Sunday, May 28, 2017

170528 छाउपडी जीवन : रजस्वलालाई अझै अछुतको व्यवहार


सन्दर्भ : महिनावारी सरसफाइ दिवस
राजेन मानन्धर
रजस्वला भएकी महिलालाई अलग्ग व्यवहार आज पनि काठमाडौं लगायतका गाउँ शहर जहाँ पनि धेरै थोरै गरिन्छ । समाजले गरिएको यस्तो व्यवहारले गर्दा एकातिर उनीहरु नै यसबारे खुलेर बोल्न सकिरहेका छैनन् भने यस्तो बेलामा उनीहरुलाई चाहिने विशेष स्वास्थ्य सेवा वा सुविधा उपलब्ध भइरहेका हुँदैनन् । त्यसमा पनि सुदुर पश्चिमको जिल्लाहरुमा रजस्वला भएका महिलाहरुमाथि गरिने अमानवीय व्यवहार शहरमा बसेर कल्पना गरिने भन्दा पनि बढी पीडादायक हुन्छन् ।
अछाम लगायत सुदूरपश्चिमका अधिकांश सुगम शहर र दुर्गम गाउँको एक दुर्भाग्य । यस सौम्य, प्राकृतिक सौन्दर्य, अगाध जलश्रोत, भाषा, भेषभूषा र अन्य थुप्रै सम्पदाको गर्व गर्ने यहाँका खस आदिवासीहरुको एउटा तितो यथार्थ भनेको छाउपडी हो ।
छोरी मान्छे एउटा उमेरमा पुगेपछि छाउ (रजस्वला) हुनु भनेको एक सामान्य शारीरिक प्रक्रिया हाे । यो भनेको महिला शरीरको धर्म हो । यसको अरु कुनै धर्म संस्कृतिसँग कुनै प्रकारको पनि सम्बन्ध हुँदैन । यो कुनै देउतालाई मन पर्नुपर्छ वा मन नपर्नसक्छ भन्ने पनि आवश्यक कुरा होइन । यदि कुनै देउतालाई यो मन पर्दैन भने ऊ देउता होइन । कुनै देवतालाई महिलाको रुपमा पुज्ने हो भने त्यो देवीमा पनि त यो एउटा गुण हुनुपर्छ, होइन भने त्यस देवीलाई महिला बन्ने पनि अधिकार हुँदैन ।
हुन त विश्वका अरु अरु देशमा पनि रजस्वलासँग सम्बन्धित विभिन्न मिथक वा कथा र अन्धविश्वास गाँसिएका हुन्छन् । प्राचीनकालमा जुदाइज्म र बाइबलको युगमा महिलाहरुलाई यस कुरामा भेदभाव गरिन्थ्यो, अझ पुनर्जागरणकालमा समेत यसलाई हेय वा फोहोर कुरा भन्ने गरिन्थ्यो । २०औं शताब्दीमा पुग्दापुग्दै युरोपले यसलाई सहजरुपमा स्वीकार गर्‍यो, यो स्वास्थ्य र सरसफाइको कुरा भनेर बुझ्यो अनि यसलाई सहज र सुविधाजनक गर्न विभिन्न प्रयोगहरु गर्‍यो ।
तर हाम्रो हिन्दु धर्मको बाहुल्यता भएको देशमा भने आजसम्म महिलाहरु यस विषयमा सुन्ने गरेर कुरासम्म गर्न पनि सक्दैनन् । हिन्दूधर्ममा धेरै किसिमबाट यसलाई घृणा गरेको, यसबेलामा महिलाहरुलाई नै अपमानित गरेका धेरै दृष्टान्त दिन्छन् हिन्दु धर्मका विद्वानहरु । रजस्वला भएको बेलामा अन्न फूल, बालीनालीमा छुन हुँदैन, चुलाचौका गर्न हुँदैन, मन्दिर जानु हुँदैन, पूजा गर्न हुँदैन भन्ने चलन अद्यापि हिन्दुहरुमा र हिन्दु धर्म ग्रहण गरेका जनजाति परिवारमा पनि धेरैथोरै पाइन्छ ।
योभन्दा अलग्ग नेपालको सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा – विशेष गरी दार्चुला, बैतडी, डडेलधुरा, बझाङ, बाजुरा, अछाम, हुम्ला, मुगु, जुम्ला, कालिकोट इत्यादि जिल्लामा – रजस्वला हुनुको अर्कै अर्थ र नियति छ । त्यहाँ कुनै किशोरी वा महिलालाई रजस्वला अवधिभरि आफ्नै घरमा बस्ने पनि अधिकार हुँदैन ।
