Thursday, July 27, 2017

170726 समानताको भाषा एस्पेरान्तो


राजेन मानन्धर
संसारमा कति भाषा होलान् ? हाम्रो जस्तो सानो देश नेपालमा नै सयभन्दा बढी भाषा छ भने यत्रो संसारको सात अरब वासिन्दाले बोल्ने भाषाहरू यति नै छन् भनेर गन्नु असम्भव नै नभए पनि त्यत्ति सामान्य कुरा पनि होइन ।

अब एकातिर संसारका सबै मानिस एक हुन्– को गोरा को काला, को धनी को गरीब, को सभ्य को असभ्य, सबै मानिस भाइभाइ भएर बाँच्नु पर्दछ भनेर विश्व भातृत्ववादको नारा घन्काइन्छ, बसुधैव कुटुम्बकम् जपिन्छ भने अर्कोतिर यो अंग्रेजी बोल्ने, यो जापानी बोल्ने, यो नेपाली बोल्ने भनेर मानिस मानिसको वर्गीकरण गर्ने मात्र हैन, बोलिने भाषाको आधारमा जातीय दुश्मनी र ऐतिहासिक शत्रुतालाई बीचमा पर्खाल बनाएर बैमनुश्यताको भावना समेत श्रृजना गर्ने हाम्रो परिपाटी रहिआएको छ । यस्तो वातावरणमा हामी यो कल्पना मात्र गर्न सक्छौँ कि संसारको अर्को कुनामा जाँदा भाषिक समस्या आइनपरोस् अनि आफ्नो घरका सदस्यसँग झैँ कुराकानी गर्न सकियोस् तर यथार्थमा यो सम्भव देखिँदैन किनभने एउटै भाषामा पनि भौगोलिक र अन्य कारणहरूले गर्दा साधारण असमानता आएर विभिन्न भाषिकाहरूको निर्माण हुन जान्छ भने यत्रो ठूलो संसारमा सबैको मुखमा एउटै मात्र बोली हुनसक्ला भन्ने कुरा कल्पना पनि गर्न सकिँदैन ।

आजको युगमा मानिसहरूको विभिन्न देशहरूसँग विभिन्न सम्बन्ध रहिरहन्छ, संसारभरका देशहरूमा जानु भनेको टोल छिमेकीको घर जानु जत्तिकै भइरहन्छ । यस्तो अवस्थामा सबै देशको सबै भाषा सिकिराख्ने कुरा पनि आएन । त्यसैले आज भोलि यस्तो एउटा भाषा, जसले दुई विभिन्न भाषभाषी देश बीच विचारको आदानप्रदान गराउँछ, त्यसको आवश्यकता महसुस गरिनु स्वभाविक हो ।

यसका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारको निमित्त एउटा देशको भाषा विश्वका अन्य देशवासीहरूले सिकेर आफ्नो देश बाहिर उक्त भाषाको माध्यमबाट सञ्चार गर्न सक्दछ । यहाँ कुन चाहीँ भाषालाई यस्तो अन्तर्राष्ट्रिय भाषाा बनाउने भन्ने प्रश्न हाम्रो सामू आउँछ र कुनै एक सम्पन्न देशको भाषा नै विश्व प्रयोजनको लागि उपयुक्त वा स्तरीय मानिन्छ । यो उपाय पनि राम्रै हो तर यो त्यसबेला मात्र मान्य हुनेछ, जुनबेला संसारका सबै मानिसले त्यस देशप्रति समर्पणको भावना राख्न मञ्जुर गर्दछ । अन्यथा कुनै पनि स्वाभिमान व्यक्ति अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोगको लागि भनेर कुनै देश विशेषको भाषा सिक्न मन पराउँदैन । उसले आफ्नो मातृभाषाको पनि उत्तिकै अस्तित्व देख्छ, जत्ति विदेशी भाषाको हुन्छ । अर्को, यस्तो विदेशी भाषा सिकेर बोलेमा उसले कहिल्यै पनि त्यत्ति राम्रो र स्पष्ट बोल्न सक्दैन , जत्ति त्यो देशको एक अनपढ व्यक्तिले बोल्न सक्छ अनि त्यस्तो परिस्थितिमा असमानताको वातावरण श्रृजना हुनु स्वभाविक पनि हो ।

यस बाहेक यस किसिमको प्रक्रियाले गर्दा विश्व समक्ष उक्त भाषाका धनी देशको प्रतिष्ठा स्वतः बढ्छ र अप्रत्यक्ष रूपमा उपनिवेशले झैँ अरु देशले त्यो देशलाई सम्मानको दृष्टिले हेर्नुपर्ने हुन्छ र त्यहाँको संस्कृति र रहनसहरन अँगाल्नु पर्ने हुन्छ ।

यस प्रकारको विश्वभाषाको कुरा गर्दा हामी नेपालीहरू साधारणतया अंग्रेजीलाई अगाडि राख्छौँ । बाह्र वर्ष स्कुल क्याम्पसमा पढेर पनि जाँचमा पास हुन धौधौ पार्ने यो भाषा के विश्वभाषा बन्न सक्ला ? प्रश्न हाम्रै लागि पनि सोचनीय छ । त्यसमाथि पनि संसारको जुनसुकै कुनामा पनि अंग्रेजी बोलिन्छ भन्ने धारणा राख्नु गलत हुनेछ । युरोपकै कुरा गर्ने हो भने पनि ब्रिटिश द्वीपहरू बाहेक अन्य देशहरूमा विरलै मात्र अंग्रेजी बोलिन्छ ।

कुनै एक भाषाका प्रभुत्वबाट बच्न एउटा तटस्थ, सजिलो, चाँडै सिकिने र कुनै देशको राजनीति एवम् संस्कृतिमा आँच नआउने भाषाको “निर्माण” गर्ने विचार मानिसहरूले धेरै पहिलेदेखि गरिआएका थिए । विश्वको पहिलो कृत्रिम अन्तर्राष्ट्रिय भाषाको रूपमा भोलापुक (Volapuk) लाई लिन सकिन्छ । मार्टिन स्लेयरले ई. १८८० सम्ममा बनाइसकेको यो भाषा एकताका सफल नै भयो तर पछि केही वर्षमै सिक्न गाह्रो, नमिल्ने गरी बनाइएका शब्द इत्यादि कारणले लोप हुन गयो ।

