनशीलहरु पनि ?
कि उनी नेपालका बौद्धहरु लाछी छन्, देशनिकाला हुने डरले शासक वर्गले जे भने पनि चुपचाप बस्छन् भनेर प्रमाणित गर्न खोज्दैछन्, कि उनी धर्मको नाममा वितण्डा मच्चाएर सुटुक्क एक थान संविधान फालेर प्रधानमन्त्री बन्न खोज्दैछन् ।
ओलीलाई बुद्ध र बौद्धहरुबारे यस्ता तुच्छ बोली बोलेर बाघै मारें भन्ने भ्रम हुँदो होला । तर यो कुरा अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध वृत्तमा पुग्दा उनको, उनले नेतृत्व गरेको पार्टीको मात्र होइन, बुद्धको जन्मभूमि भनेर चिनिएको नेपालको समेत कस्तो छवि बन्न गयो भनेर उनले अनुमान पनि गरेका छैनन् होला । म सोच्दैछु, उनले यस्तो कुरा श्रीलङ्का, थाइल्याण्ड, चीन, जापान वा युरोप, अमेरिकामा पनि गरेका भए त्यहाँका बौद्धजगतले कस्तो प्रतिक्रिया दिन्थे होला भनेर । स्पष्ट छ, उनलाई बुद्धलाई कति देशका कति बौद्धले धर्मको केन्द्र भनेर पूजा, अर्चना र उपासना गर्छन् भन्ने पनि थाहा छैन ।
बुद्धको यति अपमान हुँदा पनि हामी बुद्ध नेपालमा जन्मेको भनेर लेखेको टिसर्ट लगाउन र फेसबुकमा पोस्ट गर्न लजाउँदैनौं । हामीलाई त फगत बुद्धको नाममा सस्तो ख्याति चाहिएको छ, बौद्ध तीर्थस्थलहरुको विकास र संरक्षणका नाममा आउने पैसा र बौद्धहरुको कोटामा सित्तै विदेशमा उड्ने बहाना चाहिएको छ । बुद्ध को हुनुहुन्छ भन्ने सोच्ने फुर्सद पनि कहाँ छ र, यहाँ बुद्धको नाममा राजनीति गर्नेहरुलाई । यहाँ बौद्ध कार्यक्रममा आउने मन्त्रीहरु, सभासद्हरु र राज्यको सुविधा भोग्ने प्रमुख अतिथिहरु, जो बाइ डिफल्ट हिन्दु उच्च जातका हुन्छन्, तिनीहरुलाई सम्झन्छु, जो काठको मूर्तिजस्तो भएर बुद्ध प्रतिमा अगाडि उभिन्छन्, धर्मगुरुले “बुद्धम् शरणम् गच्छामी” (म बुद्धको शरणमा जान्छु) भनेर सबैलाई भन्न लगाउँदा मुखमा हावा पनि नछिरोस् भनेर मुख बन्द गरेर बसिरहन्छन् । यस्तै छ यहाँ ।
अब एउटा धर्मावलम्बीलाई अर्को धर्मका आस्थाका केन्द्रविन्दुमाथि हचुवा भरमा मनपरी बोल्न पाइने कि नपाइने भनेर सोध्नुपर्ने भएको छ । त्यसको प्रतिउत्तरमा यहाँका बौद्ध, मुस्लिम, इसाइ, किरातहरुले हिन्दुहरुले पुज्दै आएका देवीदेवताको शैक्षिक योग्यता र चरित्रमा टिकाटिप्पणी गर्न थाले भने हाम्रो समाज कहाँ पुग्छ ? के यसैलाई सहअस्तित्व र सामाजिक सद्भाव भनिन्छ ? गैरहिन्दुले हिन्दु धर्ममा टिप्पणी गरे अपराध, हिन्दुले गैरहिन्दु धर्ममा टिप्पणी गरे स्याबासी ?
जहाँ अन्य बौद्ध देशमा बुद्धको तस्बिरको समेत अमिल्दो प्रदर्शनले, नोट, लुगाजस्ता साधारण ठाउँमा बुद्धको तस्बिर राख्नाले, शरीरमा बुद्धको चित्रको टाटु खोप्नाले सजाय दिने नियम छ भने बुद्धको जन्मभूमि भनेर विश्वलाई देखाउने देशमा एक जना जिम्मेवार व्यक्तिले होसमा वा बेहोसमा अरहत सम्मासम्बुद्धलाई आफू र आफ्ना चेलासरह दाँजेर आफूले नपढे पनि ठिकै गरेको छु भनेर ‘जस्टिफाइ’ गर्नकै लागि बुद्धलाई साक्षर छैन भन्ने जस्तो आपत्तिजनक अभिव्यक्ति दिँदा पनि समाज चुप लागेर बस्नुपर्ने अवस्था छ । त्यसमा थप, उनका चेलाहरु सामाजिक सञ्जालमा उनकै तरफदारी गर्दै आफ्नै विद्वताको खिल्ली उडाउँदैछन् । कहिलेसम्म नेपालमा बुद्ध अपमानित भइरहनुपर्ने ?
ओलीको बोली त्यस्तो बेला आएकोले बढी महत्वपूर्ण भएको छ, जुन बेलामा अहिले संविधानसभाको दुहाई दिएर संविधान लेख्न बसेका हिन्दु नेताहरुले अन्तरिम संविधानमै स्थापित भइसकेको धर्म निरपेक्षतालाई लत्याउँदैछन् भनेर सडकमा विचार पोखिएका छन् । ओली बिनाकारण बोल्दैनन्, उनको यही बोलीका पछाडि पनि निश्चित कारण देख्दछु । कि उनी नेपालका बौद्धहरु लाछी छन्, देशनिकाला हुने डरले शासक वर्गले जे भने पनि चुपचाप बस्छन् भनेर प्रमाणित गर्न खोज्दैछन्, कि उनी धर्मको नाममा वितण्डा मच्चाएर सुटुक्क एक थान संविधान फालेर प्रधानमन्त्री बन्न खोज्दैछन् ।

अब जनता एक थान संविधानको मुख हेर्नकै लागि मात्र मुखमा पट्टी बाँधेर बस्दैनन् । बहुधार्मिक देशमा राजनीति गर्नुपर्नेहरु एउटा धर्मलाई निशाना बनाएर धेरै दिन टिक्न पाउँदैनन् । नेताहरुले यस्तो जटिल अवस्थामा धार्मिक राजनीतिक खेल नखेलेकै राम्रो ।
Published in esamanata.com

20150819 “तथागत”या देसय् बुद्धया अपमान


प्रतिक्रिया


राजेन मानन्धर

नेपालभाषाया बौद्ध वाङ्गमय तसकं तःमिसां नेपालभाषा साहित्यय् बौद्ध विद्वानपिनिगु तःधंगु योगदान दुसां बुद्धधर्म व दर्शनया लिधंसाय् साहित्यया सिर्जना तसकं म्हो जक जूगु खनेदु । थज्याःगु हे पृष्ठभूमिइ नांदंम्ह च्वमि केदार सितुया सफू “तथागत” प्रकाशित जूगु दु ।


केदार सितु नेपालभाषा ख्यलय् दक्वस्यां म्हसिउ । विशेष यानाः व हे विषयवस्तु व व हे शैलीयात ज्वनाः निगू दशक निसें झीगु न्ह्यःने उपन्यास, बाखं, चीबाखं व कविता ज्वनाः झायादी वय्कः । वय्कलं थःगु सफू “तथागत”यात उपन्यास धयादीगु दु । व ल्याखं उकियात जिंं उपन्यास हे धया । थन वय्कःया उपन्यासया विषयवस्तु, वातावरण, सन्दर्भ, पात्र, भाषाशैली इत्यादि छुं विषयय् मथिसें केवल वय्कलं थःगु उपन्यासया माध्यमं ल्ह्वनादीगु बुद्धधर्म व दर्शनया विषयय् जक छता निता खँ कुलेगु कुतः यानाच्वना । थुकियात कृतिया हे समालोचना कथं मकासे छम्ह साहित्य व बुद्धधर्मया विद्यार्थीया प्रतिक्रियाया रुपय् जक कयादीत इनाप दु ।

“संसारय् दुःख दु । थथे बुद्धं धयावंगु खः ... बुद्धं ला शब्द जक बिया वन” (पौ १) । थ्व उपन्यासया न्हापांगु वाक्य खः । थ्व छगू वाक्यं हे थ्व उपन्यासया अन्तर्वस्तु क्यं । थौं स्वया २५०० दँ न्ह्यः बूम्ह सिद्धार्थं बुद्धत्व प्राप्ति धुंकाः हे नं छु छु बिल धकाः सारा यूरोपं सिइकाहयाच्वंगु दु । तर छम्ह नेपालय् बूम्ह, विश्वया खँ सिउम्ह साहित्यकारं धाःसा च्वमिं सारा बुद्ध शिक्षायात शब्द जक खंकादिल । शब्द मदुगु शिक्षा गज्याःगु जुइ, अले शिक्षा बाहेक मेगु छु माल धकाः धाःसा वय्कलं धयामदी । च्वमिं बुद्धशिक्षायात शब्द जक खंकूगु थनथाय् झं महत्वपूर्ण जुइ जब च्वमिं बियादिउगु उपन्यास हे नं शब्द भाय्प्वः मेगु छुं मखु ।

क्वय् वय्कलं धयादी, “बुद्धं दुःखया परिभाषालिसे दुःखया उपाय नं कनावंगु खः । तर दुःख गुलि सटीक जूगु खः, दुःख निदानया उपाय धाःसा उलि सटीक जुइमफुत” (पौ १) ।

झीसं सिउ, बुद्धं प्यंगू आर्य सत्य बियाबिज्याःगु खः – दुःख आर्यसत्य, दुःख समुदय आर्यसत्य, दुःख निरोध आर्यसत्य अले दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा आर्यसत्य । उकिइ दुःख निरोध यायेत आर्य अष्टांगिक मार्ग धकाः सम्यक दृष्टि, सम्यक संकल्प, सम्यक वाचा, सम्यक कर्मान्त, सम्यक आजीविका, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृति व सम्यक समाधि धकाः च्यापु लँ क्यनाबिज्याःगु खः । आः च्वमिं दुःखया खँ छाय् सटीक तायेकादिल अले उकिया निदानया खँ छाय् सटीक तायेकदीमफुत व स्पष्ट मजू ।