उनीहरुलाई विश्वास छ कि उनीहरुका कुलदेउता जहाँ पनि हुन्छन् – खेतमा, बारीमा, चौरमा, पहाडमा, खोलामा, डाँडा पाखामा, घरमा, बगैंचामा, भान्छामा, भर्‍याङमा, कोठामा । उनीहरुको देउतालाई रजस्वला हुने महिलाहरु अशुद्ध हुने भएकाले मन पर्दैन रे, अनि उनीहरु अगाडि पर्‍यो भने, छोयो भने ती कुलदेउताहरु रिसाउँछन्, परिवारको नाश हुन्छ, बाली सपिँदैन रे । अझ यस्तो चलन बारेन भने मुख बाङ्गिन्छ वा बाघ आएर खान्छ भन्ने समेत विश्वास पाल्छन् तिनीहरु, त्यो पनि आजको युगमा ।
त्यसैले उनीहरुले रजस्वला भएकाहरुले गर्दा आफ्ना देउताहरु नरिसाउन् भनेर आफ्नै आमा, श्रीमति वा छोरी नै भए पनि त्यस्तो बेलामा घरमा सुत्न दिँदैनन् । अझ उनीहरु यताउति जालान् र बाटोमा देउता भेट्लान् भनेर कतै जान पनि दिइँदैन, कैद गरेर राख्नु उचित सम्झिन्छन् । आफ्नो देउता नरिसाउन् भनेर महिलाहरुका इच्छा, स्वास्थ्य र स्वतन्त्रताको समेत बलिदान दिइन्छ । मानिसलाई रुवाएर देउतालाई खुशी पारिन्छ ।
सामान्य स्थानीय भाषामा छाउ भनेको रजस्वला हो अनि पडी भनेको प्रथा । यस्तो बेलामा बस्ने ठाउँलाई छाउगोठ भनिन्छ । यो छाउगोठ ठाउँअनुससार फरक हुन्छ । कतै गाईभैंसी नै राख्ने ठाउँमा पठाइन्छ भने सामान्यतयाः अलग्गै छाउगोठ बनाइएका हुन्छन् । एकजना पनि खुट्टा पसारेर सुत्न नमिल्ने, घुँडा टेक्दा पनि टाउकेले छतमा छुने । त्यहाँ झ्याल हुँदैन, झ्यालजत्रो घस्रेर जाने चौकोस हुन्छ, खापा हुँदैन, फलेक ढप्काएर हावा छेकिन्छ । स्वाभाविक हो, सर्प इत्यादिको डर त छँदैछ, बलात्कारको शिकार हुने सम्भावना समेत छ । यस्तो बेलामा स्यानिटरी प्याडजस्तो केही नहुँदा फोहोर र संक्रमण त हुने नै भयो ।
कति दिन छाउ बस्ने भन्ने गाउँ र समयअनुसार फरक हुन्छ । सामान्यतयाः किशोरीहरुलाई पहिलोपल्ट रजस्वला हुँदा एघार दिन र अरु बेला सात दिन छाउ राखिन्छ । आजभोलि चार दिन राख्छौं भन्छन्, बाहिरियाहरुले सोधे भने ।
यी क्षेत्रबाट काठमाडौं आएर बसेका थुप्रै नेताहरुको नाम लिन सकिन्छ । त्यहाँबाट आएकाहरुले देश बनाएको डिङ हाँक्छन् उनीहरु  तर आफ्नो क्षेत्र जसको खण्ड र अखण्डको नाममा आन्दोलन पनि गर्छन् तर यहाँको छाउपडीबारे भने कोही बोल्दैनन् । महिला अधिकारका कुरा गर्नेहरु पनि यसबारे आन्दोलन चलाउँदैनन्, चलाएको देखिँदैन वा सार्थक भएनन् ।
करिब २० वर्ष अगाडि अस्मिता पत्रिकाले यसबारे कुरा उठाएको थियो । अहिले पनि छिटपुट लेखरचना वा रिपोर्टहरु छापिन्छन् । यहाँ घरैपिच्छेजस्तो गैरसरकारी संस्थाहरु भेटिन्छन् । कतिपय गाविसमा छाउपडी मुक्त भनेर बोर्ड राखिएका हुन्छन् तर छाउगोठमा आवतजावत भएको दृश्य भने देखिन्छ नै । कतिले गोठ भत्काउने अभियान चलाएको पनि सुनिन्छ, तर प्रथा भत्काउँदैनन् उनीहरु ।
माओवादीले पनि केही त गर्न खोजेको जस्तो देखिन्थ्यो । सन् २००५ मा सर्बोच्च अदालतले नै छाउपडी प्रथा अन्त गर्न निर्णय गरिदिएको थियो तर व्यवहारमा भने यसलाई रोक्न सकिरहेको छैन । अहिले पनि बजारतिर नयाँ मान्छे देखियो कि त्यहाँका पुरुषहरु आफै छाउपडीका कुरा गर्न तम्सिन्छन् । एनजिओ आयो भनेर जिस्काउँछन् अनि दिउँसो बजारमा छाउपडीको विरोध गर्ने आइमाईहरु आफै छाउ बस्छन् भनेर गिज्याउँछन् । पक्कै पनि समस्या धेरै छ, भन्न जस्तो सुल्झाउन त्यति सजिलो छैन ।
Published in www.esamta.com on 2017 05 28

