समस्याया माखापिखां भुनाच्वंगु नेपालभाषा पत्रकारिता (११२० सिल्लाथ्व ४)

 

 

कोरोनाया सरकारी सहलह जूथाय्

राजेन मानन्धर

ज्या नं मदु खँ नं मदु । नल द्यन, नल द्यन । क्या मोज भाइ । भुतुलिइ नयेगु दतले जक ला खःनि । मन्तकि देखाजायेगा । स्वयेगु हे मन्त कि त्रु स्वइला? ततःधंगु खँ ल्हायेगु स्यनीगु जागिरय् नं ज्या मयाःकुन्हुया तलब मदु । प्वाथय् ल्वहमां त्ययेकाः नं ततःधंगु खँ ल्हाना हे च्वनेमाः । पत्रकार पित्रकार धालकि समाजय् भचा इज्जत दुनि, हुइ नं मजिउ फ्यये नं मजिउगु इज्जत लकडाउनया उपहार ।

थौ न्हिछिया हे स्वंगू फिलिम स्वयाः द्यं वना । गन न्ह्यः वइ धकाः । कोरोना, चीन, इटली, स्पेन, बेलायत, अमेरिका धाधां फांगाया च्वना वांन्यानाच्वना । पियां पिइ मफयेधुंकल अथेसां कुने चःबिइ तक वनाः यानावयेधायेफूगु मखु । बल्लं चःबिइ वने धकाः दुहाँ वना । त्वाल्ल का थिनाच्वंगु । जिमिगु चःबिइ च्वंगु जिरोवाट मत ला हेलोजिन जुयाच्वन । 

यमाय्सा । थ्व गन थ्यंगु जि? गपाय्जि बांलाःगु बैठक कोठा । टेबुलया लिक्क नेपालया झण्डा । दक्व दक्व तक्वाः तपुलि, दौरा सुरुवा, उकिइ द्ययःने बेलायति कोट । क्या शान का उमि ला । दक्वस्या न्ह्यःने मिनरल वाटरया बोटल । टेबुलय् रिकापि रिकापिइ दालमोट, निम्कि, कुकिज नं । च्या त्वनाच्वन, खँ ल्हानाच्वन । जिगु मिखा छम्ह धुंकाः मेम्हसिया ख्वालय् तक्यनाच्वन ।

— संसारय् थज्याःगु विपत्तित वयां च्वनी, वनां च्वनी । ग्याये मजिउ । हरेक विपत्तियात न्हूगु संस्थागत सुरुआतया अवसर धाइ । थुकथं स्वयेबलय् थ्व धइगु झीगु देय्यात समृद्धिपाखे यंकेत हे थ्व कोरनाया महामारी वःगु खः धकाः धायेमाः ।

— यानां मजिउगु छु दु? यायेगु का । भ्वय् ला खःनि । ग्यायेगिइ म्वाः ।

— धाथें धायेगु खःसा ला झीगु पार्टीयात सत्र लाःगु धायेमाःमा । उमिसं भुखाय् ब्वःबलय् गुलि कमेयात खं ला? वया डबल कमे यायेमाः । झीगु पार्टीयानां हे ला डबल । 

— झीसं नक्कलीगु किट हयाःलि सेनायात ब्यापार याकाः नं बांलाःगु हे ज्या यानाका हला झीसं । कमिसन ला झीसं थम्हं प्लेन गयाः सामान काःवनागु स्वयाः यक्व वःका । सीमा रक्षा यायेमफुसां ज्या वः झी सेना ।

— कोभिड–१९ या विश्वव्यापी महामारीं आम मानिसतय्के भय, तनाव व अनिश्चितता हयाबिउगु दु । थ्व हे का मौका धइगु । थज्याःबलय् दाःसां आया धाइमखु, थ्वाःसां स्यात धाइमखु । 

— विकसित, शक्तिशाली, स्वास्थ्य पूर्वाधार व जनशक्ति पर्याप्त दूगु गुलिखे दे्य् ला फाताफाता पुलाच्वन । अज्याःगु धनी मुलुकय् ला कोरोना भाइरस संक्रमण नियन्त्रण स्वयाः पिने थ्यनाच्वन धकाः झीगु सरकारी टिभिइ, रेरवाय् व गोरखापत्रय् न्हिं न्हिं फुके यायेमाल, अले ध्यबा बियाः जिल ला बियर त्वंकाः जिल, मेमेगु पत्रपत्रिकातय्त नं थ्व हे धायेकेबिइमाल । अले व अनलाइन इनलाइनतय्त नं । उमित माःसा बरु अमेरिका, ब्राजिल, रुस, भारत आदि छारुवाः देय्या उदाहरण बिइकि । बरु जर्मनी, दक्षिण कोरिया, जापान, भियतनाम, न्युजिल्यान्ड आदि देसं थःत छुं हदतक व्यवस्थित याःगु खः कंकेमते । उलि जुल धायेवं झी थन न्हिं न्हिं ह्याकुला मुइकाच्वंसां सुनां नं छुं धाइमखु । 

— धन्न इलय् हे लकडाउनया जुक्ति पिकात का । व जुक्ति बिउम्हसित प्रोमोशन यानाबिउ न्है । मनूतय्त कोरोना सरेजुइ धकाः छेँय् कुनाबिउ । थुखे झी यःयःथे यानाच्वने दत । मखुसा अथे मयाः थथे मयाः धकाः हालाः जक हे छ्यं स्याकीगु । 

— का का । आः दकलय् न्हापां उकुन्हु चीनय् प्लेन छ्वयाः सामान झिकेयाकागुया कमिसनया हिसाब यायेमाल । 

— झीथाय् ला न्ह्यागु धाःसां जिउ । कोरना धइगु फ्याटीय तत्व धाःसां जिल, हलू लः त्वनाः, हाच्छ्युँ यानाः कोरोना बिसिकेफइ धकाः बैज्ञानिकतय्त सल्लाह बिइम्ह प्रधानमन्त्री हे झीगु न्ह्यःने दसेंलि झीसं नवानाच्वने म्वाःल । वय्कःया हे नेतृत्वय् न्ह्यानाच्वंगु देसय् थुलि जक महामारीयात यक्व स्वयाः म्हो हे जू धायेमाः । 

गुलिस्यां गुलिस्यां थुकियात पाकः बुद्धि अले प्रधानमन्त्रीयात एसएलसि फेल इत्यादि धयाः गिजेयानाच्वन । तर झीके दुइतिहाइ दु धइगु उमिसं मसिउ । थ्व सरकारी दाबीयात कालान्तर तक नं लिसा लिसा कयाः कनाच्वनेफत धाःसाः सःबसः जक मखु द्वलंद्वः हे नेपालीत कोरोनां झ्वकनीसां नेपाल व नेपालीया लागि सौभाग्यया हे खँ जुयाच्वनी ।