च्वमिं धयादी, “दुःख आर्यसत्य जुल, सुख आर्यसत्य मजुल” (पौ १)। अथे धइगु बुद्धं क्यनाबिज्याःगु दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा आर्यसत्ययात आर्यसत्यया रुपय् स्वीकार यायेत हे च्वमिं इन्कार याःगु सिइदत । सुखय् वनेगु मार्ग बिउगु दु धइगु सुख सम्भव दु धाःगु मखुला? थ्व संभावना सत्य मखुला? वनेमाल सुखया लँय्, अले सुख दइ । न्हापांगु पेजय् हे च्वमिं बुद्धशिक्षाया अपब्याख्या यानाः उकिइ दूगुयात मदु धयादिल ।

खः वय्कलं धयादीथें “गुलिं गुल्पाः ज्वनाः दुःखपाखें बिसिउँ जुइत स्वल” (पौ २)। तर बिसिउँ वनेगु व दुख त्वःताः सुख माःवनेगु धइगु पाः । दुख खनाः बिसिउँ वनेवं दुख स्वयाः तापाक्क वनेफइगु मखु, दुख मदयेकेगु लँय् वनधाःसा दुःख थः हे तापानावनी ।

च्वमिया बिचाः कथं “बुद्ध स्वयं नं छगू ‘दुःख’ खः । बुद्ध छगू दुःख जुयाः हे बुद्धं दुःखया व्याख्या यायेफत । अज्ज ला शायद संसारय् दकसिबे दुःखीम्ह मनू हे बुद्ध खः अले दुःखं बुद्धयात बुइकल, दुःखं हे बुद्धयात लुइकल । उकिं शायद, दुःख मदुगु जूसा बुद्ध दइमखुगु जुइ ” (पौ २) । थ्व बिचालय् गनं सत्यता दु । थ्व संसारय् बुद्ध छम्ह जक छु दक्व कथंया जीवजन्तु छगू न छगू कथंया दुख हे खः । मनुखं दुखयात मखनीगु जक मखु दुखयात दुख धकाः मखनीगु नं दुख हे खः । बुद्धं दुख खन, झीसं मखं – पाःगु उलिहे जक खः । बरु दुखं बुद्धयात बुइकल वा बुद्धयात लुइकल धायेगु धाःसा तर्कसंगत मखु । बुद्धं दुखयात लुइकाः दुख मदयेकेगु लँ नं ला क्यनाबिज्याःगु खः नि । बुद्धं मुक्तिया मार्ग लुइकूगुलिं हे वयात बुद्ध धाःगु खः, थ्व ल्वंमंके मजिउ ।

च्वमिं धयादी, “जीवन स्वयं छगू महाभिनिष्क्रमण खः। वया धापू कथं व महाभिनिष्क्रमणया जीवन मालाच्वंगु दु ।” (पौ ३) । ब्वनेबलय् कविताया हरफथेंच्वंगु थ्व वाक्य न्ह्याक्व ब्वंसां थुकिया अर्थ वइमखु । महाभिनिष्क्रमणया सामान्य अर्थ त्वःताःपिहाँ वनेगु खः । अथे खःसा जीवन धइगु महाभिनिष्क्रमण गनं गनया ? विद्वता क्यनेगु कुतलय् बौद्ध दर्शनया थ्व विशेष शब्दया अर्थहिन प्रयोगं गनं च्वमि जक चुलुल ला? धइथें च्वनी छम्ह बुद्धधर्मया विद्यार्थीयात ।

वय्कलं धयादिल, “थौंया थुपिं आधुनिक दुःखत थांैया युगया छम्ह बुद्ध बुइकेत माक्वं गाः । थौंया थ्व दुःखबोधत आधुनिक बुद्धया महाभिनिष्क्रमणया निंतिं गाक्कं कारणत साबित जुयाबी” (पौ ३)। तर झीसं सिउ, दुख न्ह्याबलें दुख हे जक जुइ, गुगुं पुरातनवादी व गुगुं आधुनिक जुइमखु । थुकियात दुख धकाः स्वीकारेयायेगु मयायेगु जक पायेफु । दुःखया मात्रां बुद्ध बुइकीगु मखु, गुलि धार्नी वा क्विन्टल दुःख दतकि बुद्ध बूइकेफइ धकाः ल्याःचाः यायेफइगुथें नं मताया । थौं दुखया रुप पात जुइ, तर सारय् दुख धइगु दुख हे जक खः । महाभिनिष्क्रमण धइगु दुःखबोधं हे जुइगु जुइमाः तर कारण गुलि माः धइगु ला गनं हिसाब यानाः पिकायेजिउथें मच्वं । दुखबोध याःपिं दक्वं बुद्ध जुइगु मखु, दुखं पिहाँ वनेगु लँपु क्यनीम्ह जक बुद्ध जुइ । हानं, महाभिनिष्क्रमण याःम्ह बुद्ध मखु सिद्धार्थ खः, थ्व खँय् च्वमिपिन्सं होस तयेमाः ।

मेगु छगू अस्पष्ट तर्क वय्कःया “थौंया बुद्ध २५००, २६०० दँ न्ह्यःयाम्ह बुद्ध स्वयाः कन्नाचायापु” (पौ ३) । थौंया बुद्ध धइम्ह सु? अले न्हापायाम्ह बुद्धया दुख अज्याःगु? थ्व च्वमिं कनामदी । न्हापायाम्ह बुद्धया दुख अज्याःगु धकाः थःगु बिचाः मतसें आःयाम्ह बुद्धं क्वबीमालीगु वा माःगु दुःखया वर्णन मयासे निगू कथंया दुःखया तुलना जुइफइमखु । बुद्ध जब स्वयं बुद्ध जुइधुंकी, व छाय् कन्नाचायापुसेच्वनी ? थ्व च्वमिं हे सिउ । हानं बुद्धयाके दुख दूगु थुइकाः वप्रति कन्नाचाइम्ह मनू सु जुइ? थ्व नं स्पष्ट मजू । च्वमिं स्वये “थौंयाम्ह बुद्धयाके महल मदु, दरवार मदु । थौंया बुद्ध राजकुमार नं मखु । थौंयाम्ह बुद्धलिसे सारथी नं मदु । थौंया बुद्धं कलाः नं त्वःते मफु ...” (पौ ३,४) । थन च्वमिं च्वयातःगु खँया बुद्धलिसे गुगुं कथं नं सम्बन्ध तइमखु । न्हापायाम्ह बुद्धयाके नं महल व दरवार मदु, आः वइम्ह बुद्धयाके नं व दइमखु । बुद्ध राजकुमार नं मखु । अले बुद्धया सुं सारथी नं दइमखु । बुद्धया कलाः व काय् हे मदुसा, दइमखुसा वं कलाः काय् त्वःतेगु खँ गनं वइ? छु थ्व? च्वमिं थुलि खँ च्वयेधुंकाः बुद्धलिसे हे सम्बन्धित खँ जुसेंलि थ्व खँ ब्वनाः छम्ह बौद्धं गुकथं ग्रहण याइ जुइ धकाः तकं बिचाः याःगु खने मदु ।

च्वमिया उपन्यासया छम्ह पात्र दु, व । थन च्वमिं धाइ “वं थःत ‘बुद्ध’ घोषणा यानाः कलाः व काय्म्ह्याय् परित्याग यायेमफु, ‘तथागत’ घोषणा यानाः गृहस्थी परित्याग यायेमफु । वं थःत ‘बुद्ध’ घोषणा यानाः कलाः काय्म्ह्याय् व सीत्यंम्ह बौयात दुःखया भवसागरय् वांछ्वयाथके मफु ।” (पौ ४) । छता, वं बुद्ध घोषणा यानाः कलाः व काय्म्ह्या् त्याग यायेगु छाय्? वं बरु कलाः काय्म्ह्याय् त्याग यानाः ज्ञानया मार्ग माःवंगु जूसा अले लुइकूगु जूसा, संसारयात थुइकाबिउगु जूसा वयात बुद्ध धायेमालेफु । छम्ह बौद्धिक च्वमिं बुद्ध धइगु पदवीयात गुलि हल्का रुपं काल, थ्व खेदपूर्ण दु । मेगु, बुद्धं गनं थःत बुद्ध घोषणा यानाः कलाः काय्म्ह्याय् व सीत्यंम्ह बौयात दुखया भवसागरय् वांछ्वयाकिथूगु इतिहास दु ला? बुद्धं गनं नं थः कलाः व काय्म्ह्याय् परित्याग याःगु मदु । आः थःके मदुगु व थःत म्वाःगु बस्तु जब कया हे मतःसा वयात परित्याग याना धयाया छुं तुक दइमखु । शायद, थ्व दक्व च्वमिं बुद्ध जुइम्ह राजकुमारयात सिद्धार्थ धाइ अले बोधिज्ञान लुइकेधुंकूम्हसित बुद्ध धाइ धइगु मसिउ ।

च्वमिं वय्कःया पात्रयात हानं बुद्ध दयेकेगु कुतः यानादिल, “वं थःत बुद्धया अवस्थाय् थ्यंगु अनुभव याःगु दु । बुद्धत्व अनुभूतिया छगू अवस्था जक खः, व, थ्व अवस्थाय् हरेक मानव जाति छन्हु न छन्हु, छगू न छगू इलय् अवश्य नं थ्यंगु दु, थ्यंके फु” (पौ ४) । बुद्धत्वया अनुभूति गज्याःगु जुइ? थ्व बुद्धधर्मया अनुयायी, ध्यानगुरुपिं, बुद्धदर्शनया विद्यार्थी व विश्लेषकपिनिगु निंतिं द्वलंद्वः दँतक चासोया विषय जुयाच्वंगु दु । द्वलंद्वः सफू च्वयेधुंकल जुइ, तर नं लुधंक लिसः बिइफूगु मदुनि । तर थन च्वमिं गुलि अःपुक धयादिल, थ्व ला छगू अवस्था जक खः, हरेक मनुखं थ्व अनुभूति याःगु दु । न्ह्यसः वइ – वं गथेयानाः थःत बुद्धया अवस्थाय् थ्यंगु अनुभव यात धकाः च्वमिं कनादिल ? च्वमिं वयागु अनुभवया उचाइ बुद्धयागु बोधिज्ञान ति दयेकाबिल । थ्व धइगु हरेक मनुखं (कुतः समाधि मयासे) छकः न छकः काइ धकाः तकं धयादिल । वय्कलं स्वये बुद्ध जुइत छुं मिहेनत यायेम्वाः अले न्ह्याम्हं बुद्ध – ध्वां नं बुद्ध, ज्यानमारा नं बुद्ध । थ्व गज्याःगु दर्शन लुइकादिल च्वमिभाजुं ?