Sunday, May 21, 2017

जातीय आन्दोलनको तराजुमा नेवाः देय् दबूको अधिवेशन


राजेन मानन्धर
अधिवेशन हुन्छ–हुँदैन, चुनाव गर्ने–नगर्ने जस्तो शंका–उपशंका र सहमति–असहमतिभित्र अन्ततः देशभरिका नेवाःहरुको साझा मञ्च भनिएको नेवाः देय् दबूको ६ वर्षसम्म रोकिराखेको अधिवेशन दाङ्गको घोराहीमा हालै बैशाख ८ र ९ गते सम्पन्न भएको छ ।

सहमतिमा असहमति
चुनाव गरेर एक योग्य र सबैको मनले खाएको व्यक्तिलाई अध्यक्षमा चुन्ने सामान्य प्रक्रियालाई रोक्न सत्यमोहन जोशी, दुर्गालाल श्रेष्ठ जस्ता सर्वमान्य व्यक्तिहरुलाई समेत साक्षी राखी कथित भद्र सहमति भनी आठ वर्षदेखि अध्यक्षको कुर्सीमा बसेका नरेश ताम्राकारलाई नै अध्यक्ष बनाइने भन्ने सहमति गरिएपछि मात्र यो वर्ष अधिवेशनको सम्भावनाको ढोको खुलेको थियो ।
राष्ट्रिय संस्था भनिसकेपछि त्यसको राष्ट्रिय अध्यक्ष चुन्ने काम काठमाडौंको एक कोठामा गरिएको भनिएको सहमतिलाई उपत्यका बाहिरका ६० जिल्लाका प्रतिनिधिहरुले आँखा चिम्लेर स्वीकार गर्नु आवश्यक थिएन । अझ अध्यक्ष मात्र होइन अब वरिष्ठ उपाध्यक्षको पद सिर्जना गरेर उसलाई स्वतः अध्यक्षमा पदोन्नति गर्ने व्यवस्था रातारात हुने हो भने अन्य जिल्ला र प्रदेशका प्रतिनिधिहरुले पनि त्यो कसैका निम्ति बनाइएको पदमा लडेर जित्न पाउनुपर्छ भन्ने माग आउनु स्वभाविक थियो । यसैलाई काठमाडौंमा सहमति तोडिएको भनेर हल्ला फिजाइयो ।
सहभागिता
नेवाःदेय् दबू स्थापना गरेकाहरु, भाषा जातीय अधिकारका लागि लडेकाहरु अनि काठमाडौं उपत्यकाका नेवारहरुकै उपस्थिति नगण्य थियो । तर पनि यहाँ यो बेलामो दाङय् नेवारहरु भेला भएकै थिए । अधिवेशनमा भाग लिन भनेरै ६४ जिल्लाकां ४५० जना भन्दा बढी दाङ्गसम्म पुग्नु भनेको चानचुने कुरा होइन । ती मध्ये एउटा जिल्लाका प्रतिनिधिहरु आएनन् र एउटा जिल्लाका प्रतिनिधिहरु आएर पनि मतदान नगरी गए भन्ने सुन्नमा आए । जे होस्, काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुर जस्तो लाखौं नेवारहरु भएको ठाउँबाट निकै थेरै प्रतिनिधि आएपनि तनहुँबाट मात्रै ४०जना प्रतिनिधि पुग्नु र क्षेत्र नं १ बाट मात्र १००जना प्रतिनिधि पुग्नु सामन्य होइन । अधिवेशनको यही ठुलो उपलब्धि भयो ।
र्यालि नै नेवारहरुको आकर्षण
अधिकार लिने ठाउँमा पछि परेपनि आफ्नो प्रदर्शन गर्न भने नेवारहरुले जानेका छन् । बिहानै शुरु गर्दा हुने रयाली कसलाई के गर्न हो दिउँसो १२ बजेको टन्टलापुर घाममा निकालियो । लगभग पाँचसय नेवाहरु, तीमध्य कति त परम्परागत पहिरनमा धिमे र बाँसुरीको तालमा नाच्दै आएका पनि थिए कति । यति धेरै नेवारहरुले घोराही नगरपालिकाको नयाँ र पुरानो बस्तीमा गरेको यो परिक्रमा एक किसिमले ऐतिहासिक नै भयो ।
उपत्यका बाहिरका नेवारहरु
यही मौकामा विभिन्न जिल्लाबाट आएका केही प्रतिनिधिहरुसँग अनौपचारिक कुरा गर्दा उपत्यका बाहिरका नेवारहरुको भावना केही हदसम्म अनुभूति गर्न पाइयो ।

स्थानीयता, राजनीति र आफ्नो जीजिविषाको कारणले होला त्यहाँका नेवारहरुमा आफु किन नेवार हुँ भन्ने चेतना निकै कम पाइयो । उनीहरुलाई मातृभाषाको प्रेमले छुन सकेको देखिँदैन । कोही कोही अपवाद बाहेक त्यहाँ बाहिरी नेवारहरुले नेवाः भाय् बोलिरहेका थिएनन् । राष्ट्रिय अधिवेशनमा समेत भाषा बोल्न नसक्नेहरु जिल्ला प्रतिनिधि भएर आएको देखेपछि ती जिल्लामा सामान्य नेवारहरुमा भाषा सिक्नुपर्छ बोल्नुपर्छ भन्ने चेतना नपुगेको स्पष्ट हुन्छ । अर्को, देशभरिका आदिवासी जनजातिहरु पहिचान सहितको राज्यका लागि आन्दोलित भइरहँदा उपत्यका बाहिरका नेवारहरु भने यस आन्दोलनप्रति उदासीन भएको मात्र होइन घुमाउरो पाराले यसको विरोध गर्न चाहिरहेको बुझिन्छ । जसरी काठमाडौं उपत्यका नेवाः राज्यको रुपमा स्थापित भएपछि यहाँ बस्ने सबै गैरनेवारहरु सुरक्षित हुन्छन् त्यसरी नै उनीहरुको जिल्लमा सो सरहको राज्य स्थापना भएमा त्यहाँका नेवारहरु सुरक्षित हुन्छन् भन्ने विश्वास बन्न नसकेको देखिन्छ । जब दबूका जिल्ला शाखाहरु नै पहिचानको पक्षमा देखिँदैन भने यो आन्दोलनले काठमाडौं उपत्यकामा कसरी गति लिन्छ ?