— गुलिस्यां गुलिस्यां आः भाइरस संक्रमणया प्रवृत्ति अले देसय् लिपा खनेदयावःगु आँकडायात कयाः थन कोरोना ज्वालामुखी मुइथें मुइतिनि, थन लाखौं मनूत सिइतिनि धकाः हल्ला यानाच्वन । उमित याकनं थेगान लगेयायेमाल । सरकारी खःसा वयात जगेडाय् छ्वयेमाल, अले पत्रकार खःसा साइबर क्राइम लगेयानाः कुनाबिइमाल । 

— बरु भाइरस समुदायय् फैलेजुइधुंकूगु खनेदुसा, लक्षणसहितया बिरामीत यक्व क्यनाहलसा वा उपिं थः हे अस्पतालय् वःसा वा मृत्युदर हे अप्वयावःसा झ्याप्प परीक्षण दिकाबिइमाली । अले गनं खनी संक्रमण?

— बरु लकडाउन कडा यानाः जनतायात छेँय् कुनाति । मनूत पिहाँ वलकि कथिं बाम्हसिक्क हे दायाबिउ । मनूतय् छेँय् च्वनाः भचा मगाः, माःगु पिहाँ जुइमाःगु ला व धकाः सरकारया हे तारिफ याइ । जिमिसं सिउ नि मनूतय् पुलिसं जनता स्याःगु, दाःगु स्वये यः धकाः । न्हापा जिमिसं युद्ध यानाबलय् मनूत सिइगु मस्वसे मनूत जा हे कुहाँ मवं । 

— गनेशमानं थनया मनूतय्त छु धाःगु? उकिं स्वास्थ्य सतर्कता, सुरक्षा व्यवस्था, आम जनताय् सचेतना अभिवृद्धि व स्वास्थ्य सुविधा विस्तार थज्यःगु संक्रमण नियन्त्रणया ज्याय् ई सितिकं छ्वयाच्वनेमते । छु थूपिं धकाः व जनता? भचा भचा पीसीआर परीक्षण यायेगु, भचा भचा तथ्यांक कनेगु । बय्स । उलि हे का यायेमाःगु । अले शंकास्पद अवस्थाय् सितकि तिनि संक्रमण पुष्टि जुल धकाः न्यूज छ्वयाबिउ । मनूत ग्यानाः हे सिइ, आत्महत्या यानाः हे सिइ, कोरोनां सिइमखु । 

— गुलिस्यां गुलिस्यां फेसबुकय् सरकारयात लाथेपाथे धयाहल हँ । सरकारय् च्वनीपिनि लज्जाबोध मदु हँ । छम्हसित हे बाँकि तयेमजिउ उमित । पुलांम्ह सचिब हे जूसां त्वःते मते । हासा दयाः भौ ख्यायेमाः झीसं ।

— झी कमपिं ला ख हे मखु नि । दँय् दसं वइगु खुसिबाः, चलः अले गबलें गबलें थ्यंकः वइगु भुखाय् धइपिं झी गुरुपिं खः । उमिसं झीत थज्याःबलय् गथेयानाः सरकारी सम्पत्ति च्वायेमाः, अले जनतायात गथे यानाः लखय् मिखा कंकेमाः धकाः स्यनाथिकी । का, नेपालय् नं कोरोना भाइरस संक्रमणयात इलय् हे नियन्त्रण, रोकथाम व व्यवस्थापन यायेत माक्व सम्भावना व ई दूगु खः । भचा भचा जक अन्तर्राष्ट्रिय हवाई यात्रुतय्गु आवागमन जुइगु व चीनया वुहान धइगु थासय् थ्व भाइरस फैलेजुइवं हे नेपालय् सामान्य जनता सजग जूगु खः, सरकारयात अथे या थथे या धकाः स्यं वःगु खः । तर झी जक कम चलाख ला ? न्हाय्पनय् कपाय् तयातःगु उमिसं सि हे मसिउ । क्वाराक्वारा हाला जक च्वन । माघ ९ गते मखुला न्हापां संक्रमण खने दूगु? अबलय् धाथें खःका धकाः नियन्त्रण, रोकथाम व उपचार व्यवस्था याःगु जूसा झी मस्तय् मोटर न्यायेत, अमेरिका चाःहिइकेत अले त्यांकिइ स्वथनातय्त ध्यबा दइला? अबलय् सरकारं फूगु तक नं मयानाः जिं स्वये तसकं दूरदर्शी ज्या यात ।

— उकिसं सत्तासीन छपुचःचा मनूतय्गु भिं जुइकेत अज्याःबलय् चां चां स्वास्थ्य सामग्री न्यायेत अले लकडाउन धाधां मनूतय्त लुखाखरु हाचां गायेक मबियाः आः झी थथे मोज यायेखन नि । नोट यायेमाः थ्व खँ । अले थज्याःगु खँ मिडियाय् वःबलय् गथे सरकारं कट्टु हे त्वःताः क्यनाबिल, उलि साहास ला सुं नकचरां नं यायेफइमखु । का थ्व नं नोट या ।

— नेपाल भारत । न्ह्यागु जूसां रोटी बेटी धाल कि सात खून माफ । अनं छाय् छाय् व सलं सः मनूत खुल्ला बोर्डरं धकाः दुहाँ वल नं उमित क्वारेन्टाइनया व्यवस्था यायेमफइगु, दूगु थासय् नं बांलाक्क नयेत्वनेगु व्यवस्था मदइगु, अले पखाः हे तिंन्हुया वंसां लातां केरा स्वःथें सरकारं अथें स्वयाच्वंगु मखु । उपिं हे ला खःनि झीगु आम्दानीया श्रोत । गथे खँ मथूगु धइगु का । नेपालय् बुयावइगु रोग मखु थ्व । थथें पिनें वःपिन्त असंया द्वहँ त्वःतेथें त्वःतूसा धकाः कोरोना बांलाक फैलेजुइ । अले मजुल ला झी मालामाल? अले सुया फुर्सद दु नाकाय् नाकाय् वनाः स्वःवनेगु? थन सिंहदरवारया एसि दुथाय् तयेहयेमालका वा नाकानिकात दक्व । मखुला मारसाब?