वय्कलं धयादी, “न्हिछिया परिश्रमं क्लान्त दिमाग दुःखया श्रोत गनं माःजुइफइ? आत्मा अनात्माया व्याख्या गनं याःजुइ फइ? सम्यक् सम्बोधिया खोज गनं याःजुइफइ? बुद्ध व आम मनूतय्गु पाःगु नं थुलि हे जक खः” (पौ ५)। गुलि अःपुक वय्कलं बुद्ध व आममनूया दथुइ च्वंगु अन्तरयात निझ्वलं ब्याख्या यानदिल । बुद्ध जुइगु धइगु दुःखया श्रोत माःजुइगु, आत्मा अनात्माया व्याख्या याःजुइगु जक । अथे धइगु मनूत थःगु दैनिक जीवनय् तक्यनाच्वंगुलिं जक बोधिज्ञानया खोजीइ मवंगु खः, उलि ला न्हयाम्हस्या लुइकेफुु नि, सिमाय् सयाच्वंगु खानाहयेथें ।

थुलि जक धयाः नं वय्कः बुद्धया अपब्याख्या, अपमान यानाः तृप्त जुयादीमखु । हानं मेगु छगू वाक्य तनादी “थौंया बुद्धं बिचाः जक यायेफइ, हाचां गायेफइमखु” (पौ ५) । हाचां गायेगु धइगु छु हाचां गायेगु धकाः च्वमिं स्पष्ट धयामदी । यदि थ्व धइगु बुद्धत्व प्राप्ति यायेगु धाःगु खःसा, बुद्धं क्यंगु लँपुइ खनेगु जक खःसा व लँपु मखंम्ह मनूयात छाय् बुद्ध धायेमाल? च्वमिया व पात्रं बुद्धत्व धइगु बिचाः यायेगु खः वा हाचां गायेगु खः धकाः तकं शंका याःगु दु । च्वमिया “थौंया बुद्ध”या बारे थःगु हे दर्शन, सिद्धान्त वा फ्यान्टासी दइ, तर अथे धायेवं वय्कःयात थ्व करोडौं बुद्धधर्मावलम्बीपिन्सं गुकथं नालावयाच्वंम्ह, हनावयाच्वंम्ह भगवान बुद्धयात बुद्धं थथेयाइ अथे याइ धकाः विना तर्क व प्रमाण सार्वजनिक रुपं च्वयाःपितबिइगु स्वतन्त्रता दइलाकि मदइ ?

छगू प्रसंग वइ – “उघ्रिमय् छम्ह मिजं व छम्ह मिसा थःगु वसः थाथा यायां दनाः पिहाँ वइ” (पौ ५)। अले वय्कलं बुद्धया महाभिनिष्क्रमणया खँ लिसा कयादी अले धयादी, “बुद्धं थज्याःगु परिदृष्य (झालं छम्ह मिजं व छम्ह मिसा थःथःगु वसः थाथा यायां दनाः पिहाँ वइगु) महाभिनिष्क्रमण इलय् खंगु जूसा बुद्धया भविष्य छु जुइगु जुइ ? बुद्ध वात्स्यायान जुइत नं छु बेर ?” (पौ ६)। सामान्य पाठकं थुइगु खँ थ्व हे खः कि वय्कलं धयादिल, कि यदि सिद्धार्थं महाभिनिष्क्रमण याये न्ह्यः गनं यौनक्रिडाया दृष्य खंगु जूसा वं अथे मयासे यौनलिप्साय् प्यपुनाच्वनी, यौनया बारे विशेषज्ञ, वा कामशास्त्र च्वइम्ह वात्स्यायन जुइ । झीसं सिउ, सिद्धार्थं यौवन मखंगु मखु, यौन म्हमसिउगु मखु । वयागु महलय् उलिमछि मिस्त नर्तकीत प्याखं हुलाः भावभंगिमा क्यनाच्वनीगु अले वं अज्याःगु शरीरया सुन्दरतायात वास्ता मयासे ध्यान यानाच्वनीगु धकाः ब्वनातया । हानं वया इहिपा यानाः मचा न्हापं दयेधुंकल महाभिनिष्क्रमण याःबलय् । थःगु लासाय् द्यनाच्वंम्ह यशोधरायात त्वःताः पिहाँ वम्ह खः व । वयात झालय् मिसा व मिजं सनाच्वंगु दृष्यं छु पनी ? थुलि धयाः वय्कलं कामेसुमिच्छाचारा धायेकीम्ह बुद्धयात कामशास्त्रया च्वमि भचांछि जक मजुल धकाः बुद्धया समाधिइ शंया यानादिल । शंका हे याये मदयेमाःगु ला मदु, तर थुकथं विना छुं तर्क च्वमिं बुद्धयात वात्स्यायन जुइफु धकाः बुद्धधर्मया तसकं क्वह्यंगु भासं उपहास यानाच्वन ।

पौ ११ थ्यंबलय् च्वमिया यौन विक्षिप्तता झं अप्वल । वय्कःया निंतिं “कलाःया गुप्ताङ्गय् समाधि कायेगु” हे आध्यात्मिकता अथवा आधिभौतिकता निता मध्ये छता जुल । वय्कलं न्यनादिल “बेस्यात फुक्क छाय् बुद्ध मजुल? रण्डात फुक्क छाय् समाधिस्थ मजुल ? बुद्ध मजुल ?” (पौ ११) । वय्कःया बिचाः कथं बेस्यात धइपिं बुद्ध ति ज्ञां दुपिं खः अले बुद्धया ज्ञानया स्तर बेस्याया ति हे जक जुइ । वय्कलं स्वयेबलय् बेस्यात व बुद्ध व हे खः अले जुइमाः । वय्कःया बुद्धिं बुद्धयात बेस्या स्वयाः मेगु मखन । बुद्ध व बेस्याया तुलना इतिहासय् न्हापां जूगु ला खइमखु, तर तुलना याइम्हस्या थःगु तर्क दइ, सोच दइ, वैचारिक गहनता दइ । बुद्ध व बेस्याया दथुइ गज्याःगु समानता दु धइगु मधासें वा विपरितार्थक गुणत मक्यसें न्ह्याम्ह नापं न्ह्याम्हस्यागु नं तुलना जुइ ला? बेस्या बांमलाःगु शब्द हे नं मजुइफु यौनपेशाया हिमायतीतय्निंतिं । तर नं जिं बेस्या छाय् केदार सितु मजुल धकाः न्यंसा उकिं वय्कःयात व परिवारयात घाःलाकेफु । थन ला बुद्धया खँ जुयाच्वंगु दु, विश्वया करोडौं बौद्धतय्सं थः गुरु नालाकयातःम्ह । बुद्धयागु छुं दोष मक्यँसं बुद्धयात बेस्या जुइमाःम्ह धायेबलय् उमित गुज्वःगु लिच्वः लाई ? थज्याःगु वाहियात तर्क तयाः नं गुगुं कथंया साहित्यया रचना जुइ ला? थ्व विसंगतिवाद मखु नेपालभाषा साहित्यय् आल्पसें दुतहःगु विसंगति खः । बुद्धधर्म यःपिन्सं मयःपिन्सं बुद्धयात ब्वह बियाः यक्व साहित्य रचना यानातःगु दु जुइ । तर थन थें बुद्धयात अपमान यानाः शायद हे सुनां नं च्वत जुइ, हानं थज्याःगु खँ सुनां नं भविष्यय् हे नं च्वयेगु आँट याइ जुइ ।


बुद्धया कलाःया प्रसंग लिसा लिसा कयाः वयाच्वनी । हानं वय्कलं धयादी, “बुद्धयात नं ला वया मांअबुं वयात हिलेत ब्याहा यानाब्यूगु खः । तर बुद्ध ब्याहा यानाः नं मह्यू । बुद्ध कलाःया पर्सिम्वलय् दुहाँ मवं” (पौ ११) । जि बुद्धधर्मया विद्यार्थी, जिं बुद्धयात वया मां अबुं ब्याहा यानाबिउगु मसिउ । च्वमिया मेम्ह बुद्ध दु, व कलाःया पर्सिम्वलय् वंगु मवंगु च्वमिं सिउसा व मेगु हे खँ जुल । थ्व गज्याःगु तर्क? थ्व गज्याःगु शब्द चयन? छाय्, बुद्ध कलाःया पर्सिम्वलय् दुहाँवंगु जूसा च्वमि लय्ताइगु ला? बुद्धया तारिफ याइगु ला? बुद्धं यौनयात नकारे मयाः, केबल थुकिइ, व मेगु छुं नं तृष्णाय् तक्यनेमते, व अनित्य खः जक धाःगु । उकिसं भिक्षु भिक्षुणीपिन्त बाहेक गृहस्थपिन्त ला व्यभिचार बाहेक यौन प्रतिवन्धित नं मखु । बौद्ध दर्शन अपाय्सकं मयःगु खःसा च्वमिं बुद्ध गन दुहाँ वनेमाःगु खः व तप्यंक धयाबिउसा बरु ब्वमिं च्वमिया अचेतन मनया छुमां लुइकीगु जुइ ।

च्वमिया दर्शन कथं “पुर्वजन्मया कारणं धाःसा सुं नं प्राणीया जन्म अवश्य नं जूगु मखु । ... जन्म नं मरण नं संयोग जक खः” (पौ १३)। थुलिमछि नास्तिक व भौतिकवादी थेंच्वंक धाये धुंकाः वय्कलं निष्कर्षय् “दुःख मनूया नियति खः” (पौ १३) धकाः थःत नियतिवादी÷भाग्यवादी धकाः नं म्हसिका बियादिल । थ्व दसुं च्वमिया थःगु दर्शन थुइकेफइ ।

“बुद्ध छम्ह राजकुमार खयाःनं” वं “उलिमछि सुखया न्ह्योने नं वं दुःख हे जक खन, व, दुःखया मुक्तिया उपायत माःजुल” (पौ १३) धायेगु च्वमिं बौद्ध दर्शनया सामान्यज्ञान तकं मदुगुया दसि खः । गुगु सुखयात च्वमिं सुख खन, उकियात दक्वस्यां सुख खनाच्वनी धइगु मदु, नुगः मिखा चालकि व बास्तवय् दुख जुयाच्वन धइगु वाःचाइ, उकिं हे खः, सम्यकदृष्टि माःगु । आः च्वमिं थम्हं नं दुखयात दुख धकाः मखनेगु, अले छम्हस्यां थ्व दुख खः धकाः थुइकाकालं नं उकियात विना गुगुं तर्क हिस्यायेगु, थ्व ला पाच्य मजुल । दुखयात दुख धकाः खंगुलिं अले उकिं पिहाँ वयेगु मुक्तिया उपाय माःगुलिं हे व बुद्ध जुइखन, मखुसा व च्वमिया पात्र थज्याःम्ह हे मनू जुयाच्वनीगु जुइ। च्वमिं गुगु खँयात सुख खन उकियात सिद्धार्थं सुख मखं, थ्व हे खः अन्तर । च्वमिया मिखाया खँ – च्वमिं बुद्धं दुःख म्हसिकाबिल धकाः सिउ, तर व हे बुद्धं दुःखं पिहाँ वनेगु लँपु क्यंगु धइगु मसिउ ।