उद्घाटन, संरक्षकको उद्घोष र अध्यक्षको स्वीकारोक्ति
थाकेका र्यालि सहभागीहरुलाई सिधै उद्घाटन सत्रमा बसाए । दई घण्टाभन्दा लामो भाषण भयो, नाचगान भए, सबैलाई रमाइलो भयो । तर त्यहाँ ६४ जिल्लाका प्रतिनिधिहरु उपस्थित भएको मौकामा नेवारहरुको गौरवमय विगत, वर्तमान अवस्था, उनीहरुको पहिचानको मुद्दा, अबको गन्तव्य, त्यसकोलागि अपनाउनुपर्ने रणनीति अनि प्राप्त गर्नुपर्ने लक्ष्यका बारे केही कुरा भएन । त्यति धेरै पैसा खर्च गरेर, १८घण्टा, २४घण्टा बसमा यात्रा गरेर आएकाहरुलाई दिन दबूको नेतृत्वसँग केही रहेन छ ।

उद्घाटन सत्रमा दबूका संरक्षक मल्ल के सुन्दरको उद्घोष अनि अध्यक्षको स्वीकारोक्ति उल्लेखनीय भयो । मल्लले त्यति लामो भाषणमा दबूको अधिवेशन भनेकै काठमाडौंको भद्रसहमति अनुसार आठ वर्षसम्म अध्यक्षको पदमा आसिन नरेश ताम्राकारलाई नै अध्यक्ष बनाइनुपर्ने भन्ने एकसूत्रीय माग राखे । त्यतिमात्र होइन, उनले त्यो माग स्वीकार गर्न नचाहनेहरुलाई नेवार–नेवारको बिचमा फुट ल्याउने विखण्डनकारी हुन् भन्ने समेत सार्वजनिक रुपमा घोषणा गरे ।
त्यसपछि आठ वर्ष अगाडि सर्वसम्मतिबाटै अध्यक्ष पदमा बसेर विभिन्न बहाना बनाई अधिवेशनसमेत नगरी बसेका अध्यक्ष नरेश ताम्राकारले उहाँ मल्लदाइ नै आजसम्म नेवाः देय् दबूका ड्राइभर रहेको र आफुले एकजना खलासीको भूमिका मात्र निभाएको भन्ने स्वीकारोक्ति अभिव्यक्ति दिनेबित्तिकै त्यहाँ एउटा सन्नाटाको वातावरण सिर्जना भयो । दबूको दुइदशक लामो आन्तरिक खिचातानी बुझेकाहरुले जिस्किएरै उहाँ संरक्षक मल्ललाई किंग–मेकर भनेर कटाक्ष गर्नेहरुलाई उहाँले उक्त आधिकारिकता दिनुभयो । आफु अध्यक्ष भएर पनि अध्यक्ष होइन भनेर दबू भन्ने संस्था रिमोट कन्ट्रोलबाट सञ्चालित भइरहेको हो भन्ने अहिले आएर रहस्योद्घाटन भयो । शायद दाङ्गसम्म गएर अधिवेशन गर्नजानुको सबैभन्दा ठुलो उपलब्धि यति नै होला ।
दिनभरी भोकै रयालीमा घुमेर आएका सयौं प्रतिनिधिहरुलाई पानीको समेत व्यवस्था नगरिदिएर अँध्यारो पर्दै गर्दा बन्द सत्रको आयोजना भयो लामखुट्टेले टोक्ने अँध्यारो खुल्ला चौरमा । संगठनात्मक प्रतिवेदनलाई एकजना जिल्ला प्रतिनिधिले यसमा आधारभूत कुरा पनि छैन भनेर दुत्कारे । साबिक समयभन्दा छ वर्ष पछि आयोजना भएको अधिवेशनले पनि आफ्नो सामान्य औचित्य प्रमाणित गर्न सकेन — प्रतिनिधिहरुमा छलफलमा भाग लिने उत्साह रहेन, बिस्तारै खाना खाने ठाउँमा भिड बढ्न थाल्यो । आर्थिक प्रतिवेदनमा सबै कुरा आयो पैसाको कुरा खुलस्त आएन । अनियमितता बुझेका काठमाडौंका प्रतिनिधि आउन पाएनन्, नबुझेका मोफसलका प्रतिनिधिहरुमा पनि आफ्नो पेटमा मुसा दौडिरहँदा त्यो प्रतिवेदनमा लेखिएको कुरा मोबाइलमा टर्च बालेर पढिरहने धैर्य रहेन । यस्तै बेला उता खाना खाने बेला भएको सूचना आइदिँदा प्रतिवेदन पास गर्ने हल शुन्य जस्तै भयो । यसलाई आयोजकको सफलता भनौं या असफलता, प्रतिवेदन पास भएको घोषणा गरियो । अझ आयोजकको त्यो खुल्ला चौरमा दश पन्ध्र जना बसेर फेरि विधान संशोधन जस्तो महत्वपूर्ण काम गर्ने कोशिस त्यहाँ बाँकी केही प्रतिनिधिहरुको विरोधको कारण सफल हुन सकेन ।