— नक्कली सर्टिफिकेट ज्वनावायपिं खःसां ब्वनामतयापिं सां, कानून हे जक ब्वनातयापिं जूसां जिमिसं नं सिउ छु यायेमाल धकाः । कम्तीइ नं दक्व जिल्ला अस्पतालय् पीसीआर परीक्षणया सुविधा थ्यंकेगु, संका दुपिं बिरामीतय् परीक्षणयात सहज यायेगु, अस्पतालय् माक्व भेन्टिलेटर दूगु आईसीयु दयेकेगु, देय् न्यंक दूगु निजी स्वास्थ्य सेवप्रदायकतय्गु सेवा कायेत उमित मूलप्रवाहीकरणय् हःगु सा काम तमाम जुइगु नि । तर अथे लः त्वनेथाय् हे मदुथाय् मनूतय्त यंकाः स्यायेगुलिइ मज्जा हे मेगु का । उकिं ला प्राइभेट अस्पतालयात जिम्मा मबियागु । खँ थुल ला?

— खयेत ला संघीयता, तर स्वनिगः धइगु स्वनिगः हे जुयाच्वन । थन च्वंपिं मनूत फाताफाता पुलाः मसिइतले झीत नयागु सवाः हे वइमखु । उकिं चां चां मनूत थन दुकयाहयाच्वनागु दु । किपुलिं प्वाथय् दुम्हसित दुकायेमखु धाःबलय् जिमिसं तमासा हे क्यनाबिया । अथे हे न्हियान्हिथं सरकारी गाडी व एम्बुलेन्स छ्यलाः थन त्वाः त्वालय् संक्रमित मनूत स्वथनेहयागु दु । उकियालागि झी माननीयपिन्त न्ह्याक्व सुभाय् बिउसां गाइमखु । कन्हय् त्वाःत्वालय् मदिक्क सिथं हःगु स्वये खनकि तिनि जिमिगु मिखा सिचुइका । बरो राजधानी धकाः धयाच्वनीपिं ।

— हानं थ्व नेवाःत छेँखा पतिकं बालं तयाः नइपिं का । थुमित काकेगु थ्व हे मौका खः, अर्थमन्त्रीनं छकः बाः बिइम्वाः धयाबिइवं बालंच्वनीपिन्त थः च्वनाच्वनागु छेँ थःगु हे जूगुथें जुयाच्वंगु दु । आः पुली नि उमिसं बैंकय् ऋणया किस्ता हँ । बालं जकं पुले म्वाः धाःगु का, ऋण ला कलाः मियाः सां पुलेमाली । थथे यानाः ला खःनि थ्व नेवाःचातय्त कजेयायेगु । पत्रकारत दक्व बालं च्वनीपिं जूगुलिं उमिसं पुलेम्वाः धकाः च्वयाबउिगुलिं झन् मज्जा जुयाच्वंगु दु ।

— राहत या खँ छु ल्हायेगु हला । धाथें जिमि म्वहनि न्याःगु धइगु राहत इनेदयाः का । राहत धालकि न्ह्याम्हस्यां न्ह्याम्हसितं न्ह्याक्व नं बिइ दुगु । आफ्नो हात जगन्नाथ धाधां थः पार्टीया कार्यकर्तातय्त, उमि ससःखलः, थःछेँ खलः, ससःकेँहेँयाथाय् तकं तयेजिक्व बियाछ्वया । थःगु छेँय् उलिमछि जाकिबजि, केँ, तरकारी ला उमिसं जिन्दगीइ गबलें थःथाय् खंगु तकं खइमखु । अले जय कोरोना मधासे गात ला?

— आः ला संघीयता । संघीयता माल माल धकाः आन्दोलन याःगु मखुला संविधान च्वयेगु इलय् । का न आः । स्थानीय व प्रादेशिक सरकारत धाःपिन्त थप भूमिका व जिम्मेवारी बियाः क्रियाशील यायेगु धकाः धायेगु तर सिंह दरवारय् झीत चाकरी मयायेकं सिन्का छपु हे उखेथुखे याके मबिइगु । अथे याःसा पिनेच्वंपिं भाजनय् तयातःपिं न्या जुइ जनता दक्व । 

— न रहे बाँस न बजे बाँसुरी धइगु उखान हे दु नि । आः थुलि म्हो जक परीक्षण जुयाच्वंगुया मू कारण पर्याप्त परीक्षण किट व नमुना संकलन यायेगु बट्टा आदि आधारभूत सामग्रीया कमी हे खः । स्वंगू करोड जनसंख्या दूगु देसय् प्रधानमन्त्रीनं सार्वजनिक रूपं हे जनसंख्याया २ प्रतिशत जक मनूतय्त पीसीआर परीक्षण यायेफइ धकाः धयाबिइगु धइगु पराक्रमया खँ खः । दक्व मनूतय् परिक्षण यायेत हे सलंसः दँ मानि । निदँत्या लिपा ला थ्व सरकार हे लासाफांगा ज्वनाः वनेधुंकी । अले मोज मखुला ? 

— जिमि सरकार चले याये म्वाःला? का कर पू वा धकाः सूचना जारी यानाबियागु दु । लकडाउन जूसां लुरुलुरु कर पूवमसे गाइला? पसः मचाः हँ, उद्योग बन्द हँ, अफिसय् तलब मबिउ हँ । अथे धयां सुख ला? कर ला पुलेमाल का न्हासं चुयाः सां । मेबलय् उखेथुखे वने मबियासां कर पूवने धालकि न्ह्याम्हं न्ह्याथासं वनेदइगु नियम दयेका । अन महारानीया चःबि हिलेमानि, कार्पेट हिलेमानि, बुरापिं मन्त्रीतय् जिमखानाय् ब्यायाम यायेमानि, कर मकासे जिल ला?

— लकडाउन जुत्तले लकडाउन । आः ला चायेकबियागु दु । ख्वालय् कय्तां चिनाः न्ह्याम्ह न्ह्याथासं वने जिउ । उकिं लँय् मनूतयगु जमघट व भीडभाड अप्वयावल । सार्वजनिक यातायात चाल । पिने जिल्लां मनूत हानं वयेगु लँ चाल । थथे माःगु व्यवस्था यायेगु व संक्रमितया व्यवस्थापन यायेगु ज्या मयासे थःगु जिम्मेवारी पूरा पुरा यायेगु पलेसा अपजस वइगु पाखें बचेजुइत, अर्थतन्त्रयात चलायमान यायेगु धाधां सरकारं श्रमिक, कार्यस्थल व स्वास्थ्य सुरक्षाया प्रबन्ध हे मयासे थथे लकडाउन चायेकेवं सक्रमणय् जोखिम अप्वल । थ्व हे ला खःनि झीत माःगु । कन्हय् छुं धाःसा जनता हाल, उकिं चायेकाबिया धायेगु, आखिरय् सिइपिं धइगु जनता ला खःनि । टेलिफोनय् सुनां सुयातं फोनयात कि व हे न्यनेमयःगु सः छता न्यनकि कोरोना तनावनी धकाः जनता धुक्क ।

— छुं धालकि अर्थतन्त्र धायेगु का । लकडाउनं लथालिंग जूगु अर्थतन्त्रयात प्रत्यक्ष राहत बिइगु ज्याझ्व सरकारं मतः । अले देय्या अधिकांश चिकीधंगु उद्योग–व्यवसाय हानं सञ्चालनय् वइगु अले उत्पादन र रोजगारी सुचारु जुइगु लक्षण हे मदु । थथे जुइगु धइगु भारतं यक्व स्वयाः यक्व सामान झिकेयाकेगु व थःथिति ठेकेदारयात ज्याबियाः झी कमिसन नयेत लुखा चायेकेगु थें खः । 

— अले थथे जुयाच्वनकि तिनि झीसं विश्व बैंक आदियाके हानं ऋण कायेखनी । अले मजुल ला मोज?