ई. १८८७ को जुलाई २६ तारिखका दिन यस्तै अर्को भाषा एस्पेरान्तो (Esperanto) को जन्म भयो । यस दिन डा. एस्पेरान्तो (आशावादी) भन्ने उपनामले रुसी भाषाबाट पहिलो पुस्तक नामक एउटा सानो पुस्तक प्रकाशित भएको थियो । जसमा सिक्न अत्यन्तै सजिलो एउटा भाषा सम्बन्धी साधारण जानकारी दिइएको थियो । यसका लेखक डा. लाजारो लुदोभिक जामेनहोफ थिए । जसको जन्म ई. १८५९ को डिसेम्बर १५ का दिन तत्कालीन रुसी प्रान्त व्यालिस्तोक (हाल पोल्याण्ड) मा भएको थियो । त्यो प्रान्तमा राजनैतिक अस्थिरताको कारणले गर्दा विभिन्न देशका वासिन्दाहरू आएर बसेका थिए । तिनीहरूमा भाषिक असमानता रहेकोले एक आपसमा शत्रुता रहिरहन्न्थ्यो । यो परिस्थितिले बालक जामेनहोफलाई निकै प्रभावित गर्यो । यसैको फलस्वरुप उनले अन्तर्राष्ट्रिय भाषाको प्रारुप ई. १८७८ भित्र तयार पारे तर ऊ विदेशमा पढ्न जाँदा उनका बुबाले यसलाई वाहियात भनेर जलाइदिए । जामेनहोफ मस्को र वार्सामा चिकित्साशास्त्र अध्ययन गर्न गए र ई. १८७९ देखि १८८५ भित्र डाक्टरको उपाधि हासिल गरे । आँखाको चिकित्सक भएपछि आफ्नो लक्ष्यमा उसले पुनः कलम बढाए र ६ वर्षको अविरल खोज कार्य र अथक परिश्रमको फलस्वरुप उसले कल्पना गरेजस्तो अन्तर्राष्ट्रिय भाषाको पूर्ण रुप तयार भयो । उनले आफ्नो पुस्तक छपाउनका लागि कैयन ठाउँमा प्रयास गरे तर कसैले छापिदिन मानेन । यसैताका उनले क्लारा जिल्वेर्निकसँग विवाह गरे । तिनैका बुबाको आर्थिक सहयोग पाएर उनी पहिलो पुस्तक प्रकाशित गर्न सफल भए । दोश्रो पुस्तक १८८७ ई. मा निस्कियो जुन एस्पेरान्तो भाषाबाटै लेखिएको थियो । त्यसपछि विभिन्न देशबाट निस्किने गरेका एस्पेरान्तो पत्रिकाहरूले यस भाषालाई सुदृढ पार्नमा मद्दत पु¥यायो । यहाँ उनले आफ्ना हितैसी एन्थोनी ग्रोबोस्कीका सल्लाह र नर्वेका जोन्सनको चिन्हको पनि प्रयोग गरेका थिए । पाँचकुने हरियो तारालाई यस भाषाको प्रतीक चिन्हको रूपमा लिइन्छ । यसको हरियो रङ्ग आशाको प्रतीक हो र ताराको पाँचकुनाले पाँच महाद्वीपको प्रतिनिधित्व गर्दछ र यो आशा लिइन्छ कि यस नयाँ भाषाले सबैलाई एकीकरण गर्नेछ ।
जामेनहोफले पत्राचारको माध्यमबाट संसारको कुनाकुनामा यस भाषाको प्रचार गर्दै गए र यस आदर्शलाई अनुशरण गरेर थुप्रै देशका मानिसहरूले यस भाषा सिक्न र सिकाउनमा अभिरुचि देखाए । यसैको परिणाम स्वरुप आफ्नो ठूलो परिवार र कमजोर आर्थिक अवस्थाका बावजुृद पनि यिनी ई. १९०५ मा पहिलो एस्पेरान्तो महाधिवेशन (कंग्रेस) फ्रान्सको बुल्योन–सुर्–मेर शहरमा गराउन सफल भए । यसमा ३३ देशका करीब ७०० एस्पेरान्तोविद्हरू भाग लिन आएका थिए र तिनीहरूले भाषिक समस्याविना यसै भाषाको भरमा महाधिवेशन सञ्चालन गरे । यसपछि ई. १९०८ मा विश्व एस्पेरान्तो संघको स्थापना भएपछि यसको प्रचार विश्वव्यापी रूपमा नै भयो । उता आफ्नो सानो डाक्टरी पेशाले परिवारलाई आर्थिक सन्तुष्टि दिन भने जामेनहोफ सकेनन् र थुप्रै उतारचढावहरू पार गर्दै अन्ठाउन्न वर्षको उमेर (ई. १९०७) मा यिनले जीवन त्यागे ।

आजभोलि यस भाषालाई सं.रा. संघ तथा युनेस्कोले स्थान दिएको छ । त्यस्तै विश्वका सयभन्दा बढी देशमा यस भाषा बोल्नेहरू छन् र तिनीहरू आ–आफ्नो देशको एस्पेरान्तो संघ मार्फत विश्व एस्पेरान्तो संघसँग सम्बद्ध छन् । यो भाषा पर्यटनको क्षेत्रमा बढी प्रयोग भएको पाइन्छ । आफ्नो देश विश्व सामू चिनाउन यस भाषाको प्रयोग गर्न मन पराउँछन् । विभिन्न देशबाट एस्पेरान्तो सम्बन्धी हुलाक टिकट र खाम प्रकाशनमा ल्याइन्छ । विश्वका एक सय पच्चिसभन्दा बढी विश्वविद्यालयहरूमा यस भाषाबाट अध्ययन गर्ने सुविधा छ । यस भाषाको साहित्यिक भण्डार पनि ठूलो छ – यसै भाषामा लेखिएका हजारौं पुस्तकहरुका साथै सबै देशहरुले आफ्ना देशमा साहित्य यस भाषामा अनुवाद गरेर प्रकाशन गरेका छन् । यस भाषाको साहित्य बाहेक दुई सयभन्दा बढी पत्रपत्रिका विभिन्न देशबाट निस्कन्छन् रेडियो र टिभी कार्यक्रमहरु छन्, अहिले युट्युब च्यानलहरु बनेका छन् । यस भाषामा सयौं वेभसाइट र ब्लगहरु खोलिएका छन्, फेसबुकमा ग्रुप र पेजहरु बनेका छन् । हाल आएर मोबाइलमा पनि थुपैं यस भाषा सिक्ने एप्सहरु बनेका छन् । यसरी इन्टरनेटको माध्यमबाट सित्तै यो भाषा सिक्न सकिने अवस्था छ ।