राती त्यहाँ सुनियो, विधान संशोधन भनेर जुन बुँदा राखेर भद्र सहमति भनी काठमाडौंमा संशोधनको प्रस्तावको ड्राफ्ट बनाइएको थियो त्यसमा त्यही मुख्य बुँदा नै थिएन, अर्थात् दाङ्ग पुगुन्जेल वरिष्ठ उपाध्यक्षलाई स्वतः अध्यक्ष बनाइने भन्ने प्रावधान हटाइयो । जुन गर्छु भनेर सहमति गरिएको थियो त्यहीे प्रावधान हटायो भने सहमति भंग हुने कि प्रावधान हटेपछि प्रत्याशीले उम्मेदवारी दिएपछि सहमति तोडिन्छ भन्ने अन्योलका बिच पवित्र वज्राचार्यले आधारातमा फेसबुकमार्फत उम्मेदवारी दिने घोषणा गरे । त्यसपछि दाङ्गका केही होटल र रिसोर्टहरुमा बिहान तीन बजेसम्म हलचल भइरह्यो ।
चुनाव चुनाव
चुनाव भयो— शायद देय् दबूको यति लामो कलह, असमझदारी र जालझेलको इतिहासमा यो नै सबैभन्दा सुखद र स्वर्णिम क्षण हुनुपर्छ ।
छ बजे हुने भनेको चुनाव आठ बजे शुरु भएपनि, मतपत्रमा सही गर्ने व्यक्तिको अभाव भएपनि, मतदाताहरु दुईघण्टासम्म लाइनमा उभिनुपरेपनि, पालो आउँदा पनि मतपत्र नआइपुगेर भोट हाल्न नपाएपनि, मतपत्रमा कसरी चिनो राख्ने भनेर सिकाउने नभएपनि, एउटा प्रदेशका मतदाताको नाम अर्को प्रदेशबाट निस्किएपनि, संस्थाको छाप र फोटो नभएको प्रतिनिधिपत्रको मात्र आधारमा भोट हाल्न पाइएपनि, मतदान केन्द्र जस्तो संवेदनशील ठाउँमा पनि बत्ती नभएर छामछुम गर्दै मोबाइलको टर्चका भरमा भोट राख्नुपरेपनि, अनि आमन्त्रित कलाकारहरुलाई पनि भोट खसाल्ने व्यवस्था गरिदिएपनि आखिरमा चुनाव भइछोड्यो ।
नेवारहरुकै साझा संस्थाको अधिवेशनमा राजनीति पार्टीहरुले रुची देखाएन । यो अधिवेशनमा पार्टीले पठाएका उम्मेदवारहरु देखिएनन् । पहिचानवादी भनिएको संघीय समाजवादी फोरमले आफ्नो कार्यकर्तालाई यसमा सम्मिलित गराउने कोशिस नगरेको मात्र होइन आफ्नै दुई कार्यकर्ता प्रतिस्पर्धामा आउँदा पनि कुनै सहमति गराउन सकेन । उता पहिचान विरोधी भनिएको एमाले समर्थितहरुले संघीय समाजवादीपार्टीया नरेश ताम्राकार सहितको प्यानल पर्चा वितरण गरेको र यसबाट २७जना मध्ये २५जना एमाले समर्थकहरु नै जितेबाट नेवारहरु पार्टीमा राजनीति गर्न जान्दैन भन्ने फेरि प्रमाणित भएको छ ।

चुनाव भनेको जित्नलाई हो । आठ वर्षदेखि अध्यक्ष बनिरहेका ताम्राकारलाई १९३ मत व एक दिन अगाडि मात्र उम्मेदवारी दिएका बज्राचार्यलाई १५० मत आयो — जित्ने सबैलाई शुभकामना । सबैले चुनावको आशातित र अप्रत्याशित परिणामलाई स्वीकार गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
यति भनिसकेपछि पनि यहाँ उल्लेख गर्नुपर्ने कुरा के छ भने गएको दुई दशकमा सबैको भनिएको दबूले कहिल्यै आत्मलोचना गरेन, सिंहावलोकन गरेन, समीक्षा गरेन । दुईचार जना दबूलाई आफ्नो काखमा मात्र राखेर यसको विकास पनि हुन नदिनेहरुले आफुले भनेको मान्नेलाई लाभको पद दिने र गलतलाई गलत भन्नेहरुलाई शत्रुसमान व्यवहार गर्ने बाहेकको काम भएको देखिएन । अब यो दबू कसरी सबैको हुन्छ भनेर सबै पर्खिबसेको छ ।