मोज? जि दक्व सिया ख्वाः जक स्वयाः मोजं मेचय् फ्यतुनाच्वनम्हसित छकलं ख्वाउँसे च्वनावल । म्वःल्हुयावयागुथें का । लकडाउन जुलकि मनूत वँय् चायेयः धाःगु खःलाकि छु । 

अन खँ ल्हानाच्वंपिं मध्ये छम्ह जुरुक्क दनाः जितः पतिंचां सुयाः क्यन । व हलाहल — सु व पाकःचा? सुनां धयाः वःम्ह? थन झी थः पत्रकारतय्त जक दुका धकाः धयां लाःलाःपिं मनूत दुकाल का । सुनां धयाः दुकाःगु वयात?

जितः इक्कुसे च्वन । का मजिल थनं बिसिउँ वनेमाल धकाः मेचं दनेत्यनां ला सुरुवाः प्याःगु चाल । इमाःसा । सुनां प्याकल? जि गय् थन लखय्? का, उइमअबु । ह्वासाक्कका नवःगु । छु थ्वः । 

का स्यात । जि ला लासाय् हे तिनिका । च्वनां च्वने मजिइक नवयेक जिं ला थन हे यात खनीका । चबिइ वने धाःम्ह ला जिं म्हगसय् सिंह दरवार थ्यन खनीका । आः कलाःचां तुफिं मुइकीगु जुल भगवान ।

Published in Naali Monthy 2020 08

पशुपतिया सम्पदाय नियोजित आक्रमण

 रा. मानन्धर
द्वलंद्वः दँनिसें स्वनिगलय् च्वनाः थनया धर्म, संस्कृति व परम्परा छायेपियेगु जक मखु,थनया चा लः व फय् नं यचुपिचु याना वयाच्वंपिं नेवाःतय् आकासय् हाकुगु सुपाचं त्वपूवःगु दु। थुकिया दकलय् थारान्हुइकीगु दसु जुयाः पशुपति क्षेत्र बिकास कोषया गुरुयोजना दं वयाच्वंगु दु।