यस बाहेक आज यो विश्वको सामू विभिन्न देशबासीहरू बीच व्यक्तिगत सम्पर्क कायम गर्ने अद्वितीय माध्यम भएको छ । विभिन्न देशमा पत्रमित्रता गर्ने सजिलो माध्यम हुनुका साथै कुनै पनि देशमा बस्ने किन नहोस्, एक एस्पेरान्तोविद् अर्कोसँग भेट्नासाथ राजनैतिक सीमाना नाघी आत्मीय मित्र बन्दछन् । अझ युरोपेलीहरू त आफ्ना पत्रमित्रहरूलाई खाने बस्ने व्यवस्था गरिदिएर बोलाउँछन् । फेसबुककाे प्रचलन अाएपछि यस्ताे सम्बन्ध झन् ब्यापक हुन थालेकाे छ ।

विश्वयुद्धका केही वर्ष विराएर वर्षेनी यसका वार्षिक महाधिवेशनहरू भइरहेका छन् । जस्तै दशौँ महाधिवेशन ई. १९१५ मा पेरिसमा भएको थियो । त्यस्तै ब्रिटेन, जर्मनी, पोल्याण्ड, जापान, सं.रा. अमेरिका, चीन इत्यादि देशमा हुँदै अहिले १०२औं एस्पेरान्तो महाधिवेशन दक्षिण कोरियाको सोलमा भइरहेको छ ।

सन् १९९६मा युनेस्कोका अधिकारीहरुले प्रागमा भएको एस्पेरान्तो महाधिवेशनमा प्राग घोषणा पत्र जारी गरे, जसले एस्पेरान्तोका आधारभूत उद्देश्यहरु झल्काउँछ । यसअनुसार एस्पेरान्तोका मार्गनिर्देशक सिद्धान्तहरु यी हुन् १. लोकतन्त्र २. अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षा ३. शिक्षणशास्त्रकोे प्रभाविकारिता ४. बहुभाषिकता ५. भाषिक अधिकार ६. भाषिक विविधता र ७. मानव मुक्ति ।

नेपालमा एस्पेरान्तो भाषाको प्रचलन ई. १९५६ मा श्री टिबोर सिकेलले गरेका थिए र यसैताका काठमाण्डौ एस्पेरान्तो समाजको गठन भयो । त्यसपछि श्री सिमो मिलोयेभिच आएर ई. १९६९ सम्म यो भाषा सिकाएर गए । त्यसबेला सिकेका करीब ३०० जना विद्यार्थीमध्ये महाकवि देवकोटा र समको पनि नाम आउँछ । त्यसबेला श्रीप्रसाद श्रेष्ठ, बैकुण्ठ मान मास्के, तीर्थराज वन्त र पं केशवराम जोशी तथा गंभीरमान श्रेष्ठ अादि सक्रिय थिए । पछि यो विभिन्न कारणले यो अभियान सिथिल हुनगयो ।

फेरि ई. १९९० मा पोल्याण्डका योआकिम वेर्डिन आएर करीब ६० जनालाई सिकाए यसैबेला नेपाल एस्पेरान्तो संघको गठन भयो । त्यसपछि बेलाबेलामा एस्पेरान्तो सिकाउने काम लगायत अन्य गतिविधि पनि सो संघले गरिरहेको छ । नेपाली—एस्पेरान्तो शव्दशकोष लगायतका केही पुस्तक र पत्रपत्रिकाहरु प्रकाशन भएका छन् । बेलाबेलामा एस्पेरान्तोका कक्षाहरु पनि सञ्चालन हुन्छन् । हरेक वर्ष जस्तै नेपाल एस्पेरान्तो संघका प्रतिनिधिहरु विभिन्न देशमा एस्पेरान्तो महाधिवेशनमा भागलिन जान्छन् । विदेशीहरु नेपालमा आउने र नेपालीहरु विदेशमा जाने क्रम चलिरहेको छ । यसरी हेर्दा नेपालमा एस्पेरान्तो भाषाको विकास भइरहेको देखिन्छ ।

जहाँ जहाँ भाषिक साम्राज्यवादहरूको बोलाबाला हुन्छ त्यहाँ त्यहाँ सिक्न सजिलो, बहुभाषावाद, भाषिक अधिकार र भाषिक विविधतामा विश्वास गर्नेहरूको भाषाः एस्पेरान्तो एक तटस्थ उपचार भएर उभिन्छ । त्यसमा पनि यसले अहिले भाषिक न्यायलाई आफ्नो नारा बनाएको छ । यस भाषालाई विभिन्न देशमा विभिन्न परिवेशमा विभिन्न प्रकारका मानिसले आफ्नो आफ्नो रुचि र उद्देश्यअनुसार प्रयोग गर्छन् । यहाँ कसैले कुनै भाषा प्रयोग र संरक्षण गर्नलाई कसैले दिएको हकको आवश्यकता पर्दैन । यही भएर जुलाई २६ (एस्पेरान्तो भाषाको पहिलो पुस्तक निस्केको दिन)लाई संसारभरका एस्पेरान्तोभाषीहरूले आफ्नो दिवसको रुपमा मान्छन् र “भाषिक न्याय”लाई आफ्नो उद्देश्यको रुपमा संसारभरिका एकभाषा नीति लगाएर आफ्नो भाषा लाद्न खोज्नेहरूका अगाडि तिखो जवाफ भएर तेर्सिन्छन् ।
Published on www.esamata.com on 2017 07 26
http://esamata.com/news/170726esperanto/

Mia artikolo pri Eseranto

Saluton. Deziras al vi felicxon je okazo de 130-jarigxo de la Unua Libro. 
Mi salutas cxiujn partoprenantojn de la 102a UK en Seulo. Mi bedauxras ke min povis arangxi monon por mia vojagxo. 