च्वमिं “बुद्ध थज्याःम्हसिनं आखिर दुःख हे जक उपभोग यानाजुल” (पौ १३) धकाः बुद्धयात आरोप बियादिल । दुःखया उपभोग यायेगु धइगु छु व स्पष्ट मजुल । दुःखय् म्वायेगु हे उपभोग खयेफु, दुखया जालं पिहाँ वनेमफुपिनिगु लागि । दुखया उपभोग यानाः छु दत उकिया लिसः मदु, उपभोग मयानाः छु मन्त ले वयात? व नं लिसः मदु । बुद्धं छुकिछुकियात दुःख धयाबिज्यात (गथे कि जातिपि दुुक्खा, जरापि दुक्खा...) व लिसे च्वमिया सरोकार मदु । अखतं वय्कलं बुद्धया (सिद्धार्थया) जीवनय् जूगु हरेक ज्याखँयात दुःख खः धकाः जकं खंकादिल ¬। गथे कि– “बुद्धया तपस्या दुःख, बुद्धया निराहार दुःख, बुद्धया गृहत्याग दुःख, बुद्धया प्रवज्या दुःख (पौ १३, १४)।

च्वमिया कथं बुद्धं थः जक दुख सिउगु मखु, वया कारणं, बुद्धया बोधिज्ञानं दक्वसित दुःख जक जुल । गथेकि, “बुद्धं दुःख निवारणया नामय् दुःखत जक मुंकाः जुल । बुद्धया दुःख निवारणया लँपुं बुद्धया कलाःयात दुःख जुल । बुद्धया काय्यात दुःख जुल । बुद्धया मौबौयात दुःख जुल” (पौ १४) । थुलि धयाः वय्कलं बीज गणितीय लिसः नं लुइका दिल, “शायद उकिं दुःख निवारणया उपाय नं दुःख हे जक खः” (पौ १५) । लेखकं सिद्धार्थ व बुद्धया दथुइ फरक मसिउगु खँ लिसा कायेम्वाल । अथेनं हानं सुयागुं योगदानयात मेम्हस्या दुःख जुल धकाः धायेगु वयात साथबिउपिन्त व उमिगु योगदानयात त्वाकलय् तयाः पालेगु ज्या जकं जुइ । नयेगु द्यनेगु वा जागिर नयाः तलब छेँय् बुझेयाइपिन्सं संसारय् हिउपाः हःगु मखु , याइपिन्सं हे हःगु खः ।

च्वमियात थन बुद्धं दुखयात दुख धकाः जक खंकूगु मखु, उकिं पिहाँ वयेगु मार्ग लुइकूगु खः धकाः थुइका बिइमाःगु दु । मार्ग खने हे थाकु, उकिइ वने झं थाकु । संसारया दक्व मनूत बुद्धमार्गी मखु, जुइ नं फइमखु । दक्वस्यां थःथःगु धर्मयात बांलाः धायेगु स्वाभाविक खः । थुलि स्वतन्त्रता ला दु मनूतय्के । तर अथे धायेवंतुं सुयातं मेपिनिगु धर्म गुगु सिद्धान्त वा दर्शनय् आधारित जुयाच्वंगु खः उकियात हे चुनौती बिइगु ज्या थुलि हल्का कथं याये मदयेमाःगु खः ।

वयक्कलं ला बुद्धधर्मय् (उपन्यासया न्हापांगु पेजय्) दुःख निदानया उपाय वा दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा आर्यसत्य सटीक मजू जक धयाच्वनादीगु आः पौ १५ तक थ्यंबलय् व मिथ्या हे धयादिल । मनूया जन्म छगू दुःख खः धाधां वय्कलं धयादी, “मनूया जीवनचक्र हे दुःख चक्र खः । थुकिया निदान वा निवारणया उपाय वा धारणा मिथ्या जक खः” (पौ १५) । थःत यःगु सत्यथेंच्वनी, मयःगु मिथ्याथेंच्वनी, थ्व स्वभाविक खः । तर थन वय्कलं छुं कारण मबिसें थःत मयःगुयात मिथ्या धकाः घोषणा यानादिल । छाय् मिथ्या ? थ्व मिथ्या खःसा सत्य छु ले? थथे धायेन्ह्यः वय्कलं बुद्धधर्मया आर्यअष्टांगिक मार्गया भचा अध्ययन यानादीगु जूसा, उकिया मगाःमचाःया भचा विश्लेषण यानाः जक थज्याःगु घोषणा यानादीगु बांलाइगु ताः ।

बुद्धया बोधिज्ञानयात च्वमिं कोठीइ वनेबलय् अन च्वनाच्वंपिं बेस्यातय्सं बियाहइगु ज्ञान स्वयाः अप्वः खंकादीमफुत । उकिं कोठी दइगु ज्ञान व बोधिवृक्षया क्वय् दइगु ज्ञानया तुलना यानादिल । वय्कःया बिचाः दु, “कोथिया ज्ञान वयात गुगुं बोधिवृक्षया क्वय् दइगु ज्ञान स्वयाः म्हो मजुल” (पौ १७) । अर्थात् बेस्यागमन वनेगुु व बुद्ध जुइगु वथें वथें खंकादी । थथे धायेबलय् बुद्धं बोधिवृक्षया क्वय् गुगु ज्ञान कयाबिज्यात उगु ज्ञान कायेत छम्ह बेस्याया कोठीइ वंसा गाःगु जुल, कोठीइ वंपिं दक्वस्यां बुद्धत्व प्राप्ति याःगु जुल । अथे प्रमाणित यानादिल मखुला च्वमिजुं ?

अनं वय्कलं धयादी – “बुद्धिबोधया पीडा घानाः वं थःत बुद्ध घोषणा यायेमफु । ज्ञानया घालं छ्याछ्या यानाः वं थःत तथागत घोषणा यायेमफु” (पौ ३३)। अथे धइगु, बुद्धि दुम्ह बुद्ध जुइफइमखु जुल, बुद्धि दु धइगु मसिउसा बरु वं थःत बुद्ध घोषणा यायेफइगु जुयाच्वन । वा बुद्ध धइम्ह बुद्धि मदुम्ह मनू जुल, संसारय् च्वंपिं दक्व बुद्धमार्गीत छम्ह मुर्खया लिउलिउ वनाच्वंगु जुयाच्वन २५००दँ निसें ।

छाय् खः मसिउ च्वमि भाजुं महाभिनिष्क्रमण शब्दया लिसा लिसा काकां दुरुपयोग यानादीगु दु । लिपा हानं वय्कलं धयादी, “थौं काय्म्ह्याय्पिन्त सरकारी स्कुलय् आखः ब्वंकेछ्वयेगु धयागु बुद्धया थज्याःगु महाभिनिष्क्रमणय् छ्वयेगु बराबर खः ” (पौ ४२) । बांमलाःगु, न्हाय् वनीगु ज्या यायेगुयात वर्णन यायेत महाभिनिष्क्रमण स्वयाः बांमलाःगुु शब्द लुइकादीमफुत वय्कलं । मेगु शब्द हे नं गनं लुइकी वय्कलं जब वय्कःया मिखाय् बुद्धं साबित यानावंगु धइगु हे जिन्दगी बांलाःम्ह कलाः मखु धकाः जक जूसा । उकिं वय्कलं धयादी, “दइगु जक नं जिन्दगी मखु...जिन्दगी बांलाःम्ह कलाः नं मखु ÷थ्व ला बुद्धं हे साबित यानावनेधुंकल ” (पौ ४७) ।


च्वमिया छम्ह पात्र वं न्ह्यागु याःसां बांमलाःगु लिच्वः वयाः व दुःखी, बैरागी जुयाच्वन । च्वमिं वयागु बैराग व बुद्धया बैरागयात वथें खनादी । उकिइ धयादी, “वयागु थ्व बैराग्य बुद्धयागु स्वयाः म्हो मजू” (पौ ५०) । खः बुद्धयाके बैराग उत्पन्न जूगु खः तर बुद्ध वँय्चाःगु मदु, च्वमि व वय्कःया व पात्रथें । वयाके बैराग्य वःगु खत, तर गुम्हस्या बैराग्यं “गुल्पाः ज्वनाः दुःख पाखें बिस्युं जुइत” (पौ २)तकं तयार यायेमफु वयागु बैराग्यया तलुना बुद्धया बैराग्यलिसे गनं जुइ?

हानं मेगु खँ, पौ १३य् तक “पूर्वजन्मया कारणं धाःसा सुं प्राणीया जन्म अवश्य जूगु मखु” धकाः दाबी यानादीम्ह च्वपिं थन थक थ्यंबलय् “मनू छकः सीधुंकाः नं वयागु आत्मा ल्यनाच्वनिगु” (पौ ५०)धकाः स्वीकार यानादिल । थ्व खः च्वमिया दर्शन ।

थनथाय् च्वमिं छगू गहन न्ह्यसः ल्ह्वनादी, “बुद्धया बुद्धत्व चेतन कि अचेतन ?” (पौ ५१)। गुम्ह बुद्धं दकलय् यक्व अप्रमादि जुइगु वा होसय् जुइगु स्यनावन वयागु चेतनाय् शंका यायेमाःगु अवस्था वल च्वमियात । सुनांनं मन्यंगु न्यनेगु धइगु तःधंगु खँ खः, तर थन न्यनेमालावइ, च्वमिं थ्व उपन्यास हे चेतनं च्वःगु लाकि अचेतनं च्वःगु धकाः ।