श्री पशुपतिनाथ व वया द्वलंद्वःदै पुलांगु परम्परायात दुमदु मधासे, फु मफुया बिचाः तक मयासे थःगु धर्म धकाः न्हापांनिसें याना वयाच्वंगु परम्परा रीतिरिवाज व नख: चखः जक मखु श्री पशुपतिनाथया हे अभिन्न अंग कथं थीथी तान्त्रिक पुजा व देवदेवीया जात्रा न्यायेकाच्वंपिं अनया नेवा:तय्गु नुगलय मलः जूवल जब देया दक्व कानून ल्व:मंकाः कोषं अनच्वंपिं स्ववासीतयत थनाछ्वयेगु निर्णय यात। २०४२ सालंनिसें थीथी नां वपदिधकारी जुयाः वःपिं कथित हिन्दूतय्सं थ्व कोष (वा न्हापा बिकास समिति)या नामय् तःकः बिवाद हयेधुंकल । थुकिया हे लिपांगुपलाः कथं झिंन्यादँ तक उसि यानाच्वंगु गुरुयोजनायात पास यानाः चांचां धयाथें २०५९ वैशाख १५ गते छगू सुचं पिकाल । आः कोषं अनया ४,००० म्ह ति नेवाःतय्गु भविष्यय यस चिंथनाब्यग अले हिन्दूत जक मखु, नेपालीत जक मख सारा विश्वं हे थः नालातःगु विश्व सम्पदा क्षेत्रया बिकास यायेगु क्वःछिउगु दु । उगु सच निदा द स्वयाः पलांग पुरातात्विक धार्मिक व तिक क्षेत्रया १८३ कित्ता जमिन याउँक हे कोषयागु दयेका बिल।
उग सचं कथं पशुपति क्षेत्रया प्यंगः या देगः बछलेश्वरी माईया दबू, सतः, चाँगु- या देगः व चक, कुमारीया देगः, बासुकी या पजारीया सतः, भट्टया सतः व देगः, रिया देगः, श्री शंकराचार्यया देगः, झंकेश्वरीया देगा. अरुण बरुण हिति, श्री शंकराचार्य मठया या पशपतिनाथ क्षेत्र सुधार समितिया ज्याकू कालीया क्यब लगायत थीथी देगः, सतः व परातात्विक सम्पदायात अधिग्रहण यानाकाःगु दु। आः न्हयसः वइ- द्यः देगः धइगु कोषया खः धका न्हापा हे घोषित जुइधुंकूगु खः । बरु कोषं
संरक्षण, सुधार व जिणोद्धार यायेत थःगु धायेमाः, स्यंकेत, वांछ्वयेत मखु । आः हानं थःग हे जग्गा ‘सम्पत्ति’ हानं अधिग्रहण यानाकायेगुया अर्थ छु खः ? स्पष्ट दु- आः कोषं उकियात संरक्षण व जिर्णोद्धार यायेत मखु, मेगु हे छं यायेत कायेत्यंगु दु । अले व ‘मेगु हे छु’ धइगु स्पष्ट यायेत कोषया प्रवक्ता तयार मदु।
कोषया सिवाय सलंसः = न्हापा थापना यानाः पुज्यानातःपिं द्यःत व ऐतिहासिक सतःत जक मख, पशुपतिनाथया दच्छियंकं थीथी पुजाय थीथी कथं सरिक जइमाःपिं व थःग जात कथंया योगदान बीमाःपिं नेवाःतय्गु पुलांगु वस्ती नं लाःगु दु। स्वनिगलय् थःने व क्वःने स्वानाः दयाच्वंग यया अस्तित्व खनेदये न्ह्यः हे छगू सभ्य, सुसंस्कृत व धार्मिक वस्तीया रुपय् बिकास जुइधुंकूगु ग्वल वा देवपत्तनया छगू अंश कथं बिकसित पशुपति लागाया लगं लाछि आदिया नं अस्तित्व मदइगु खनेदत। अन च्वनीपिं बैद्य, राजोपाध्याय, कर्माचार्य, जोशी, भण्डारी, भट्ट, विसेत, संगत, पोडे, नउ, कउ, कुसले, नाय, ज्यापु, सामि, श्रेष्ठ व बाँडा इत्यादित थःयसें च्वंवंगु मखु, उपिं ला पशुपतिनाथया महात्म्यया हे छगू ब्व खः । उपि मध्ये यक्वस्या अन आगंद्यःत दु, व द्यःलिसे इलय् ब्यलय् न्यायेकेमाःगु पुजा व जात्रात नं दु । अथे हे उपिं दच्छिया ३६५ दिनय् श्री पशुपतिनाथयाथाय् जुइगु पर्वपुजा व जात्राय् नं सहभागी जुइमाः वा उमिसं हे जात्रा चले यायेमाः । स्वाभाविक खः, उपिं अन मन्त धाःसा दच्छियंक न्ह्याइगु ४० गू ति जात्रा नं मदयावनी। आः अन बछलेश्वरी, मचातिया जात्रा, खड्ग जात्रा, गंगामाइया जात्रा, राधाकृष्ण जात्रा, भिंद्यः जात्रा, माघया रथजात्रा, चाँगनारायण जात्रा, माधवनारायण जात्रा, जयबागेश्वरी जात्रा, गुह्येश्वरी जात्रा नं मदयावनी । विश्वन्यंकं पलांग सम्पदा व संस्कृति ल्यंकातयेग अभियान वयाच्वंबलय् विश्व सम्पदाया धलखय लाःग क्षेत्रय् सरकारीस्तरं हे नियोजित कथं यायेत्यंग थ्व अतिक्रमणया न्ह्याक्व निन्दा याःसां मगाः । पशुपति क्षेत्र धइगु थः हे नं कानुनी रुपं संरक्षिण थाय् खः । २०१३/७/१५य् लालमोहर जूगु प्राचीन स्मारक संरक्षण ऐन २०१३या परिचयय हे ‘गुगुं नं प्राचीन स्मारकयात नष्ट याये, थुने, चिइके, हिले, बिरुप याये अनधिकृत ज्याय् छयले व मेगु गुगुं नं किसिमं हानी नोक्सानी याये’ धइगु ज्यायात निषेध यानातःगु दु । थथे तुं श्री ५या सरकारं थुकि यात संरक्षित स्मारक क्षेत्र धकाः नं घोषणा यायेधुंकूगु दुसा सन् १९७९ निसें थ्व स्वनिगःयात विश्व सम्पदा धलखय् लाकीगु छगू क्षेत्र नं जूगुलिं थुकिया संरक्षण यायेगु बचं नं सरकारं राष्ट्र संघयात बियातःगु दु ।
थुथाय् विश्व सम्पदाया नामय् दय्दसं केननिसें हेलसिन्की तक भ्रमण याना जुइपिं पुरातत्व विभागया पदाधिकारीत आतकं छाय् म्हुतुइ धौ फिनाः च्वनाच्वन धइगु नं छगू तःधंगु रहस्यया ख जूगु दु।
थुलिमछि राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय नियम कानूनं पशुपति क्षेत्र व अनया सम्पदायात छम्ह मन्त्री व निम्ह प्यम्ह पदाधिकारीतयत हू वल धायेवं मनय् वःथे निर्णय यात कि उकिया लिच्वः बांलाःगु वइमखु । ये देया झिलिमिलि खंगु नी, मदुनिपिंसं गथे यानाः निद्वः, पुलांग क्षेत्र, अनया उलि हे पुलांपिं वासिन्दातय्ग भाग्य हिलेग निर्णय यायेफइ ? खँ निबाःद्यः थें यचसे च्वं धर्म संस्कृति व आचार बिचार मदुपिं मनूतय्गु ल्हाःतिइ कोष ला:वंगु दु। उमिगु बिचाः यायेगु धरातल अनया धर्म, संस्कृति व रहनसहन स्वयाः तसकं क्वय्। उमिसं ला पशुपतिइ ध्यबा दु धइगु जक स्यू उकिया हे ल्यूल्य ब्वॉय जूगुलिं थौं थज्याःगु निर्णय याःवःगु खः । व स्वयाः नं थन नेवाःत दतले थम्हं धइथे याये खनीमख धकाः हे नेवाःतय्त बिस्थापित यायेत ग्वःगू षडयन्त्रया छगू छमां जक खः थ्व अधिग्रहणया खेल।
आः नेवाःतय्गु न्ह्यःने छगू हाथ्या दु । यदि उमिसं थ्व समस्यायात अन च्वंपिनिगु जक समस्याया रुपय् काल धाःसा कन्हय् स्वयम्भुइ, बौद्धय, हनुमानध्वाखाय् वा असनय् च्वंपिंत तकं मथनी धायेमफ। थकिया निंतिं समूदायया नेता, नागरिक समाजत, गैर सरकारी संस्थात, युवा क्लबत जक मख थःग जाति प्रति च्यूताः दुपिं प्रत्येक नेवाःत जायेमाः, ल्वायेमाः ।

(ग्वाहालिया नितिंं सुभाय् जितेन्द्र शिल्पकारयात नं) 

Published in Sandhya Times on 2002 06 05. And republished in subhaypost.com  on 2020 08 11

https://subhaypost.com/2020/08/12/5707/

https://subhaypost.com/2020/08/12/5707/

तिस्तुङय् वज्रबाराही व सत्तल सिंह महाराज नाप लाःगु दिं

राजेन मानन्धर
स्वनिगःलं पिने लानाः नं थःगु धर्म व संस्कृति ल्यंकातःपिं नेवाःतय्गु देय् तिस्तुङ । अन थी थी जात्रा जुइ धकाः धाःगु न्यनातयागु, गबलें वनेगु जोरेमजुयाच्वंगु, उकुन्हु पासा रेखां धाःगु अन द्यःप्याखं दु, झिंनिदँय् छकः क्यनीगु, वनेगु खःला धकाः न्यन । मेगु झिंनिदँ म्वाइला मम्वाइला, ज्या पाँय्पाँय् सां थःत चिनातयेमफुत, जि नं वनेगु सहमति क्यना । पासापिं अनुप, कृतन व श्याम वना हे च्वनेधुंकूगु खनी । जिपिं धाःसा लिपांगु खः जक स्वयेखनीगु जुल । निदँत्या न्ह्यः चित्लाङया कपुगामय् महालक्ष्मीया प्याखं चिकुक चा बिकाः स्वयाःगु लुमंलुमं निभालय् च्वनाच्वनाम्हसित हे ख्वाउँक फसं दायावन, म्हय् न्हूगु तरंग बियावन ।