Jen mi hodiaux eldonis artikolon pri Esperanto en nia retnovajxejo en Nepalo. Bonovlu viziti nin, "sxati", "disdonigi" gxin kaj monitri al niaj legantoj ke ni vivas ! Dankon.
http://esamata.com/news/170726esperanto/


Sunday, July 16, 2017

बुद्धधर्ममा आषाढ पुर्णिमाको महत्व

 राजेन मानन्धर

भगवान बुद्धको जीवनमा पुर्णिमाको अगग्ग स्थान छ । उहाँको जीवनका धेरै महत्व घटना पुर्णिमाको दिन घटेको संयोगहरु धेरै छन् । जस्तै बुद्धको जन्म, बुद्धत्व प्राप्ति तथा परिनिर्वाण पुर्णिमामा भएका थिए । यी बाहेक अरु केही यस्ता घटनाहरु पनि यसै दिनमा घटे । ती मध्ये आषाढ पुर्णिमाका दिनमा पाँचवटा महत्वपूर्ण घटना घटेको संयोग छ ।


त्यसैले संसार भरका बौद्धहरु भगवान बुद्धको जीवनको पाँच महत्वपूर्ण धटनाहरूको संयोग परेको दिन भनेर आषाढ पूर्णिमालाई श्रद्धापूर्वक मनाउँदै आएका छन् । यस दिन परेको भगवान बुद्धको पाँच संयोग निम्न छन् ।
गर्भप्रवेश
महाभिनिष्क्रमण
धर्मचक्र प्रवर्तन
यमक ऋद्धिप्रातिहार्य
आमा मायादेवीलाई अभिधर्म देशना

सिद्धार्थको गर्भप्रवेश –

भगवान बुद्धको जन्मसँग धेरैवटा कथनहरु जोडिएका छन् । यी कथनहरुलाई बौद्धहरु श्रद्धाका साथ विश्वास गर्दछन् । यस्ता कथनहरु बुद्धको गर्भ प्रवेशदेखि नै शुरु हुन्छ । यस अनुसार कपिलवस्तुका राजा शुद्दोदनकी महारानी मायादेवीको गर्भमा सिद्धार्थले आषाढ पूर्णिमाका दिनमा प्रवेश गरेको भन्ने गरिन्छ । यसलाई बौद्ध साहित्यमा एक प्र्रतिकात्मक कथाबाट चिनाइन्छ । यस अनुसार यस दिन मायादेवी व्रत बसेर आराम गरिरहँदा उहाँले एउटा सपना देख्नुभयो । यसमा उहाँले आफु सुतिरहेको अवस्थामा उहाँलाई चारजना देवताहरूले खाट समेत उठाई उच्च आसनमा राखे । त्यसपछि तुषितदेवलोकबाट स्वेतकेतु नामक बोधिसत्व सेतोे हात्तीको रूपमा आएर महारानीको पेटभित्र पसे ।


राजा सुद्धोधनले यसको अर्थ जान्न खोज्दा दरवारमा भएका ब्राह्मणहरूले यसको अर्थ महारानीको गर्भमा एक महापुरूषको गर्भ प्रवेश भएको हो भनेर बुझाए ।


सिद्धार्थको महाभिनिष्क्रमण –
राजा शुद्धोदन आफ्नो युवराज सिद्धार्थलाई संसारका दुःख र पीडाबाट अनभिज्ञ राखी दरवार भित्रै सुख सयलमा भुलाइराखे । तर पनि एक दिन उनले रोगी, बृद्ध, मृतक र भिक्षु गरी चार दृश्यहरू देखेपछि यस्तो किन हुन्छ भन्ने सोचमा डुबे । यसैको उत्तर पाउन उनले आषाढ पूर्णिमाको रातमा गृहत्याग गर्नुभयो । त्यसबेला उहाँको उमेर २९ वर्ष पुगेको थियो ।

बौद्ध साहित्यमा यसलाई महाभिनिष्क्रमण भनिन्छ । यसलाई बौद्धहरु निकै ठुलो घटनाको रुपमा लिन्छन् । यदि उहाँले त्यसदिन घर नछोड्नुभएको भए उहाँ कहिल्यै बुद्ध हुने थिएनन् भनेर यसलाई महत्वपूर्ण घटनाको रुपमा सम्झन्छन् । कथाहरुमा भनिए अनुसार उहाँले दरवार त्याग गर्दा वशवर्ती नामक देवराज आएर दरवार नत्याग्न आग्रह गरेको थियो तर उहाँले मान्नुभएन ।


धर्मचक्र प्रवर्तन –

सिद्धार्थले ज्ञानको खोजी गर्दै छ वर्ष बिताउनुभयो । यस बिच उहाँले धेरै पण्डितहरुको संगत गर्नुभयो, शरिरलाई दुःख दिएर तपस्या गर्नुभयो र विभिन्न चरण पार गरी बोधिज्ञान लाभ गर्नुभयो । तर उक्त ज्ञान पाइसकेर पनि उनले त्यो ज्ञान अरुलाई बाँड्न दुई महिना समय लिनुभयो । उपयुक्त समय र चेलाहरु खोज्दै आषाढ पुर्णिमाकै दिनमा उनले ऋषिपट्टन मृगदावन भन्ने स्थानमा आफ्ना पाँच जना साथीहरुलाई चेला बनाएर धर्म उपदेश दिनुभयो । आफुले प्राप्त गरेको ज्ञान मध्येबाट मध्यम मार्ग र चतुर्राय सत्यको बारे दिइएको ज्ञानलाई पनि बौद्धहरु अति महत्वपूर्ण घटनाको रुपमा लिन्छन् । यसै दिनबाट उहाँको ज्ञान विश्वसामु फैलिएको भनेर उनीहरुले यसलाई बुद्धले धर्मको चक्र घुमाउनुभएको अर्थमा यस दिनलाई नै धर्मचक्र प्रवर्तन दिवसका रूपमा मनाउँछन् ।