हामी सबैले देखेकै हो । देशका सबै आदिवासी जनजातिहरु पहिचानको आन्दोलनमा होमिँदा दबूको उपस्थिति सँधै झीनो हुन्थ्यो । अन्य नेवार सँघसंस्था जुरमुराउँदा दबूको भने आफ्नै सबै पदाधिकारीहरुसमेत आन्दोलनमा उपस्थित भइदिँदैनथ्यो । देशमा पहिचानको आन्दोलन हुँदा, आफ्नै आदिभूमिमा स्वबासीलाई सडकविस्तारका नाममा भूमिहिन बनाउँदा पनि दबूले आफ्नो अस्तीत्व देखाउन नसकेको नजीर छ । अब यही नेतृत्वको नयाँ कार्यसमितिले कुनै नाटकीय परिवर्तन लिएर नेवारहरुको आवाजमा आवाज उठाएर सबै नेवारहरुलाई नेतृत्व दिन्छ होला भन्ने आशा गर्ने ठाउँ धेरै छैन । परिवर्तनको साँचो ढोका थुनेर बस्नेहरुकै हातमा छ । तैपनि दबूले अहिलेको राजनीतिक अवस्थाको सही आंकलन गरेर आफ्नो पाइलालाई सही मार्गतर्फ डोर्याई यसलाई साँचो अर्थमा नेवारहरुको राष्ट्रिय संगठन बनाओस् भन्ने शुभकामना ।
Published in www.esamata.com on 2017 05 21

Friday, May 5, 2017

170502 नेवाः देय् दबू दाङ तःमुँज्याया सन्देश



राजेन मानन्धर




तःमुँज्या जुइ–मजुइ, चुनाव यायेगु–मयायेगु थज्याःगु शंका–उपशंका व सहमति–असहमतिया दुने अन्ततः नेवाःत दक्वसिया मंकाः दबू धयातःगु नेवाः देय् दबूया खुँदतक दिकातःगु खुक्वःगु तःमुँज्या दाङया घोराहीइ क्वचाःगु दु । आः कमसेकम नेवाः देय् दबूयात न्वायेम्वाःल, ध्याचु नकेम्वाःल, छु दइगु व छु मदइगुया आशाय् तक्यनाच्वनेम्वाःल ।



सहमतिया असहमति

चुनाव यानाः योग्यम्ह व यक्वस्यां यःम्ह मनूयात नायः पदय् थ्यंकेगु सामान्य प्रक्रियायात पनेत सत्यमोहन जोशी, दुर्गालाल श्रेष्ठ थज्याःपिं सर्वमान्यतय्त तकं साक्षी तयाः कथित भद्र सहमति धकाः पुलांम्ह नायः नरेश ताम्राकारयात हे नायः जुइके बिइगु बाचा यायेवं तिनि तःमुँज्यां मूर्त रुप कायेखन ।




राष्ट्रिय दबू धासेंलि उकिया राष्ट्रिय अध्यक्ष ल्ययेगु ज्या येँया छकू क्वथाय् यानावःगु सहमतियात स्वनिगःपिनेया ६०गु जिल्लाया प्रतिनिधिपिन्सं जिमिसं मानेयायेफइमखु धाइगु स्वभाविक खः । अध्यक्ष जक मखु, आः वरिष्ठ उपाध्यक्षया पद सिर्जना यानाः वयात अटोमेटिक रुपं अध्यक्षय् पदोन्नति यायेगु व्यवस्था रातारात जुइगु खःसा मेमेगु जिल्ला व प्रदेशया प्रतिनिधिपिन्सं नं थः व सुयातं लालिपप बिइत दयेकूगु पदय् ल्वानाः वनेदयेमाः धइगु माग वल । थुकियात येँय् सहमति त्वाःदूगु धकाः बय्बय् यात ।


सहभागिता

नेवाःदेय् दबू नीस्वंपिं, भाषा जातिया निंतिं ल्वानाच्वपिं स्वनिगःया नेवाःतय्गु उपस्थिति मदुसां भाषिक अधिकार, नेवाः पहिचानव आदिवासी जनजातिया अधिकारया आन्दोलनय् ऐक्यवद्धता क्यनेत प्यम्ह मनू ममुनीगु देय् दबुलिइ थन दाङय् धाःसा मुंगु हे खत । नेवाः देय् दबूया तःमुँज्याय् ब्वति कायेत धकाः जक ६४गू जिल्लायापिं ४५० स्वयाः मल्याक्क मनूत दाङतक वनेगु धइगु चाःचू खँ मदु । छगू जिल्लायापिं मवः, अले मेगु जिल्लायापिं भोट मकुतकुुसें लिहाँ वन धाःगु न्यना । न्ह्यागुसां गन येँ–यल–ख्वप थज्याःगु लाखौं नेवाःत दुथाय् प्यम्ह–न्याम्ह जक प्रतिनिधित वइगु खःसा तनहुँनं जक हे ४०म्ह प्रतिनिधि थ्यनीगु, क्षेत्र नं १ यापिं हे जक १००म्ह थ्यनीगु खँयात चाःचू तायेके मजिउ । तःमुँज्याया तःधंगु उपलब्धि थ्व हे जुल ।