च्वमि हानं छकः बुद्धत्वया सार्थकतायात कयाः खँ ल्ह्वनादी । तर थनथाय् वय्कलं बुद्धया सार्थकतायात कलाः तंचाःगुलिसे (शायद निरर्थक धयादीत्यंगु जुइ) लनादिल । वय्कलं धयादी, “बुद्धया बुद्धत्वया सार्थकता दु सा वया कलाःया तंया नं ला सार्थकता दत” (पौ ५१) । लिसें च्वमिं सिद्धार्थया कलाः यशोधराया जीवन निरर्थक जुल धकाः कयाच्वनादीगु दु । थुकथं स्वयेबलय् वय्कः च्वमिया सहानुभूति यशोधरापाखे ध्यय्चूगु खनेदु । उकिंला “बुद्धं यशोधरायात छेँय् वानाः थ्व हे दसि बीगु कुतः यानावन”(पौ ५६), “यशोधरा छाय् महाभिनिष्क्रमणय् मवन?” (पौ ५७) अले “यशोधरा बुद्धत्वया प्राप्तिया नामय् महाभिनिष्क्रमणय् वंगु जूसा इतिहासं वयात बुद्ध घोषणा याइ ला?”(पौ ५७) धकाः नं धयादिल । शायद वय्कलं उम्ह योशोधरां लिपा प्रवजित जुयाः भद्राकात्यायनी नामं अर्हतपद प्राप्त याःगु व महाभिज्ञालाभिनी भिक्षुणीत मध्ये अग्र धकाः एतदग्ग प्राप्तयाःगु मसिउ जुइ । थन च्वमिं छु प्रमाणित यायेत कुतःयानादिल धइगु स्पष्ट ला मजू तर यशोधरां छाय् महाभिनिष्क्रमण मयात अले वं याःगु जूसा (शायद च्वमिया आशय बुद्धत्व प्राप्ति याःगु जुइ) खःसा वयात बुद्ध घोषणा याइलाकि मयाइ धइगु न्ह्यसः मचापह वः। थ्व ला केदार सितुं छाय् महाभिनिष्क्रमण मयात अले वं बुद्धत्व प्राप्तियाःगु जूसा वयात बुद्ध घोषणा याइ लाकि मयाइ धायेथेंज्याःगु बेतुक न्ह्यसः जुल । च्वमिया वैचारिक धरातल थज्याःथाय् खनेदइ । बुद्ध जुइगु वा बुद्ध जुल धायेगु अनुमान यानाः धायेगु खँ मखु, बुद्ध जुइगु लँपुतक थ्यंकेत सिद्धार्थं (अझ विश्वास याइपिनिगु निंतिं वःगु वःगु मछि जन्मय् यानावःगु पुण्यसंचयया बलं) छु छु यात उलि न्ह्याम्हेस्यां याःसां – सिद्धार्थं, यशोधरां, राजकुमारं, फ्वगिनं वा केदार सितुं हे – याःसां अले लँपु लुइकल धाःसा, विश्वयात बिल धाःसा वयात बुद्ध धाइ, थुकिइ शंका मयाःसा बांलाइ ।

उपन्यासया अन्तिम पानाय् च्वमिं बुद्धधर्मयात नं अन्तिम प्रहार हे यानादिल – बुद्धधर्मया अन्तिम लक्ष्य वा छम्ह बौद्धया दकलय् तःधंगु मार्गफल धयातःगु निर्वाणपदयात अर्थहिन धयाः । वय्कलं निर्वाणयात फैन्टसी खनादी अले धयादी, “जीवनय् निर्वाणया छुं अर्थ मदु । निर्वाण अनुभवातीत शब्दविन्यास जक खः”(पौ ५१) । न्हापांगु पेजय् वय्कलं बुद्धं बियावंगुयात “शब्द” धयादिल, अन्तिम पेजय् निर्वाणयात “शब्दविन्यास” जक धयादिल, वय्कःया उपन्यासया सार थ्व हे जक खः धाःसां जिल । छु अनुभवातीत जुइ व गनं शब्दविन्यास जुइ? स्पष्ट दु, वय्कलं निर्वाण छुकियात धाइ, अले अनतक थ्यंकेत छुछु यायेमाःधइगुया बिल्कुल हे अन्दाज यानादीगु मदु ।

साहित्यय् विचार वर्जित मदु, विचारं हे साहित्य च्वइगु खः । साहित्यया ब्वमिं सिर्जनाया लँपु ज्वनाः च्वमिया विचार तक वनीगु खः । साहित्यकारं थःत मयःगु, मभिंगुया आलोचना याइ, यायेथ्याः, अझ याये हे माः । वय्कलं सामान्य बुद्धधर्मया अध्ययन यानाः जक थःगु च्वसा न्ह्याकूगु जूसा थ्व उपन्यासया छुं अर्थ दइगु जुइ, बुद्धधर्मया विरोधीतय्त मसला दइगु जुइ, अले बुद्धधर्मया अन्धभक्ततय्गु मिखा कंकीगु जुइ । थन थ्व ज्ञान व क्षमता च्वमियाके मदुगु खनेदत । अथे धइगु, च्वमिया गुगुं कारणं बौद्धतलिसे पूर्वाग्रह दूगुलिं बुद्धधर्मयात आलोचनाया ल्वाभलं प्रहार यायेत प्रेरित जुयाः जक थ्व सफू च्वयादीगु खनेदत । तर अध्ययनया कमिं वय्कः थुलि यायेत नं असफल जुयादिल ।

वय्कलं गन गन बुद्ध शब्दया प्रयोग यानादीगु दु, अन अन हे समस्या त्वःताथिकूगु दु । बिचाः याये, हिन्दु धर्मया ग्रन्थत दु, उमि यःगु थी थी मिथक व उकिइ थी थी पात्रत दु, विष्णु, ब्रम्हा, शिव, राम, कृष्ण इत्यादि । आः सुं मेगु धर्मया साहित्यकारं उमिगु प्रत्येक पात्रया चरीत्रयात तर्क सहित हे नं तथानाम ब्वः बिया लाथेपाथे च्वयेगु अले उकियात साहित्यया नां बियाः खुल्लमखुल्ला प्रकाशन यानाहल कि देय्या अवस्था गथे जुइ ।

थुकिइ शंका मदु, च्वमि छम्ह नेपालभाषा साहित्यया नांदंम्ह हस्ताक्षर खः। वय्कःयाके साहित्यिक भाषा, शैली, व्यञ्जना व अध्ययन दु । उकियात वय्कलं बांलाःगु उद्देश्य तयाः बांलाःगु लँपुइ छ्यलादियाच्वंगु नं खः । तर थन उकियात त्वःताः गहन विषययात हल्काफुल्का कथं थःत यःथे प्रस्तुत यानादिल । थुकिं क्यन, सशक्त शैलीं च्वयेवंतुं गुगु फोहर खँयात ब्वमिपिन्सं नालाकायेमाः धइगु मदु धइगु । थज्याःगु लेखन साहित्य जुइमखु, थ्व ला साहित्यया ख्वापालं पुनाः थःत मयःगु थम्हं मथूगु धर्म दर्शनयात तसकं क्रुर, असभ्य व अपरिपक्व आक्रमण जक जुल ।

खः, झीथाय् नेपालय् बौद्धमार्गीत थज्याःगु खँय् सचेत मजूनि, थज्याःगु रचना प्रकाशित जुलं नं प्रतिक्रिया बिइमाः धइगु संवेदनशीलता पिमज्वःनि । तर थुकिया अर्थ बुद्धधर्म धइगु न्ह्याम्हस्यां न्ह्याथें धायेजिउगु अनाथ व असंरक्षित दर्शन मखु । इलं थुकियात कयाः गहन विश्लेषण याइतिनि, प्रतिक्रिया वइतिनि ।

Published in Naali Monthly in 2017 Shrawan issue

Monday, August 10, 2015

20150809 राहतया लुखा

- राजेन मानन्धर

धाइ, विपत्तिया न्ह्यःने दुपिं व मदुपिं उतिं । गन खः धकाः, दुपिं न्ह्याक्व मदुसां दुपिं हे, मदुपिन्त न्ह्याक्व दुसां दइमखु । मदुपिन्त ला जीवन हे भुखाय् नि, हानं मदुपिन्त नं छाय् भुखाय् वयेमाःगु जुइ । ल्ययाःल्ययाः दुपिन्थाय् जक थुइत बाचकं, थुइत निमना, थुइत ला च्याफा हे धकाः लनाः दानाः वये मजिउ ला भुखाय् ? झिगु रेक्टरया भुखाय् वःसां सँ छपु हे इक्कधिक्क मजुइपिं नं थन हे । अय्लाः त्वनाः अंगलय् छकः भ्वाक्क प्यंकूसां भुखाय् ब्वइपिं नं थन हे । दक्वस्यां थू, भुखाचं जक थ्व छाय् मथूगु ?

न्ह्याक्व ल्हाये मखु धाःसां खँ ध्यबाया जक वइ । ध्यबा छुं मखुसां ध्यबा दक्वं खः । थज्याःबलय् झं ध्यबा मदयेक मगाः । नसें मनसें मुंकातःगु ध्यबा थज्याःगु विपत्तियात ला खःनि । झी नं ला अथे हे छेँय् त्याकं त्याकं लुँचुरि दयाच्वनी, मस्तय् ख्येँ छगः नयेत स्वन्ति वयेमाः, वसः छजु पुनेत म्वहनी वयेमाः । अथे ध्यबातिसा मुंका तइगु धइगु थज्याःबलय् यात ला जुइनि । ग्व छु दु धाये, छु मदु धाये । धाये हे मसया वनी जि, माःबलय् हेरा तछ्याये धाइ, थन थःत मालं ख्येँ छगः हे तछ्यायेत मदु । 

उखे दुपिनिगु दूगु खँ । उमि नं खनेदयेक मदेयेक जिउगु मजिउगु यानाः ध्यबा मुंकाच्वनी, प्यआना जग्गा न्यानाः काठमाडौंबासी धायेकेगु म्हगसय् खनाच्वनी, व स्वयाः दुपिनि करोडौंया सम्पत्ति क्यने हे मजियाः सुचुकातइ । वनेबलय् ल्हाःतुति झ्वःलंकाः धकाः सिउसां अज्याःगु ज्या मनूतय्सं त्वःतीमखु । 
आः ध्यबाया खँ वयाच्वन । ध्यबा माल कि गन कया हये गन कया हये – बागमतिइ तुया हये ला, सिमाय् खाना हये ला जुयाच्वंगु दु झीत थन । त्वालय् त्वालय् घाः जुयाच्वंगु दु । मलम पावासः जक पाये दुसां हि बाः वनेगु दीगु जुइ । उकुन्हु झी सकस्यां न्यनागु, छगू अन्तर्राष्ट्रिय खोज पत्रकारिताया संस्थां धाःगु – नेपालीतय्गु न्यागूत्या अरब ध्यबा स्विजरल्याण्डया एचएसबिसि धइगु बैंकय् तयातःगु धकाः । थपाय्च्वः बय्बय् जुइधुंकाः नं व ध्यबा जिगु धाइम्ह माइका लाल नेपाली पिहाँ मवःगु धइगु व दक्व झी सकस्यां म्हसिउम्ह, थःगु उलि ध्यबा मुंका तयेगु हैसियत मदुम्ह अले व ध्यबा थनं कमे यानागु धकाः धाये मफुम्ह गैरकानूनी ज्या याइम्ह वा याःम्ह सियागु हे ध्यबा खः । सरकारं नं व ध्यबा सुयागु धकाः ताये दयेक न्यने मफुगुलिं रहस्य झं गाढा जूगु दु । अज्याःगु क्यने मजिउगु ध्यबा ला विदेशी बैंकय् गुलि दनि गुलि दनि । 