यमक ऋद्धिप्रातिहार्य –
भगवान बुद्धले आफ्नो ज्ञान गुह्य नभएको र अहिलेको अहिल्यै देख्न सकिने भन्नुभएको थियो । तर सामान्य मानिसले गर्न नसक्ने जादुइ वा मायावी कला देखायो भने सर्वसाधारण आकर्षित हुनु स्वाभविक हो ।


यस्तो अवस्थामा उनकै जीवनकालमा तीर्थंकरहरूले ऋद्धिद्वारा चमत्कार देखाई आफ्नो धर्मलाई सर्वश्रेष्ठ भनी मानिसहरूलाई आकर्षण गर्ने र भ्रमित पार्ने काम गरिरहेको थिए । यसले गदा्र्र समाजमा मानिसहरू सही धर्मलाई बेवास्ता गरी क्षणिक चमत्कारको पछि लाग्ने संभावना बढिरहेको थियो ।


त्यसैले बुद्धले आषाढ पूर्णिमाका दिन श्रावस्ती नगरमा पुगेर त्यहाँका तीर्थंकरहरूले देखाउने गरेको चमत्कार भन्दा धेरै कठिन चमत्कार अथवा ऋद्धि प्रदर्शन गर्नुभयो। उनले जोडा जोडा अंगबाट आगो र पानी निकालेर देखाएकार थिए । यस प्रकार यस्तो देखाउन सबैले सक्छ तर यो धर्म होइन, यसले दुःखबाट मुक्त गराउँदैन भन्ने शिक्षा दिए । यसै बेला उहाँले आफ्ना शिष्यहरुलाई देखाउन नै सक्ने भएपनि यस्ता ऋद्धि प्रदर्शन गर्नमा प्रतिबन्ध लगाउनुभयो । किनभने यस्तोको पछि लागेर साधारण मानिसले धर्म बिर्सने संभावना थियो ।


आमा मायादेवीलाई अभिधर्म देशना –
भगवान बुद्धको जन्मको सात दिन पछि उहाँकी मायादेवीको देहावसान भएको थियो । बौद्धहरु मायादेवी मृत्यु पछाडि तावतिंस नामक देवलोकमा प्रकट भएको विश्वास गर्दछन् । यस घटना पनि यसै विश्वासमा आधारित छ ।

बुद्धले बोधिज्ञान पाएर जनमानसलाई यसको बारेमा उपदेश दिएर केही वर्ष बिताउनुभयो । त्यस पछि उहाँले आफ्नी आमाको विचार गर्नुभयो ।


बौद्धहरु बुद्धले बोधिज्ञान प्राप्त गरेको ८ बर्ष पछि आषाढ पूर्णिमाकै दिनमा आफ्नी आमा मायादेवीलाई तावतिंस नामक देवलोकमा गएर अभिधर्मको देशना गर्नुभएको भन्ने विश्वास गर्दछन् । यस प्रसंगले एकातिर उहाँले आफ्नी आमालाई कतिको आदर गर्थे भन्ने देखाउँछ भने त्यो ज्ञान कतिको महत्वपूर्ण थियो भन्ने पनि जनाउँछ ।


उहाँले तावतिंस देवलोकमा आमालाई बाट अवतरण भइसकेपछि सारिपुत्रलाई देशना गरे । यसैलाई पछि संग्रहित गरी राखियो, जसलाई त्रिपिटक अन्तर्गतको अभिधर्मपिटक भनेर चिनिन्छ । चित्तका विभिन्न अवस्थाको बारेमा गहन विश्लेषण गरिएको यस पक्षलाई बुद्ध धर्मकै गंभीर र बुझ्न कठिन ज्ञानको रुपमा लिइन्छ ।


यतिमात्र होइन बौद्ध साहित्यमा आषाढ पुर्णिमाको दिनलाई राहुल कुमारको जन्म, प्रथम संगायन शुरू भएको, सम्राट अशोकको कलिङ्ग विजय आदि भनेर पनि चिनिन्छ । यस बारे विस्तृतमा जान संभव भएन ।

बुद्धको जीवनमा यसै आषाढ पुर्णिमाका दिन घटेका यी महत्वपूर्ण घटनाहरुले उनको जीवन र उनले दिएका शिक्षाको गंभीरतालाई प्रतिकात्मक ढंगले दर्शाएको छ ।


यस्ता दिनहरुले बुद्धको गृहप्रवेश, उनले गृहत्याग गर्नुको पछाडिको कारण, धर्म चक्रप्रवर्तन गर्नुको महत्व र आमालाई अभिधर्मको ज्ञानदिनुको महत्व हामीलाई संस्मरण गराउँछ ।


यी विशेष दिनमा बुद्धको जीवनीसँग सम्बन्धित घटना वा कार्यलाई सम्झियौं भने हामीले बुद्धको शिक्षालाई मनन गरेको सार लाग्दछ । ती कथा मात्र कथाहरु होइनन् । समयका उतारचढाउले बगाउन, खियाउन नसकेका ती कथा वा प्रसंगहरुसँग गंभीर भन्दा गंभीर सन्देशहरु लुकेर बसेका हुन्छन् । ती सन्देशहरु नै ती मन्त्रहरुहुन् जसले यो २५सय वर्षमा पनि बुद्धको शिक्षालाई अजर अमर बनाइराख्न सफल भए ।