र्यालि हे नेवाःतय्गु आकर्षण

कायेथाय् कायेमसःसां नेवाःत थःत ब्वये धाःसा सः । सुथ न्हापां चाःहिले दुसा जिउ धइगु सामान्य खँ जुयाच्वंगु खःसां सुयात छु यायेमालाः मसिउ र्यालि झिंनिताः ईया क्वय्कीगु निभाःया क्वय् जक जुल । थ्यं मथ्यं न्यासः नेवाःत, उकिसं गुलि ला नेवाः वसः पुंकाः हयातःपिं प्याखं हुलीपिं कलाकारत हे प्याखं हुला, धिमय् थाना, बाँसुरी पुयाः घोराही नगरपालिकाया न्हूगु व पुलांगु शहरया परिक्रमा छगू कथं ऐतिहासिक हे जुल । दाङयापिन्सं खन नेवाःतय्गु तजिलजिया छगू झाँकि थ्व हे मौकाय् ।


उद्घाटन, संरक्षकया उद्घोष व अध्यक्षया स्वीकारोक्ति

त्यानुक र्यालि चाःहिलावःपिन्त तप्यंक उद्घाटन सत्रय् फ्यतुकल । निघौस्वयाः मल्याक्क भाषण जुल, प्याखं क्यन । तर अन ६४ जिल्लाया प्रतिनिधि वयाच्वंबलय् नेवाःतय्गु गौरवमय विगत, वर्तमान अवस्था, उमिगु मुद्दा, आः वनेमाःगु लँ, उकिया रणनीति अले प्राप्त यायेमाःगु लक्ष्यया बारे धाःसा खँ मजू । उलिमछि ध्यबा फुकाः, १८घौ, २४घौ बसया यात्रा यानावःपिन्त देय् दबूया नेतृत्वयाके बिइगु छुं हे मदयेधुंकल ।




मेगु स्वयाः नं अन संरक्षक मल्ल के सुन्दरयागु उद्घोष अले अध्यक्षया स्वीकारोक्ति उल्लेखनीय जुल । मल्लजुं अपाय्मछि हाकःगु भाषणय् नेवाः देय् दबूया अधिवेशन धइगु हे स्वनिगःया भद्रसहमति कथं गुँदतक अध्यक्षया पदय् च्वनाच्वनादीम्ह नरेश ताम्राकारयात अध्यक्ष हे दयेकातयेमाः धयगु एकसूत्रीय माग न्ह्यब्वयादिल । उलिजक मखु, वय्कःया व माग स्वीकार मयाइपिन्त नेवाःनेवाःया दथुइ विभाजन हइपिं व विखण्डनकारी धइगु आरोप नं सार्वजनिक कथं हे बियादिल ।




व धुंकाः लिपा च्यादँ न्ह्यः सर्वसम्मतिं हे अध्यक्ष पदय् च्वनाः विभिन्न बहाना तयाः अधिवेशन तकं मयासे च्वनाच्वंम्ह अध्यक्ष नरेश ताम्राकारं वय्कः मल्लदाइ हे आः तक नेवाः देय् दबूया ड्राइभर अले थः छम्ह खलासी छक खः धकाः स्वीकारोक्ति अभिव्यक्ति बिइवं अन छगू सन्नाटाया वातावरण ब्वलन । ख्याःथें नीथें उम्ह संरक्षकयात नागःतुगःयाइपिन्त वय्कलं आधिकारिकता बियादिल, थः नायःजुयाः नं नायः मखु धकाः, नेवाः देय् दबू धइगु रिमोट कन्ट्रोलं सञ्चालित जुयाच्वंगु संस्था जक खः धकाः अपाय्जि सभाय् आः वयाः रहस्योद्घाटन यानादिल । शायद दाङतक वनाः अधिवेशन याःवनागुया दकलय् तःधंगु उपलब्धि थुलि हे जुइ ।

न्हिछि नयेपित्याक चाःहिला वःपिन्त च्या, खाजा ला छु लःतकं त्वनेगु व्यवस्था मयासे खिउँखिउँ धायेधुंकाः बन्द सत्रया आयोजना जुल । मत हे मदुगु व नं पत्तिं न्याइगु खुल्ला चौरय् । संगठनात्मक प्रतिवेदनय्यात छम्ह जिल्लाया प्रतिनिधिं थ्व स्वयाः बांलाःगु प्रतिवेदन ला जिमि जिल्लाया चिकिचाधंगु संस्थां दयेकी धकाः लाय्बुल । जुइमाःगु ई स्वयाः खुदँ लिपा जूगु तःमुँज्यां नं थःगु सामान्य औचित्य प्रमाणित यायेमफुत — छलफलय् ब्वतिकायेगु उत्साह खनेमन्त, बुलुहुँ जा नयेथाय् पिउवन । आर्थिक प्रतिवेदनय् दक्वं खँ वल, ध्यबाया खँ मवः । थूपिं प्रतिनिधि वये हे मखन, मथूपिं प्रतिनिधिपिनि नं प्वाथय् छुँ ब्वाँय् वनाच्वंगु इलय् व प्रतिवेदनय् च्वयातःगु आखः मोबाइलया टर्च च्याकाः ब्वनाच्वनेगु धैर्य दइमखुत । उबलय् हे उखे जा नयेगु ई जुल धकाः धायेवं नःवनीपं ग्वाः ग्वाः खदेदत थुखे प्रतिवेदन पास यायेग हल शुन्य थें जुयावन । थुकियात आयोजकया सफलता धयादिसँ वा असफलता धयादिसँ, प्रतिवेदन पास जुल धइगु घोषणा जुल । 