जिपिं हथाय् चाचां फेब्रुवरी ७, २०२०, अर्थात् सि पुन्हि छन्हु न्ह्यः शुक्रबार ११ बजेया सुमोय् वनेत कलंकि थ्यंका । धाधां निघौ हे पिइकल । मन पिपिच्याःसां थःत ल्यंकातया, बहनीया जात्राय् तंकेमानि धकाः सान्त्वना बियाः ह्ययेकातया । स्वस्वं स्वस्वं गय् च्वनावंगु थ्व कलंकी । गपाय्धं जक जुयावंगु । न्हयाथाय् थ्यंसां कलंकी ।

सुमो न्ह्यात, दक्व मेमेपिन्त लिउने लिउने लाकाः । मेमेबलय् झिम्ह झिम्ह क्वचिनाः तयायंकीगु थ्व मोटरय् थौं जिपिं स्वम्ह जक । ह्वांगलां ह्वांगलां संकाः जिमित फाताफाता हे पुइक यंकल, जिपिं वनाच्वना । थथे हे यानाः जिपिं ५५ किलोमिटर वनेमानि । दकलय् विकटगु थ्व स्वनिगःयात राजधानी दयेकेगु अले न्हय्न्यागू जिल्लायापिं मनूतय्त वयेगु वनेगु यानाहे च्वनेमाःगु दयेकेगु धइगु छु रहस्य जुइ धकाः न्ह्याबलें स्वनिगलं पिहाँ वनेमालकि मतिइ वयाच्वनीगु । बसत व मेमेगु सबारी साधनत थःगु मतापं वना हे च्वन ।

नौबिसेंनिसें जिमिसं बाइरोडलिसे त्वाय्चिना । छगू गाडी हे पास जुइथाकूगु लँया भरय् न्हापा स्वनिगःया सम्पर्क मेमेगु जिल्ला नाप जुयाच्वंगु । थ्व हे लँ नं भारतीय सरकारया करुणां जक आकार काल । मखुसा थनया शासकत धइपिं गरिबतय्त थःगु ब्वहलय् गाडी कुबिइका हयाः शहरय् च्वनाः मोजयाइपिं । विलास न्हापा, विकास लिपा दुहाँ वःगु झीगु देय् ।

नौघुम्तीइ जिमिगु छ्यं फनफन चाःहिलाच्वन । न्हापा नेपाःगाः वा मेमेगु संसारलिसे स्वापू तइगु छगू जक लँपु आः सुनसान । न्हापा छगू कथं सभ्यता हे दयकेकूगु छेँत थ्व लँ सिथय् आः सुं वयाः म्हंफुमफु न्यंवइला धकाः कू नयाच्वन । वँचुगु सर्गःया क्वय् यचुगु वातावरणय् व छेँ जिमित खनाः मुसुकाल । अथेसां उमित जिमिसं छुं यायेमफु । न्हापा स्वनिगःवक्वसित उमिसं हे लसकुस यानाच्वंगु खः, आः पूर्व–पश्चिम राजमार्ग दयेवं थन झिजांमिजां दन । दक्व ईया खँ । ई न्ह्याबलें अथे हे गन जुयाच्वनी ?

स्वतात्या थाःबलय् जिपिं पाहाडं कुहाँ वयाः माथं वंगु थासय् थ्यन । कुन्छाल गां, नां हे गाः । नितँस्वतँजक जाःगु छेँ, दक्व हे आँय्पा व टायलपौ हे तिनि । छखानिखा जस्तापौ व आधुनिक छाँट वःगु नं दु । अथेसां स्वये हे सिइदूगु नेवाः पह दु, जिगु थःगुथें च्वनीगु अस्वभाविक मखु । मन ला मोटरं कुहाँ हे वयेधुंकूगु खः, तर ईया खँ न्यनाः हानं थःत सालाः हे सीटय् फ्यतुका ।
प्यता थाःबलय् जिमिगु मोटर भचा धिकिं वन । प्यखेरं स्वनिगःयात थें हाकुगुं चाःहिइकातःगु, बुँ प्वंसां दक्व पाय्छि यानातःगु, तबालागु लँ । लँय् धू ब्वःसां माकुक नस्वाः ह्वलाच्वन । लँ सिथय् आधुनिक पहगु ढलान छेँत, भचा उखेउखे व हे नितजाः स्वतजाःगु आँय्पा पौया छेँ — चा व ल्वहतं दनातःगु । ख्वाउँगु फसं घयपुनाः जिमित तिस्तुङं लसकुस यात ।

तिस्तुङ गां । नेपाःगाःया प्रादुर्भाव जूबलय् दकलय् न्हापां शासन याःपिं गोपालवंशीत धाइ । थन तिस्तुङय् यक्व दु गोपालीत । थ्व गोपालीत व नेपाःगालय् सा लहिनाः राज्य चलेयाःपिं गोपालीत व हे खःला मखुला, तर थन वयेवं थनच्वंपिन्सं हे नेपाःयात नेपाः जुइ लायक दयेकूगु धइगु खँ न्ह्यपुइ दुहाँ वनी । थ्व रमणीय गांया प्राचीनता अले थ्व प्राचीनताय् समग्र नेपाःया हे उद्भव स्वानाच्वनी । जि छकलं छकलं च्वयातःगु इतिहास स्वयाः पुलांगु इलय् थ्यनी ।

रेखां अनया समाजसेवी प्रमोद जोशीजुयात फोन यानाः सःतल । वयागु हे ब्वनाय् जिपिं वयागु जुयाच्वन । वयात नापलाये दयाः जि नं लय्ताल । अनया बेकरी पसलय् पलख च्या त्वनाः झिंनिदँया जात्रा, चित्लाङया विकास व थन होमस्टेया सम्भावनाया खँ ब्याका । भचा भचा खँ थुयावल, अझ धाये, थुइकेमानिगु खँ छु छु धइगु सियावल । सुपाँय् चकन ।

जिपिं स्वयाः न्हापा हे वयाच्वंपिं कृतन, अनुप व श्याम । उकिइ निम्ह ला जिमित हे नापमलासे वन खनी, श्याम छम्ह जक जिमित पियाच्वंगु । जिपिं वयेवं व नं थ्यंकःवल । नेवाः जात्रा, नखः–चखः धालकि पपू छुनाः हे ब्वयावनेमाःम्ह खनी व नं । नाप लाये ला धुनागु खः, तर थन हे तिनि खँ ब्यात । धाथें जात्रा वँय् थज्याःपिं जिपिं । गनं जात्रा धालकि न छेँया पीर, न जागिरया डर । स्वम्ह नापलात, पलखं छगू बटालियन थें जुल जिपिं ।