थज्याःगु देशयात हे विपत्ति वःबलय् व ध्यबा न्ह्याथासं सां माला हयाः राहत वा पुननिर्माणया ज्याय् छ्यले फुसा सरकारय् च्वना धाःपिनिगु पुरुषार्थ स्वयेखनीगु वा व ध्यबा थुवाःत हे थ्व ध्यबा राष्ट्रयात बियागु जुल धकाः छकः धाःसा उपिं अपराधीं छकलं दानबीर जुइ दइगु । तर झी थथे मचा खँ ल्हानाच्वना जक जुइ । अज्याःगु ध्यबा मुंकीपिं बरु ध्यबां ल्हानाः सिइ, समाज व राष्ट्रयात बिइमखु । अथेसा व देय्या निंतिं मदइगु ध्यबा ध्यबा हे मखु । ध्यबाया गुण हे अज्याःगु । छंगु ध्यबा ध्यबा मखु, जिगु ध्यबा जक ध्यबा । सुनां सुयातं धिबा निगः बिइमाल कि वां हि पिहाँवइ, कम से कम दुपिनि ला अथे हे जुयाच्वंगु दु । उकिं ला बरु न्हिं खानाः नयेमाःपिन्सं प्वःचाप्वःचा सां इनाच्वंगु दु, करोडौंया मालिक झी मन्त्रीतय्सं थुलि बिया उलि बिया धकाः न्यने खनाच्वंगु मदु ।

मदुपिनि मदु दुपिनि दु धकाः झीसं मसिउगु मखु । देसय् उद्योग धन्दा यानाः हे नं मनूत अरवपति करोडपति जुयाच्वंगु दु । छम्ह निम्ह ख्वाः दुपिन्सं थुलि बिया उलि बिया धकाः धयाच्वंगु ला न्यना । तर मेबलय् दु धायेके यःपिन्सं आः सुनां नं खापा घाराघारा याइ ला धकाः ग्यानाच्वन । सःसी तायेमदु । फोब्स पत्रिकाय् अरबपति धायेके दुपिन्सं आःतक दानपति धायेके खनाच्वंगु मदुनि । बिइत ध्यबा जक दयां मगाः । ध्यबा ला थिकय् धाःसा ध्यबा बिइत माःगु मन झन् गुलि थिकय् जुइ । 

व बाहेक आःला गणतन्त्र वये धुंकल । जुजुपिन्सं व न्हापाया राणातय्सं अकुट सम्पत्ति मुंकातःगु दु । उमिसं बुँज्या यानाः वा बने ज्यानाः कमे यानातःगु मखु, झी गरीब जनताया धन चुचुप्यानाः हे मुंकातःगु खः । व राज्यया धुकू हुयाः फ्ययाः मुंकातःगु ध्यबा सुयाके गुलि दु धकाः नं मसिउगु मखु । सिउगु खँ ला गुलि दु गुलि थ्व जगतय् । 

उबलय् ९० सालं भुखाय् ब्वःबलय् थः सत्ताय् दुबलय् ला श्री ३ धाःपिन्सं बियागु त्यासा नं ल्वःमंका छ्वत धाइ । उमिसं बांलाःगु ज्या याःगु खः धकाः झीसं तारीफ याना हे च्वना । आः गथे गथे जुयाः सिंहासनय् च्वंम्ह लिपायाम्ह जुजुं दरवार त्वःताःवंगु यक्व मदुनि । व वंबलय् दरवारया ध्यबाला छु अनच्वंगु सुकू न्हापां थनाः थनाः यंकल धकाः झीसं ब्वनातया । वं छुछु यंकल, अथे यंके दइ ला कि मदइ धकाः गणतन्त्र हया धाःपिं क्रान्तिकारी नेतातय्सं मन्यं । व पुलांम्ह जुजुं इलय् ब्यलय् पत्रपत्रिकाय् अन्तर्वार्ता बियाच्वनी, जनतायात मछिन धकाः । धाथें जनतायात मतिना याइम्ह करुणानिधान खःसा आः जिं नेपाली जनतायात मछिंबलय् थुलि बिया धकाः धाःगु न्यने दयेमाल । न्यने दइ तिनि जुइ ।

म्वाःम्हस्यां हे मबिउसां वया सिइपिं राजपरिवारया सम्पत्ति ला दुनि । छकः ब्वनागु छगू पत्रिकाय् जुजु वीरेन्द्रया सम्पत्तिइ ब्रम्हलूट धकाः । कायेत ला गनं वः गनं, सलःचात थें बथां बथां । उमिगु हैसियत नं थःगु प्यंगः धलिंकिछि चकंगु छेँचाल्हातिं पना च्वनेमाःपिं ति हे जुल ।

हानं नेपाल ट्रस्ट धकाः दयेकूगु सरकारी संस्था दु । यदि व कन्हय् राजतन्त्र लिहाँ वइतिनि, हानं कन्हय् बैंककय् च्वना वःम्ह जुजुया सिंहासनय् च्वनी तिनि धकाः मुंकातःगु मखुसा व ध्यबा गथे यानाः जिल अथे यानाः जनतायात विपत्ति जूबलय् लिकानाः खर्च यायेमाःगु मखुला ? विदेशीत अन छगू कप कफी त्वनेगु ध्यबा मुंकाः मुंकाः नेपालय् छ्वया हयाच्वन, थन थःगु झीगु अरबौं ध्यबा ध्वगिनाच्वन । दइगुया गौरव धइगु माःमजूतलेयात जकखनी । माल कि काचाकाचां घय्पुइ धुंकी । उमिसं हे हानं विदेशं उलि वल थुलि वल, विदेशं ध्यबा मबिउ धकाः सः तसः यानाच्वनी । दइगु धइगु गौरवया विषय ला मखु, तर नं दयाः बिइम्ह जुइगु गौरवया विषय खः । झीगु गौरव थ्व हे मखु ला ?

- See more at: http://www.newaonlinenews.com/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%BE#sthash.TKPUYL3U.dpuf
(Recited at Birat Nepalbhasha Sahitya Chimujya, Bhaktapur Durbar Square on 2015 08 08 and published in www.newaonlinenews.com on 2015 08 09. 
Accessible at : http://tinyurl.com/razen20150809)

Saturday, August 8, 2015

20150807 छाउपडीया जीवन

छाउपडीया जीवन

राजेन मानन्धर

छाउपडी । अछाम लगायत सुदुरपश्चिमया छगु दुर्भाग्य । थःगु यचुसेच्वंगु प्राकृतिक सौन्दर्य, थाःगाः मदुगु जलश्रोत, भाय्, भेषभूषा व मेगु यक्व खँया गर्व दुसां अनया जनताया छ्यं क्वछुकीगु छगू खायुगु यथार्थ धइगु छाउपडी खः ।


मिसामचा छगू उमेरय् थ्यनकि मजिउ (रजस्वला) जुइगु धइगु सामान्य शारीरिक प्रक्रिया खः । थ्व धइगु मिसा शरीरया धर्म खः । थुकिया मेगु छुं धर्म संस्कृतिलिसे गुगुं कथंया स्वापू दइमखु । थ्व सुं द्यःयात ययेमाः वा मययेमाः धइगु नं मदु । यदि सुं द्यःयात थ्व मयइगु खःसा व द्यः जुइमखु । सुं द्यःयात मिसाया रुपय् पुज्यायेगु खःसा व मिसाम्ह द्यःया नं थ्व छता जुइमाः, मखुसा व द्यःयात मिसा जुइगु तक नं अधिकार मदु, दइमखु ।

खयेत ला विश्वय् मेमेथाय् नं मजिउ जुइगुलिसे अज्याःगु यक्व मिथक वा बाखं व अन्धविश्वासत स्वानाच्वंगु दयाच्वनी । न्हापान्हापा जुदाइज्म व बाइबलया युगय् मिस्तय्त थ्व हे खँय् भेदभाव यायेगु याः, अझ पुनर्जागरणकालय् तकं थुकियात बांमलाःगु खँ धकाः धायेगु याः । २०औं शताब्दिइ थ्यंकाः युरोपं थुकियात सहजकथं स्वीकारयात, थ्व स्वास्थ्यया खँ धकाः थुइकाः उमित अःपुकेगु थीथी खँया प्रयोगया शुरुवात यात । तर झीगु थज्याःगु हिन्दु धर्मया बाहुल्यता दूगु देसय् धाःसा आः तक नं मिस्तय् थ्व विषयय् तायेदयेक खँ ल्हाये तकं मदु । हिन्दूधर्मय् तसकं हे बन्देज तयातःगु दु थुकियात कयाः । थज्याःबलय् अन्न थिइमजिउ, स्वांमा व बालि थिइ मजिउ, भुतुलिइ वनेमजिउ, द्यइके वनेमजिउ, पूजा यायेमजिउ धायेगु चलन झीथाय् अझं दनि ।

व स्वयाः अलग्ग सुदुरपश्चिम विकास क्षेत्रय् – विशेष यानाः दार्चुला, बैतडी, डडेलधुरा, बझाङ, बाजुरा, अछाम, हुम्ला, मुगु, जुम्ला, कालिकोट इत्यादी जिल्लाय् – मजिउ जुइगुया मेगु हे अर्थ व नियति दु । अन सुं मिसा थिइमजिउ जुलकि वयात छेँय् च्वनेगु अधिकार तकं दइमखु ।

थनया स्थानीय बरमू क्षेत्री समुदाय दुने थन थ्व प्रचलन आः नं ब्यापक रुपं दनि । धर्मय् उपिं तसकं कट्टर । उमि विश्वास दु, उमि कूलद्यः न्ह्याथासं दइ– बुँइ, ख्लयलय्, पहाडय्, खुसिइ, डाँडाय् पाखाय्, छेँय्, क्यबय्, बइगलय्, स्वहानेय्, क्वथाय् नं । द्यःयात मजिउ जूपिं मिस्त अशुद्ध जूगुलिं मयः । अले मजिउ जुइबलय् अज्याःपिं मिस्तय्सं थियाबिल कि उमि कुलद्यः तंचाइ, परिवारया नाश याइ, दुख जुइ । अझ अथे बारेमयातकि धुँ वइ धकाः तकं ग्याः उपिं ।