विभिन्न धर्मश्रवण तथा विद्वानहरुले लेखेका लेखहरुको आधारमा तयार पारिएको

2 years ago/Tuesday, July 16th, 2019/https://bodhitv.tv/article/190716a/


Sunday, July 2, 2017

170702 गोर्खाल्याण्डको आन्दोलन र नेपालीहरुको सरोकार



राजेन मानन्धर
एक महिना हुन लाग्यो भारतको पश्चिम बंगाल राज्यमा त्यहाँको सरकारले बंगाली भाषा अनिवार्य गरेको विरोधमा चर्केको आन्दोलनले नयाँ नयाँ रुप लिन थालेको । नेपाल र भारत दुबै स्वतन्त्र अस्तीत्व भएका देशहरु भएकाले नेपालमा हुने आन्दोलनले भारतभित्र वा भारतमा हुने आन्दोलनले नेपालभित्र प्रभाव पर्नु आवश्यक छैन । तथापि खुला सीमाना भएका तथा दुई देशका बिच धार्मिक, साँस्कृतिक र भाषिक सम्बन्ध रहेका देशहरु भएकाले विशेष रुपमा सीमाना क्षेत्रमा हुने राजनीतिक आन्दोलनले एक पक्षले अर्को पक्षलाई प्रभाव पार्नु अस्वभाविक मान्न सकिन्न । तर अहिले उर्लिरहेको गोर्खाल्याण्डको आन्दोलनले नेपालीहरुलाई विभिन्न किसिमबाट उद्वेलित गरिरहेको भने सबैको सरोकारको विषय बन्नपुुगेको छ ।

कम्तिमा ८०को दशकमा उठेको गोर्खाल्याण्डको आन्दोलन भनेको बिभिन्न समयमा आजको दार्जिंलिङ पुगेका रहेका नेपालीमूलका खसभाषी बाहुन–छेत्री र दलित लगायत राई, लिम्बु, तामांग, मगर र नेवाः इत्यादि नेपालमा भएका जातिका भारतीयहरुले आफु पश्चिम बंगाल अन्तर्गत रहन अस्वीकार गरी आफ्नै अलग्ग प्रान्त हुनुपर्छ भन्ने आन्दोलन हो । नेपालमा हुने विभिन्न जातजातिका मनिसहरु विश्वका विभिन्न देशमा विभिन्न समयमा पुगेका छन् । उनीहरुलाई ती ठाउँका मानिसहरुले लगे कि, यहाँ भन्दा मिठो खानको लागि गए कि, वा यहाँ खानै नपाएर गए कि, वा यहाँबाट देशनिकालामा परेर गए, यो राजनीति वा इतिहासको विषय भए । तर आज उनीहरु त्यहाँ परेका छन्, त्यहाँको नागरिकता लिएर, त्यहाँको संविधान मानेर, त्यहाँको राष्ट्रिय गान गाएर, सरकारी सुविधा लिएर, त्यहीँको माटोको लगि आफ्नो ज्यान दिएर बसेका छन् । यति भएपछि उनीहरुमा आफुलाई नागरिक पहिचान दिने देशप्रति माया भनेकै उनीहरुको राष्ट्रप्रेम हुनु मानवीय गुण हो । यो सत्य भारत मात्र होइन हंगकंग, ब्रुनाइ, बेलायत वा अमेरिकामा बस्ने नेपालमूलका मानिसहरुमा पनि लागु हुन्छ । हामी नेपालमा बस्ने र त्यहाँ बस्नेका बिचमा केही छ भने यी विभिन्न जातजातिहरुका मानिसहरुको आफ्ना मातृभाषाहरु, साँस्कृतिक पर्वहरु र आफ्ना मातृभाषा बोल्न छोडिसकेकाहरुको हकमा हामी पनि त्यही नेपालमूलका हौं भन्ने भावना मात्र छ, जुन कागजी दस्तावेज भन्दा किनै माथिका कुरा हुन् । यो भावना नै कति सुन्दर छ । संसारका कुनै पनि कुनामा बस्ने मानिसहरुसँगको असल सम्बन्ध त सुन्दर हुन्छ भने यसमा त झन् ऐतिहासिक सम्बन्ध समेत छ, यसलाई सबैले सम्मान गर्नुपर्दछ ।

अर्काे, दार्जिलिङको आन्दोलन भनेको भाषिक अधिकारको आन्दोलन मात्र होइन । यदि त्यहाँका नेपालीमूलका मानीसहरुलाई त्यहाँको बहुसंख्यक बंगाली भाषाको अनिवार्यता अस्वीकार छ भने त्यहाँ बस्ने नेवाःं, राई, लिम्बु, तामाङहरुले फेरि ंखसभाषाको अनिवार्यतालाई कुन आधारमा स्वीकार गर्ने ? हो, जीवकोपार्जनका कारणले त्यहाँ बस्ने अधिकांशले आफ्नो मातृभाषा त्यागेर खसभाषालाई नै स्वीकार गरेको अवस्था छ । धेरैले आफ्नो मातृभाषा छ भनेर पनि बिर्सिसके । यदि यो भाषिक आन्दोलन हो भने त्यहाँका मगरले मगर भाषाको कुरा उठाउँथे, तामाङले तामाङ भाषाको अनि नेवाःले नेवाः भाषाको कुरा उठाउँथे । उनीहरुले अहिले देखिरहेको आफ्नो स्वायत्तताको पहिचान र एकताको प्रतीक भनेकै यहाँ नेपालमा अरुको १२२ वटा भाषालाई हत्या गरेर सत्ताकै बलमा आफ्नो एकभाषा नीति लाद्नेहरुको षडयन्त्रको निरन्तरता मात्र होे । कस्तो बिडम्बना जसले यहाँ मातृभाषा अधिकारलाई साम्प्रदायिक भन्छ र जसले आफ्नो भाषा अन्य सयौं भाषाहरुका विरुद्ध लादेर अत्याचार गरिरहेको छ उनीहरु नै भारतमा एउटा भाषाले अर्को भाषामाथि अत्याचार भयो भनेर बोलिरहेको छ ।

जब आफ्नो मातृभाषा बोल्ने अधिकार नहुने हो भने राजनीतिक लाभको निमित्त कसैसँग लड्न फेरि अरु कसैको भाषालाई हतियार बनाएर चलाइएको आन्दोलन देखी संसारको कुनै देशको मातृभाषाप्रेमी पनि खुशी हुनु जरुरी छैन । अल्पसंख्यक भाषिक समुदाय भनेको जहिले पनि कसैको राजनीतिक प्राप्तिको मोहरा भइरहनु त हो । दमन गर्ने ठुला भाषिक समुदायहरुको नियत नै हुन्छ — उर्दुले बंगालीलाई दमन गर्यो, बंगालीले खसलाई दमन गर्यो खसले राई, लिम्बु, तामाङ, नेवाः आदिलाई दमन गर्यो । भाषिक अधिकारको दृष्टिकोणबाट हेर्दा दार्जिलिङमा बंगाली भाषाको अनिवार्यता हटाएर खसभाषालाई अनिवार्य बनाउनु भनेको कागलाई बेल पाक्नु सरह मात्र हो ।