अनं जिपिं अनया डेरी पसलय् वनाः महाद्यःयात नापलाना । वय्कलं कथहं हनाः अनया द्यः प्याखं व उकिइ हे स्वानाः क्यनीगु सत्तल सिंह महाराजया बाखं कनादिल । न्हापा न्हापा यक्व ब्वनातयागु ला खः, तर थन न्यंलिसे न्हाय्पं क्वानावल, थुइकां थुइकेथाकु । अले लिसें जात्रा व्यवस्थापनया समस्याया बारे नं छुं खँ जुल ।

ख्वाउँसे च्वनावल । अन दनाच्वनेगु नं पाय्छि मताल । प्रमोदजुं जिमित वय्कःया छेँय् ब्वनयंकल । मूलँपुं पलख अनया पुलांगु त्वाः त्वाः जुयाः हानं बुँसिथय् वनेमाः । अनया पुलांगु लँय् सिथय् ल्वहँया रिटेनिङ पःखाः थनाः लँय् अपा लायेगु योजना हँ अन । लिबाक्क हे जूसां अन च्वंपिंके थनया सांस्कृतिक स्वरुप ल्यंकाः पर्यटनपाखें हे स्वाबलम्बन जुइगु योजना तयार जूगु दु । जिमिसं मनं मनं भिंतुना । स्वनिगलय् नेवाः बस्ती सखाप यानाच्वंम्ह सरकारं थन ला कमसे कम ब्यक्वः मिखा मतयेमा धकाः नं फ्वना ।

पलख झासु लना । मल्टी–प्लग न्यानाः श्याम नं थ्यंकःवल । प्रमोदजुया तिरिमय्जु ज्ञानुं थः हे तायेकाः जिमित साक्क जा नकल । थज्याःगु आत्मीयतां जाःगु आतिथ्य मेथाय् गन काये ?

द्यः खिउँइ धुंकल । नयेधुंकाः प्रमोदजुं जिमित द्यः प्याखं हुइकीगु लिलाख्यलय् यंकादिल । उलिमछि न्यासि वनाः हानं मेथाय् अथे हे गां पह वःगु नेवाः बस्ती । धिप्पासिप्पा छेँ, छसिकथं झ्वलाक दनातःगु नं मखु, यःयःपिनि यःयःथाय् स्वः छेँत, नेवाःत थें हे । गुलिं अनया मौलिक धायेबहगु चा, अपा व ल्वहँया छेँ, चिचिपाःगु भचाभचा बुट्टा नं कियातःगु लुखा व झ्याः, स्वस्वं हे दुहाँ वा, ब्यले यानाहुँ धाःगु थें च्वं । अन हे हानं गुलिं गुलिं च्वलय्चातय्गु बथानय् लाखय् लसिं थें भराय्खागु आधुनिक पिल्लरवाला छेँत । जिमिगु मिखायात ला मयःका, तर उमि नं ला इच्छा दइनि लँय् कीक्वः मजूसां पिलरवाला व शटरवाला छेँया मालिक धायेकेगु । ग्व, झीगु समाज हे थज्याःगु, थःगु हिराया महत्व मथुयाः करपिनिगु खाःयात थः दयेकःजुइगु ।

अँ । भचा कातुकाःगु थाय् । दबू धाःसां स्वनिगलय् थें थकयातःगु मखु, खालि माथंवंगु प्यकुंलाःगु बँ जक । चुक थें जक च्वं, उकिसं लिउनेया छेँछिँ भुखाचं दुनामच्वंगुसा मनूत च्वनेथाय् हे दइमखु जुइ । मनूत वः मदुनि । जिपिं काचाकाचां थःतछिंगु थाय् कब्जा हे याना । मत्यःनि धकाः सिउसां व थाय् त्वःतलकि जिमिसं लिपा थाय् कायेफइमखु धइगु सिउ, उकिं चिलामवना । जितः मचाबलय् त्वालय् हुइके हइगु यंलाया दबूप्याखं लुमन, झुकुझुकु न्ह्यःवःसां प्याखं स्वयेत चिकुक पियाच्वनेगु ।

दबू प्याखं झीगु कला खः, धर्म खः, संस्कृति खः । द्वलंद्वः दँनिसें झीसं खः प्याखं वा द्यः प्याखंयात थःगु म्हसिका कथं कयावयाच्वन । व प्याखं जक मखु, झीगु थःगु पहिचान हे खः । खनं नेवाःत बाहेक थथे धर्म व मनोरञ्जनयात ल्वाकछ्यानाः थःगु जीवनशैली हे दयेकूपिं मेमेगु जातजाति नेपालय् दुथें मताः । थःगु निंतिं मनोरञ्जन थः हे यायेसःपिं झी । उकिं ला पृथ्वी नारायण शाहं नेवाःतय्गु प्याखं हयाः क्यँ धयाथिकूगु ।

गुतात्या थाःबलय् दबुलिइ चहलपहल खनेदत । द्यः प्याखंयात साथ बिइत छज्वः खिं, मुहालि, प्वंगा अले ताः व बबूया सलं झःझः धायेकेत थ्यं मथ्यं नीम्ह गुथियारतय्गु पुचः नेपथ्यय् तयार जुल । अले सुकुन्दा ज्वनाः लँ क्यनेथें द्यःपिन्त दबुलिइ हल — तुयगु ख्वाः दुम्ह गनेद्यः, ह्याउँगु ख्वाः दुम्ह कुमारी, फा–त्वाःदुम्ह वज्रबाराही, भुयुगु ख्वाःदुम्ह इन्द्रायणी, वँचुगु ख्वाःदुम्ह भैरव अले वँचुगु हे ख्वाःदुम्ह बेताः । गनेद्यःया ल्हातिइ पा, मेपिं दक्व द्यःया ल्हातिइ खड्ग । अले बेताः छम्ह कातांदबदब व गंचा ज्वनाः खानाच्वन ।

द्यः कुहाँ बिज्यायेवं कालाकुलु हालाच्वंपिं दर्शकत भचा शान्त खनेदत । प्याखं यथावत न्ह्यात । महाद्यवं पार्वती व गंगालिसे पलख प्याखं हुलेवं अनं मनोरञ्जनया लागि दुकयातःगु सत्तलसिं महाराजया प्याखं वल । लोहासुर दानव, वया स्वम्ह म्ह्याय्पिं व लाखे वल, अनं राजकुमारं लाखय्लिसे ल्वायेमाल, राजकुमारया दानवपुत्री सुवर्णकेसरीलिसे प्रेमालापलिसें इहिपा जुल ।