उकिं अज्याःपिं मजिउ जूपिन्सं थियाः द्यः तंमचायेमा धकाः उमि थः मां, कलाः वा म्ह्याय् हे जूसां मिस्तय्त थःगु छेँय् द्यनेबिइमखु । मजिउ जुयाच्वँतले उपिं उखें थुखें वनी, द्यः नापलाइ, द्यः तंचाइ धकाः उमिसं मजिउ जूम्ह मिसायात उखेंथुखें वने हे मफयेक कैद यानातइ । उकिं उमिसं उमि द्यः तंमचायेकेत मिस्तय्गु हे स्वतन्त्रता, इच्छा व स्वास्थ्य जीवनया तकं बलिदान बिइ । थःमनूयात ख्वयेकाः द्यः लय्तायेकेमाः उमि ।

मिसामचाया दकलय् न्हापां मजिउ जुइबलय् ला झिंछन्हु तइ धाःसा मेबलय् नं न्हय्न्हु च्वनेमाः । आः कमसेकम प्यन्हु सां तः अज्याःथाय् । उकियात उमि संस्कृति धाइ, परम्परा धाइ । थुकिइ हे उमि गर्व दु । थज्याःगु अमानवीय प्रचलनयात तकं उमिसं तर्क बियाः म्वाकेगु खँ ल्हाइ । थः त्याःगु खँ । 

छाउ धइगु उमिगु भासं थी मजिउ धाःगु अले पडी धइगु प्रथा । अथे च्वनेगु थाय्यात छाउगोठ धाइ । छाउ गोठ थाय् अनुसार पाइ । गनं गनं ला मजिउ जूपिं मिस्तय्त सा, मेय्, दुगुचा दूगु गोठय् हे थ्यने छ्वइगु खः, उमिगु उतुउतुं च्वंगु खि व च्व नापं हे च्वनेमायेक । मेपिनि धाःसा अलग्ग हे छाउगोठ दयेकातःगु दइ । छम्ह मनू तुति झ्वःलंका द्यने मछिंगु फ्यतूसां छ्यनं च्वये थीगु, झ्या लुखा छुं हे मदुगु थाय् । दुहाँ वयेगु ह्वः छह्वःदइ, कातुकाक्क घ्वंस्यानाः, पुलिंचुयाः वनेमाःगु । ह्वतय् नं खापा दइमखु, सिपू छपू जक धइ ध्यपनाः बन्द यायेत । सर्प इत्यादिं वयाः न्याइगु ला द हे दु, थज्याःबलय् उपिं बलात्कारया शिकार तकं जुइगु संभावना दु । अज्याःबलय् झं स्यानिटरी प्याड थज्याःगु छुं मदइबलय् फोहर व संक्रमण जुइगु ला जुहे जुल ।

उकिसं अज्याःबलय् उमि थःगु छेँया क्यबय्, छेँय् तकं वने बिइमखु, गनं अज्याःपिं म्वःल्हुइत धकाः अलग्ग हितिइ छ्वइ, गनं खुसिइ हे वनेमाः । मेमेपिं मनूत वये वने यायेगु लँय् उमित जुइकी तकं मखु, मेगु हे लँ बियातःगु दइ । थुलि तक कि उमिसं सिमाय् थिल कि फल सइमखु, स्वांमाय् थिल कि मा सिनावनी, सायात थिलकि सां दुरुबिइमखु, उमिसं थिलकि नयेगु स्यनी धकाः धायेगु चलन दु । हानं थ्व अवधि दुछि उमि दुरु, धौ, घ्यः व मेमेमगु पौष्टिक खाना नयेमदु । अप्वः धयाथें उमि गंगु अःपूगु नसा, मरि व चि हे जक नयाः प्वाःथनेमाः । न्ह्याक्व चिकुसां ख्वातुगु सिलः दइमखु द्यनेत, अप्वः धयाथें बोरां भुनाः द्यनी । ब्वनेकुथिइ वनाच्वंपिं मस्तय्त थज्याःबलय् आखः ब्वनकि सरस्वती द्यः तंचाइ धकाः सफू तकं थिइके बिइमखु (आः गनं गनं स्कूल नं छ्वयेगु याः) । थज्याःगु गोठ ताःन्वःबलय्यात नं मजिउ, चिकुबलय्यात नं मजिउ । पिनें पिनें न्यनेगु छता, तर थः हे प्रत्यक्ष अज्याःगु छाउगोठय् पलाः तयेधुंकाः जक सिइ, नेपालय् मिसा जुइ गुलि थाकु धकाः ।

थौं अन मिसा जूगु हे कारणं थ्व हिंसा, शोषण व विभेद फयेत उपिं अझं नं बाध्य तिनि । तप्यंक धायेगु खःसा थ्व अनया मिजंतय्सं मिस्तय्त धर्म व अन्धविश्वासया नामय् यानातःगु छगू धार्मिक, साँस्कृतिक व सामाजिक शोषण खः । लैगिक विभेदया पराकाष्ठा हे खः ।

स्वभाविक खः, सुं नं मिसा मजिउ जुइगु प्राकृतिक स्वभावपाखे पिहाँ वनेफइमखु । उकिं मिजंतय्सं थुकिया नां जक कायेवं मिस्त मछिनाः, मछालाः सुम्क च्वनी, धाःधाःथे धायेकाः लिसः मबिसे च्वनेत बाध्य जुइ । मिजंतय्सं दयेकूगु हरेक नियमयात क्वबिइत उपिं आः नं बाध्य । अझ मिस्तय्सं थः मजिउ जूगु नं इलय् इलय् समाजय् कने हे माः, मखुसा, विशेष यानाः इहिपाः मजूनिपिं मिस्तय्त मखुगु ज्या यानावःगु वा प्वाथय् दयेकूगु इत्यादि लांछाना याइ, समाजय् च्वनेबिइमखु । तर मिजंतय्त धकाःसा थज्याःगु याःगुया दोष बिइमखु ।

दक्व हे सुदुर पश्चिामाञ्चलनया पहाडी जिल्लाय् थ्व प्रथा दनि । थनयापिं मनूत राजधानीइ थ्यनकि राजनीतिक रुपं थी थी विषयय् हावी जुइ, पूर्व प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा व पूर्वगृहमन्त्री भिमरावल आदि थज्याःगु छाउपडी तइगु लागाय् हे ब्वलनावःपिं खः । उमिगु म्हुतुं देशय् ततःधंगु परिवर्तनया खँ वइ, तर थःगु क्षेत्रय् आः मिस्तय्त छाउगोठय् तयेमखु धइगु वचनवद्धता वइमखु, छाय्धाःसा उमि नं थःगु पितृसत्तात्मक समाजया लगाम ज्वनेमाः । अथे हे अनया लागां राजधानीइ महिला अधिकार कर्मी जुयाः दंवइ, तर थःगु क्षेत्रय् छाउपडीया विरोध याःवने धाइमखु । दक्व थःथःगु थासय् विवश ।


थज्याःगु मनूयात मनू हे मखनीगु अमानवीय भेदभाव जुयाच्वंसां थ्व छाउपडीया विषयय् खास हे विरोध जूगु न्यनेमदु । शायद राज्यय् प्रभावशाली समुदायया मिजंतय्सं हे थ्व लादेयानातःगु जुयाः राज्य थ्व विषयय् नवायेगु अवस्थाय् मदु । करीब नीदँ न्ह्यः हे थ्व छाउपडी चलनया विरुद्ध अस्मिता पत्रिका लगायत मेमेमपिन्सं नं खँ ल्ह्वंगु खः । थी थी अन्तराष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थां ज्या हे ला मयाःगु मखु, तर लिच्वः धाःसा खनेदु थ्यंक धायेजिइक पिहाँ मवः । सन् २००५य् सर्बोच्च अदालतं छाउपडी प्रथायात दिकेत निर्णय यानाबिउगु खः तर हिन्दु धर्मलिसे तप्यंक स्वापु दूगुलिं ला मसिउ, व्यवहारय् धाःसा थुकियात पनेफयाच्वंगु मदु ।


मिसामस्तय्त जुइगु यौन हिंसाया विषय् अध्ययन यायेत डडेलधुरा, आछाम व कैलालीइ वनाबलय् थ्व प्रथालिसे प्रत्यक्ष साक्षात्कार जुल । स्वभाविक रुपं थ्व विषय खँ पिहाँ वइ, मिश्रित प्रतिक्रिया न्यनेदइ । मिजंतय्सं तप्यंक हे थुकिया समर्थन याइ – मजिउ जूम्ह मिसायात छेँय् तलकि छेँय् धुँ वइ हँ, म्हुतु हे फस्वइ हँ । भचा पुलांपिन्सं द्यःयात थ्व मजिउ, जिमि द्यः तंचाइ, प्रकोप जुइ धयाथें धाइ धाःसा भचा ल्याय्म्हतय्सं चाःहिइकाः थ्व धइगु बांमलाःगु फोहर जूगुलिं उमित छेँय् मतःगु धकाः तर्कयाइ । उलि धयां नं मजिल धाःसा आः बुलुहुँ उन्मुलन जुयावनाच्वंगु दु धाइ । ग्वःगू ग्वःगू गाविसयात भ्वँयत् छाउपडी मुक्त गाविस घोषणा यायेधुंकूगु दु, न्यादँ दुने अछामयात हे छाउपडी मुक्त जिल्ला घोषणा यायेगु उमिगु योजना दु । माओवादीं कुप्रथा व अन्धविश्वासलिसे ल्वाना धाल, तर माओवादीतय्गु पकड बांलागु थ्व क्षेत्रय् नं थ्व प्रथा थन गथे खः अथे हे दनि ।


मिस्तय्के तर्क नं मदु, ल्वायेगु शक्ति नं मदु, न्हापां निसें थन थथे हे खः धकाः धाइ । मिस्त थः हे क्रान्ति यायेत नं उलि सबल मजू । उकिसं उमित साथ मबिइपिं मिजंतय्सं ब्यक्वय् नकी – न्हिछि छाउपडी मदयेकेमाल धकाः भाषण यानाजुइपिं मिस्त हे थन थः सुटुक्क छाउगोठय् च्वंवनी । स्वास्थ्यकर्मी व शिक्षिका तकं वनी । मवँसें मगाःगु अवस्थाया छुमां खः थ्व ।


छुं हे मजूगु अवस्था धाःसा मखु । चकंछि शताब्दीया मिहेनतं अन छुं भचा हिउपाः ला वःगु हे खत । छथाय् निथाय् छाउगोठ स्यंकेगु आन्दोलन नं जुल । गनं गनं आः जिपिं अथे छाउगोठय् च्वनेम्वाः धकाः लिसः बिइपिं मिस्त लुत । मजिउ जूबलय् नं स्कूल वना धाइपिं मिसामस्त नं खन । कमसेकम पिनेयापिं मनूत वलकि थ्व बांमलाःगु प्रथा खः, मदयेके माः, कम जुल धायेसल उपिं ।