तर आश्यर्च लाग्छ, पश्चिम बंगालमा बंगाली अनिवार्यको कुरा उठ्नासाथ यहाँ नेपालमा एकथरी मानिसहरुको उत्तेजित अभिव्यक्ति पढ्न पाइयो । मानौं यहाँ नेपालमैे बंगाली भाषा अनिवार्य गरेको जस्तो । आफ्नो भाषाले अरु मातृभाषालाई र अर्काको भाषाले आफ्नो मातृभाषालाई अढाइसय वर्षदेखिे दास बनाइराख्दा बोल्न नपर्नेहरु अहिले विदेशमा एउटा भाषाले अन्य भाषाभाषीहरुलाई दमन गर्यो भनेर घाँटी सुकाइरहेका छन् । होसमा हो कि बेहोसमा । प्रश्न यही छ — भारतको भाषा विवाद नेपालमा किन राष्ट्रवाद भएर किन चम्किन्छ ? यहाँ आफ्नै भाषालाई आफ्नैे आदिभूमिमा अरुले आएर प्रयोगविहिन बनाइदिएको, आफ्नो स्वायत्त सरकारमा अर्काको भाषा प्रयोग गर्न बाध्य बनाइदिएको नदेख्नेहरु अन्य देशको आन्तरिक मामालमा किन यति धेरै जासूसी गर्दैछन् ? त्यहाँ बस्ने राइ, लिम्बू, मगर नेवाःहरुले ं खस भाषालाई मातृभाषाको रुपमा स्वीकार गरेपनि अथवा हिन्दी वा बंगालीलाई नै मातृभाषाया रुपमा स्वीकार गरेपनि त्यो उनीहरुको राजनीतिक कुरा हो, उनीहरुले जुन उपयुक्त सम्झन्छ त्यही निर्णय लिन्छ । उनीहरुको राजनीतिक निणर्यलय् हामी नेपालीले बोल्नु उपयुक्त होइन ।

अब अलग प्रान्तको कुरा । जब एउटा देशको एउटा भेगका ठुलो संख्यामा मानिसहरुले आफ्नो बिच एकता छ भनेर बुझ्छ, उनीहरु आफुलाई अरुले दमन गरेको महशुस गर्छ, त्यसपछि उनीहरुले आफ्नो भेगलाई त्यस देशको एउटा प्रान्त बनाएर स्वायत्त जीवन यापन गर्नपाउनुपर्छ भनेर माग राख्छ — यो जायज र त्यहीँ पनि संवैधानिक हो । संघीयताको सुन्दरता भनेको यही त हो । यस्तो माग राख्ने भनेको अलग्ग देश बनाउनचाहने पृथकतावादीहरु होइनन् । भारत स्वतन्त्र भएको बेलामा कतिवटा प्रान्त थिए, अहिले २९वटा प्रान्तहरु छन् । हामीले देख्दादेख्दै मिजोरम १९८७मा र तेलांगना २०१४मा बने । राज्य बन्न त्यति सजिलो छैन । १८९७मा उठेको उत्तराखण्डको माग २०००मा पुरा भयो । अब अन्य राज्यहरु पनि अस्तीत्वमा नआउला भन्न सकिन्न ।

जहाँ पनि सानो समुदायले आफ्नो स्वायत्तताको माग गर्यो कि ठुलो समुदायले विरोध गर्नु स्वभाविक हो । जसरी गथे नेपालको सुदुरपश्मिमा थारुहरुले स्वायत्तताको माग गर्दा त्यहाँ आफुलाई अखण्डवादी भन्ने खसआर्यहरुले टुक्राउने नदिने आन्दोलन गरे, त्यसरी नै पश्चिम बंगालमा पनि नेपालीमूलका भारतीयहरुले गोर्खाल्याण्डको माग गर्ने बितिकै त्यहाँ नेपालका अखण्डवादीहरु जस्ता बंगालीहरुले पश्चिम बंगाल टुक्रिन दिन्नौं भन्ने प्रतिक्रिया देखाउनु स्वभाविक खः । सत्तामा पुगको समुदायले सत्तासम्म पहुँच नपुगेको समुदायलाई रौं पनि दिन्नौं भन्ने स्वभाव जहाँ पनि हुन्छ । अहिले सिलगुडी लगायतका तराईमा पहाडी नेपाली मूलका मानिसहरुलाई धम्की र यातना दिनु यसैको परिणाम हो ।

दार्जिलिङय् गोर्खाल्याण्ड दिने कि नदिने भन्ने भारतको कुरा भयो । तर यस विषयमा नेपालमा चर्चा आवश्यकता भन्दा बढी हुन थालेको देखिन्छ । त्यसमा पनि संघीयता गलत हो, देश टुक्रा पार्न पाइँदैन, पहिचानका आधारमा राज्य बनायो भने बाइसे चौबिसेको युगमा नेपाल फर्कन्छ भने बहस गर्ने नेपालका विद्वानहरु नै गोर्खाल्याण्डको भनेको नेपालीमुलका भारतीयहरुको जातीय पहिचान भएकोले यसअनुसार उनीहरुले गोर्खाल्याण्ड पाउनुपर्छ भनेर वाकालात गर्दै हिँडेका छन् । यो भने विरोधाभासपूर्ण सोचाइभयो नेपालका संघीयता विरोधी समुदायको ।