आयोजकया खुल्ला थासय् झिम्ह झिंन्याम्ह च्वनाः हानं विधान संशोधन थज्याःगु महत्वपूर्णगु ज्या यायेगु कुतः प्रतिनिधितय्गु विरोधया कारण सफल जुइमफुत । 


बहनी न्यनेदत, गुुगु बुँदा तयाः भद्र सहमति धकाः येँनं हःगु विधान संशोधनया प्रस्ताव खः उकिइ मुख्य बुँदा हे मदु, अथे धइगु अन थ्यंबलय् वरिष्ठ उपाध्यक्षयात स्वतः अध्यक्ष दयेकीगु प्रावधान दुथ्याका मतः । गुगु सहमति जुल उगु हे प्रावधान मतलकि सहमति त्वाःदइगु लाकि अध्यक्ष पदय् चुनावय् ल्वायेमखु धकाः वचन बिउम्हस्यां आः जि नं चुनाव मल्वासे मजिल धकाः घोषणा यात कि त्वाःदइ धइगु अन्योलया दथुइ पवित्र वज्राचार्यं बाचाइलय् फेसबुकय् उम्मेदवारी बिइगु घोषणा यायेवं दाङया थ्रिस्टार होटलय् व भिंगरेली रिसोर्टय् सुथसिया स्वताः ईतक नं हलचल जुयाच्वन ।


चुनाव चुनाव

चुनाव जुल— शायद देय् दबूया अपाय्मछि हाकःगु वाच्यावाच्या द्वाच्याद्वाच्या च्वंगु इतिहासय् दकलय् सुखद व स्वर्णिम क्षण थ्व हे जुइ ।




खुताइलय् याये धाःगु चुनाव च्याताइलय् जुइगु, मतपत्रय् इलय् ल्हाःचिं तयेमखनीगु, निघौतक झ्वलय् दनाच्वनेमालीगु, पाः वयेकाः नं मत कुतकेमखनीगु, मतपत्रय् गुकथं चिं तयेगु धकाः स्यनीपिं मदइगु, छगू प्रदेशया मतदाताया नां मेगु प्रदेशय् लाकातःगु, संस्थाया छाप व प्रतिनिधिया फोटो मदूगु प्रतिनिधिपत्रया भरय् मत कुतकेदइगु, मतदान केन्द्र थज्याःथाय् तकं मत मदया पचिपचि यानाः व मोबाइलया टर्चया भरय् भोट कुतकेमालीगु, अले कलाकारतय्सं नं भोट कुतके दइगु व्यवस्थाया दथुइ चुनाव जुल । न्ह्याथे जूसां परिवर्तन पियाच्वंपिन्त आशा यायेगु लुखा चाल ।

उलि जक मखु, न्ह्यागु संघसंस्थाय् थःगु राजनीतिक प्रतिनिधित्व मालीगु मेमेगु पार्टीतय्सं नेवाःदेय् दबुलिइ थः मनू छ्वयेगुया औचित्य मखंगु, पहिचान विरोधी धकाः धयातःगु एमालें संघीय समाजवादीपार्टीया नरेश ताम्राकार सहितगु प्यानल पर्चा वितरण याःगु अले २७म्ह मध्ये २५म्ह एमाले समर्थकत वल धइगु नेवाःत पार्टीइ राजनीति यायेमसः धइगुया दसु खः ।



न्ह्याथेसां चुनाव धइगु त्याकेत खः । ताम्राकारयात १९३ मत व बज्राचार्ययात १५० मत वल — त्याःपिं दक्वसित भिंतुना । दक्वस्यां चुनावया आशातित व अप्रत्याशित लिच्वःयात स्वीकार यायेमाःगु खनेदु ।

उलि धायेधुंकाः नं थन ल्वःममनीगु खँ छता छु धाःसा वंगु निगू दशक दुने सकसिगु धयातःगु देय् दबूलिं गबलें आत्मलोचना मयाः, सिंहावलोकन मयाः, समीक्षा मयाः । निम्ह प्यम्ह देय् दबूयात मुलय् जक तयाः विकास जुइकेमबिइपिन्सं थः धइथे दुपिन्त लाभया पद बिइगु व गलतयात गलत धइपिन्त शत्रुसमान व्यवहार यायेगु बाहेक मेगु याःगु खनेमदु । देसय् पहिचानया आन्दोलन जुइबलय्, नेवाःतय्गु छेँ ल्यतुल्ययाः थुनीबलय् झिम्ह मनू पिहाँ मवइगु देय् दबुलिं आः गनं नं छुं कथंया नीतिगत हिउपाः ज्वनाः नेवाः पहिचानया लागि ल्वाःवइगु आशा यायेथाय् मदु । ताःचा परिवर्तनया लुखा तिनातइपिन्के हे तिनि । अथेसां व हे देय् दबुलिं आःया राजनीतिक अवस्थाया सही आंकलन यानाः थःगु पलाःयात खःगु लँपुइ लाकाः नेवाःतय्गु संस्था जुयावइधकाः मनंतुना ।

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...