एजनिओत अन ग्वाः ग्वाः दु । ज्या याना नं च्वंगु दु, अथे धकाः धाइ उमिगु रिपोर्टय् । योजना नं ततःधंगु दु । तर योजनाय् न्ह्यागु दुसां अन आः नं छाउपडी प्रथा उलि याकनं मदयावनीगु अवस्था मदुनि । पिनें वःपिन्सं थ्व विषयय् खँ ल्हाःवलकि उमि छ्यं स्याइ, ब्वः हे बियाहइ, कि मखुसा गिजेयानाहइ । उकिं ला मुक्त घोषणा जूगु धयातःगु गाविसय् जिपिं थ्यंबलय् नं छाउगोठत लुयावल । गुम्हस्यां आः सुं नं मच्वं धाइ, गुम्हस्यां च्वंच्वं धाइ । उलिमछि गैरसरकारी संस्थातय्सं ज्या ला यात, तर ज्या जक यात, ज्या मजू ।

खयेत ला थ्व उमिगु समुदायया खँ खः, उमि यःसा सुयातं कपाः स्याकाच्वनेमाःगु मदु । तर स्वनिगलय् कुमारीयात मिसा अधिकारया प्रतीककथं द्यः यानाः पुज्यानाः राष्ट्रपतिं तकं सिन्हः फयेमाःगुयात अनेतने धाइपिन्सं थुकिया बारे तछ्यानाः खँ ल्हानाच्वंगु तायेमदु । खँ स्पष्ट दु थ्व चलनयात राज्यय् दकलय् अप्वः थाय् कयाच्वंपिन्सं आः नं थुकियात मौन समर्थन बियाच्वंगु दु । उपिं हे बल्लाः, उमिगु हे ल्हातिइ समाजया कानून दु । उलि याकनं वनी मखु थ्व । तर नं झीसं सिउ थज्याःगु मिस्ततय्त मिसा जुयाया कारणं जक जबरजस्ती मनू हे जुइमखंकीगु धर्म, संस्कृति वा परम्परा न्ह्यागु हे जूसां छन्हु अन्त्य मजुसे मगाः, जुइतिनि ।
Published in Sandhya Times on 2015 08 09
Also published in:  http://www.newaonlinenews.com/%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8
Accessible also at : http://tinyurl.com/razen20150826

Saturday, August 1, 2015

20150801 जिगु मदंगु छेँ

निबन्ध

राजेन मानन्धर

भुखाचं जितः त्वःतावन, जिं भुखाय्यात मत्वःता । जिं वयात वने हे मबिया, कस्सिक ज्वनातया । जिं न्यना – छाय् मथुनागु जिगु छेँ ? छाय्, जिगु छेँया दुनेगु हैसियत नं मदु ला?

छेँ जुइत नं हैसित माः, छेँ दयेकेत नं हैसियत माः । हैसियत धइगु ध्यबा खः नं, मखु नं । ध्यबां छेँ दइगु खःसा ध्यबा छाय् ध्यबा जुयाच्वन जुइ ? ध्यबा मदयेकं छेँ मदइगु खःसा हानं ध्यबा दुपिनि छेँ मदु छाय् जुयाच्वन जुइ? ध्यबा व छेँया छु नाता? छु सम्बन्ध ?

थ्व भुखाचं छेँ व ध्यबायात ब्यागलं तयाबिउगु दु । छेँ दु, ध्यबा मदु । ध्यबा दु, छेँ मदु । न्हापा व छेँ थुवालं ग्वःकः ग्वःकः ला छेँ जक स्वस्वं जा हे मनः, मनसें प्वाः फुदं वया । लुखाक्वय् दनाः छेँ जक स्वयाच्वनीगु, गःपः तःहाकः यानाः । थौं वया जा हे कथुं कुहाँ मवं, छेँ दुंगु पाःताः जक स्वयाः । छेँ व जाया नं स्वापू दइगु जुयाच्वन । छेँ दुसा नये यः, छेँ मदुसा नये मयः । धाथें थ्व छेँया छु छु लिसे जक स्वापू दइगु खनी । छेँया स्वापू लुखा जक मखु, लुखा हाचां गायाः वइपिं लिसे नं दइगु, झ्याः जक मखु, झ्यालं स्वयाच्वनीपिं लिसे नं दयाच्वनीगु । लुमं लुमं ग्यासे वः जि झ्यालं स्वयाच्वनीपिं खन कि । झ्यालं स्वयाच्वंपिं खनकि छेँ ब्वयाच्वंपिं थें च्वनीगु जितः । सुयां मदुगु छेँ थें का, जिगु नुगः मुइ ।

जि व छेँ । छेँ व जि । न्ह्याबलें नापं सां गबलें नापं मजू । कलाः भाःत धायेकाः नं नापं द्यनेम्वाःपिं थें । छु छु मिले मजुयाच्वनी, गबलें छेँया कपाः स्याः, गबलें जि प्वाः स्याः । छेँया जि खनाः तं वः ला, न जि जकं छेँयात घुरकि नकाच्वनागु ला । ययाः नं मयःम्ह कलाः थें, मयः मयः धायेक ब्याहा यानाबिउम्ह भाःत थें । मयः मयः धाधां सँ भुइइ, न छें जितः पितना हइ, न जिं छेँयात थुनाछ्वये । जि जि जुयाच्वने, छेँ छेँ जुयाच्वनी । जिमिगु सम्बाद जिमि न्ह्याबलें ल्हाः पालाः पालाः ल्वानाच्वनापिं जःला खःलां तकं सिइमखु । उमि स्वये जिमि गुलि मिलेजू, न्ह्याबलें नापं, न्ह्याथाय् छकः वंसां घय्घय् पुनाः जुल धाइ । ग्व, यःगु मतिना ला मतिना, मयःगु मतिना छु ले ? नं जिं कनेफु, न छेँया म्हुतु दु, व दक्व कनेत । छेँ ला त्याः, नवायेमसःम्ह जुइदयाः, अले लि ले? जिं ला धायेफयेमाःगु खः । तर जिं नं म्हुतुइ तालं ग्वयाबिया ।

थौं थ्व भुखाचं छेँयात जि दयेकाबिउगु दु, जितः छेँ दयेका बिउगु दु । जि छेँ जुया बिया, छेँ जि जुयाबिल । यः मयः या सवाल मदु, न्हयाःम्हाः धायेमदु ।

छेँ छेँ जुत्तले जिम्ह मजू, थौं अकस्मात पाःताः जुइवं पुलिं पुलिं चुयाः हालाच्वन, का रे छकः घय्पुना का हँ , छकः जक छातिइ प्यपुंकाति हँ । आः गबलें तं क्यनेमखु हँ, आः गबलें पिहाँ हुँ धायेमखुत हँ । आः गबलें ब्याज पूहुँ धयोमखुत हँ, आः गबलें साँवा गुलि पुलेगु दनि धकाः न्यने मखुत हँ ।

 जि स्वरे जि । जि गुलि फसाद । न वयात जाकि वाःगुथें मुनाः ब्वराय् तयेफु, न ग्वतूगु हासा थें हानं थनाः धंके फु । म्हगस दक्व खाः जुल । चर्याम चुरुम । नकतिनि चाल, जिगु छेँ जिगु जुल । छफासः चा कयाः छातिइ तयेथें जुल । म्ह छम्हं ब्वब्वस्यायेथें जुल । जुइत ला जि आः म्हय् चा बुलीम्ह स्वयाः मेम्ह मखयेधुंकल । थौं जिगु छें जितः जिगु हैसियत क्यनाबिल ।

खला छेँ नौ खः, च्याये जक मलाःगु का । नौ बूसा बरु अर्थ दइ जुइ, बैराग उत्पत्ति जूम्ह धाइ, थःगु मतिनां धोखा बिउम्हसिया मनय् उत्पत्ति जूगुयात बैराग नं धाइमखु । सुयां मतिना त्याकेमफयाः हिमी चाःम्हस्यां छु त्वःती? वयात जकं त्वःतलका मतिनां । थौं जिगु जुइ मफुम्ह मतिनां जितः त्वःतल धकाः बैराग कायेगुया नं अर्थ मदु । रागं त्वःतूसा जकं बैराग वइ । थ्व ला लागिमिगि खः, हिमी खः, वँय्सू खः । थ्व ला रागया नं पराकाष्ठा ।

धाथें जितः थौं छेँया रागं त्वःतल । जिगु दुने छेँ दयेकाच्वंगु रागं जितः त्वःतल । न्हापा नं जितः छकः निकः अथे मतिइ वइगु । थ्व छेँयात जिं जिगु धायेमफुत, न थ्व छें जितः जिम्ह धाल । अथेसां जि व छेँ नापनापं । नापं नयेगु, नापं द्यनेगु । जि हे छेँ थें, छेँ हे जि थें । जि व छेँ दुसा मेपिं सुं म्वाःथें । भ्रमया दुने भ्रम सुलाच्वंगु लुयावइ, व हे भ्रमं जितः झुमिं यंथें यंकी । जि वनाच्वने । थ्व मतिना नं मखु, थ्व घृणा नं मखु ।



जि जिगु मदुंगु छेँ स्वस्वं छक्क । दक्वस्या छेँ दुं जिगु छेँ जक छाय् मदुंगु । छेँ दुंपिनि ला छेँ दुन धयां पार । छेँ दुंपिनि ला छेँ जक दुनी, छेँ मदुंपिनि छु छु दुनी सिउला? अले जि छु दुन ले ? यक्व यक्व दुंगु दु । छु छु दुन धकाः धायेत तकं शब्द मदु, शब्द हे नं दुंगु दु । शब्द मदयेकं छुकिया भरय् म्वायेगु आः? मेमेगु दुनेगु पलेसा जिगु छेँ दे दुंसा जिउगु नि । धाथें धायेगु खःसा जिगु दुने दनाः जितः हिमी चायेकाच्वनीम्ह छेँ दुंगु दु । जि आः छेँ दयाः नं भूकम्प पिडित जूगु दु, जि मुक्त जूगु दु । जि बैरागी जूगु दु । जि नं उकिइ दुने हे दुंसां जिउ नि । जि दनाच्वना, जिगु न्ह्यःने जिगु मदंगु छेँ दु, जिगु दुने जिगु दुंगु छेँ दु ।
Published in Naali Monthly 10/7 (85), 1135 Anala (Asar 2072)

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...