यस्तो आन्दोलनमा नेपालीहरुको सरोकार हुनुपर्ने हो कि होइन भन्ने अहिले सावल उठ्न थालेको छ । उत्तराखण्ड पनि नेपालको सीमाना जोडिएको भारतीय प्रान्त हो । उनीहरुले पनि आफ्नो राज्य पाउन सघर्ष गरेका थिए होला तर उनीहरुको आन्दोलनमा नेपालीहरु यसरी बोलेका थिए जस्तो लाग्दैन । सद्भाव, भाइचारा अनि थिचोमिचोको विरुद्धको आन्दोलनमा सद्भाव देखाउनु एउटा कुरा हो अनि आफ्नै देशको कुरा जस्तो कुर्लनु अर्काे कुरा हो । भोलि गोर्खाल्याण्ड भएपनि वा नभएपनि नेपालीहरुलाई यसबाट केही फाइदा वा बेफाइदा हुने देखिँदैन । यो नेपालीका लागि एउटा समाचार मात्र हो, छत्तिसगढ वा मिजोरम बनेको समाचार जस्तो । जसरी नेपालको मधेश आन्दोलनका बारेमा यहाँका पहाडी नेताहरु भारतीय सहयोगमा वा भारतले आफ्नो हिस्सा बनाउनलाई आन्दोलन गराएको भनेर खुलेआम लान्छना लगाएर हिँड्छन् त्यसरी नै पश्चिम बंगाल प्रशासनले गोर्खाल्याण्ड नेपालले उक्साएको भनेर भन्यो भने त्यो गंभीर आरोप हुनआउँछ । यस्तो विषयमा नेपालीहरुले मुख सम्हालेकै राम्रो ।


याद गरौं, नेपालमा भुकम्प आउँदा सिक्किम, दार्जिलिंगका नेपालीमूलका मानिसहरुले हाम्रा लागि कति प्रार्थना गरे, राहत सामाग्री पठाए । त्यसपछि दक्षिणी सीमानाय् नाकाबन्दी हुँदा नेपालमा पेट्रोल, ग्यासदेखि औषधीको समेत अभाव हुँदा पनि त्यहाँबाट कुनै विरोध वा नेपाली जनताप्रतिको ऐक्यवद्धताको आवाज सुनिएन । किन ? किनभने उनीहरुमा राजनीतिक सुझबुझ छ, वैचारिक परिपक्वता छ । उनीहरुलाई थाहा छ, उनीहरु हामीलाई भावनाले राहत सामाग्री दिएर मात्र सहयोग गर्न सक्छन्, राजनीतिक निर्णयमा प्रभाव पार्ने किसिमको आन्दोलन गरेर होइन । उनीहरुबाट हाम्रा गोर्खाल्याण्डका फ्यानहरुले पनि केही सिक्नुपर्ने होइन र ?

हाल आएर गोर्खाल्याण्डको आन्दोलन भन्दा पनि नेपाली र दार्जिलिङबासीहरुको बिच सामाजिक सञ्जाल वा युट्युबको युद्ध चर्केको छ । एक जना कलाकार महिलाले नेपालीलाई बेसुरमा वा कसैको बहकाउमा थजाभाबी भनेकै कारण हजारौ हजार नेपाली र दार्जिलिङबासी यसमा झुम्मिनु परेको छ, रिसाउनु परेको छ, गाली गर्नु परेको छ, रुनु परेको छ । अस्तिसम्म गोर्खाल्याण्डमा समर्थन गर्नेहरु अहिले आएर गोर्खा र नेपाली भन्ने शब्दमा नेपालमा जन्मेकाहरुको मात्र एकाधिकार भएको भनी बढाइचढाइ गर्ने फेसन आएको छ । अर्कोतिर यही बेलामा यहाँ देहरादुनदेखि दार्जिलिङसम्मको भूभाग नेपालले पाउनुपर्छ भन्नेहरुको समुह सक्रिय भएपछि उताका मानिसहरु नेपालीदेखि चिढिएका छन् । यस्ता अतिवादहरुले यस मुद्दालाई नराम्ररी गाँज्न थालेको छ । कति सजिलै दुईदेश बिचको सदियौंदेखिको सम्बन्ध आलाकाँचा दिमागहरुको एक अर्कालाई गालीगर्ने मेसो बन्न पुगेको छ । फेसबुक वा युटुयुबमा दुइचारसय लाइक पाउनु भनेको दुइ देशका रगतकै सम्बन्ध भएका नागरिकहरुको सयौं वर्ष पुरानो सम्बन्धमा दाग लाग्ने कुरा गर्नु मुख्र्याँइ मात्र हो भनेर कसैले सम्झाइ दिन पनि आएन । अब त मेची पारि र वारिका बिच एक अर्कामा कति द्वेष र घृणा भरिएको रहेछ भनेर समेत छरपस्टिएको छ । उनीहरुले यसो भनिरहँदा रामसिंह ठकुरी, लैनसिंह वाङदेल, गोपाल योन्जनलाई कसरी बिर्से ? नारायण गोपाल र पेमाला लामाले यो सब हेर्नुपरेको भए? के भएर गयौं हामी? कसैले त बोल ।

एकजना कलाकारको रहस्यमय बोलीबाट शुरु भएको यो वाकयुद्धले नेपाल–भारतबिचको सम्बन्ध धमिलिन थालेको छ, गोर्खाल्याण्डको आन्दोलन नै बदनाम हुन थालेको छ । कतै यो यहाँका र उहाँकाहरुलाई लडाउने र मुद्दालाई कमजोर बनाउने षडयन्त्र त होइन ? यो राजनीति हो, शंका गर्नुपर्ने ठाउँ धेरै छोडेको छ ।

कति दुखको कुरा हो कि पहिले आपसमा स्नेह र मायाको साटासाट गर्नेहरु अहिले देशकै नामलिएर जथाभाबी बोल्न थालेका छन् । यो आन्दोलन अब त हिलो छ्याप्ने मेला जस्तो हुन थालेको छ । यसलाई कसैले रोकिदिएन भने गोर्खाल्याण्ड आउला नआउला, तर यहाँ बस्ने नेपालीहरु र त्यहाँ बस्ने नेपालमूलका भारतीयहरु बिच बैमनुष्यता मात्र फैलिने देखिन्छ । यस समयमा बौद्धिक परिपक्वता सहितको मेलमिलापको आवश्यकता तड्कारो रुपमा महशुस गरिएको छ । सामाजिक सञ्जालको छेडखानी कतै ऐतिहासिक भूल नबनोस् ।
Published on www.esamata.com on 2017 07 02
http://esamata.com/insight/170702a/

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...