आख्यानय् जुइमा, श्रब्यदृष्यय् जुइमा प्रेमया प्रदर्शन न्ह्याबलें आकर्षक जुइ । थन थ्व दृष्य क्यनाच्वंबलय् दर्शकदीर्घाया प्रतिक्रिया न्ह्थनेबह जू । उमिसं ला कलाकारतय्सं अभिनय यानाच्वंबलय् दबुलिइ हे चकलेट व चुरस ह्वलेगुलिनिसें निम्हसितं ध्यबाया माः हे क्वखायेकाः प्रोत्साहन बिल । अन सु कलाकार सु दर्शक, दक्वं छकलं छताजि हे मनोरञ्जनया दृष्यया पात्रत जुयाबिल । थ्व दृष्यं निदँत्या न्ह्यः चित्लाङया कपुगामय् महालक्ष्मीया झिंनिदँया जात्राबलय् क्यंगु नल–दमयन्तिया प्याखंया प्रेमारसया दृष्य लुमंका बिल । उकथं हे बाखंयात न्ह्याकेत थी थी दृष्य वःथें अन न्या लाःवःपिन्सं दर्शकपिन्के ध्यबा म्हयेगु थज्याःगु ब्व नं उकिइ हे घानावल ।

मेगु छगू दृष्य । प्यम्ह न्याम्ह पात्रत पुलिं चुयाः फ्यतुनाच्वन, छम्ह गुरु वयाः उमित मोहनी सिन्हः तिकाथिकल । छम्ह निम्ह यायां दक्वं द्यः खायेथें खात । अले ह्वाँय् ह्वाँय् हे ख्वल । पनां पने हे मफयेक । पलखलिपा व हे गुरु करुवाय् लः ज्वनाः वल, छम्ह छम्हसित म्हुतु हे ज्वनाः लः त्वंकल । व लः जक म्हुतुइ लायेवं हानं दक्वं स्वभाविक अवस्थाय् लिथ्यन । थज्याःगु हे दृष्य चित्लाङया कपु गामय् क्यंगु नर दमयन्तिया प्याखनय् नं नं स्वयागु लुमन । ख्वलु ख्वयेकेगु धाइगु जुयाच्वन उमि अन । थनथाय् हे छकलं आकाझाकां द्यःपिं न्याम्हं ख्वाःपाः हे मतसें दबुलिइ वयाः गबलय्ता खानाच्वंबलय् गुलिं मनूत ग्यात, गुलिं गनं सुनां छुं स्यंकूगुलिं द्यःपिं क्वप जुल धकाः चिन्ता कयाच्वन ।

अनं लिपा आधुनिक रबरया ख्वाःपाः पुनातःपिं ख्याःत ख्याः यानाः प्याखं हूवल, प्वःत वयाः न्या लाःवल । अनं हानं न्याम्हं द्यःपिं कुहां वयेवं दक्वस्यां उमित आराधना यात । उमिसं आशिर्वाद कायेखन । अले लसतां दबू थ्वल । थुकथं थुकथं हे प्याखं न्ह्यानाच्वन ।

धाधां सुथसिया प्यताः थात । चान्हय् ला सहयायेफक्व हे जक चिकूगु खः तर स्वताः थासांनिसें खसु कुहाँ वयाः जिमित ला सासः तकं ल्हायेथाकुल । रेखां इलय् लुमंकाबिउगुलिं क्वाःगु जाकेट व ट्राउजरं ज्वनावयागु ला खः तर व क्वँय् हे लिगिलिगिं संकूगु ख्वाउँगुया न्हयःने छुं वसःया नं बश चलेमजुल । दुनें दुनें मू हायाच्वना, तर म्हाःल धकाः लिहाँ वयेन्ह्याःगु मखु । उखे द्यःपिं खाःथें थुखे जिमिगु हालत नं अथे हे ।

दबुलिं दंवःपिं प्याखंम्वःपिनि ला चिकु सहयायेमफयाः थुरुथुरु खाः धाःसा । गुलिस्यां पञ्जा न्ह्यानाः वल, गुलिस्यां गलबन्दी हे मत्वःतू । अझ मिसा जुयाः जँपाता खनेदूगु परसि सिनाः वःपिं प्याखं म्वःतय्गु ला बाखं हे मेगु । गन अःपु मिजंतय् भ्वजय् वनेत्यंपिं मिस्तय्थें चिकु सहयानाः बछिम्ह खनेदूगु वसतं पुनाजुइ । मेगुला मेगु हे, छकः ला महाःद्यः हे जाकेट फिनाः दबुलिइ, नारद जुम्हस्या म्हासुगु लंया दुने ह्याउँगुु ख्वातुगु लं । व्यवसायिक मखु थ्व, संस्कृतिप्रति मतिनां जक दबुलिइ दं वःपिं उपिं, थुलि यायेगु यात नं  धन्य धाल जिगु मनं ।

प्याखं ला प्याखं हे । उकियालिसें अन वयाच्वंपि स्वकुमिपिनिगु मेगु हे प्याखं । खयेत ला सालुगु बस्ती जूगुलिं अनया स्थानीयबासी जक ला खइमखु उपिं । अझ मेबलय् ला उलि नं स्वः मदु हँ, थौं ला अन देपुजा धकाः थःथिति सःतातःगुलिं जक उलि मनू खाःगु हँ । न्ह्यागुसां अन वक्वया बछिसिया हे अन वयेत सिलः व ब्लान्केटया न्हापां व्यवस्था यानाः वःगुलिं तुति झ्वःलंकाः हे द्यनेखन । अले मेगु, थ्व थाय् त्वःते माली, पिनेयापिं वयाः फ्यनुताः स्वयाबिइ धकाः जुइ, अन वःपिं यक्वस्यां बरु न्हयलं ब्वनाच्वन, अन स्वःवःपिं मस्त नं गुम्हं गुखे, गुम्हं गुखे थसःपानाः द्यनाच्वन, तर उमिसं नं लिहाँ वनेगु नां मकाः । थ्व जिमिगु थाय् ला खःनि धइगु मानसिकतां ज्या यानाच्वन जुइ उमि । उकिसं लिउने च्वंवःपिं अप्वया हे च्वन । जितः ला लिखतं घ्वानाः कुतके हे त्यन । थ्व नं छगू अनुभव जुल प्याखं स्वयागु ।

मिखा गुजुं, ल्हाः पिइयाः पतिंचा हे संके मफुथें जुयाच्वन, तुति पिइसे च्वनाच्वन । अथेसां स्वयाच्वना, फोटोफिटो कयाच्वना । थज्याःबलय् न्ह्याक्व चिकुसां पिने वनाः च्या छगू कयाः कथु क्वाकेगु आँट यायेमफु, बरु श्याम थः हे पिहां वनाः जिमित न्हापं च्या छगू छगू हयाबिल । पासायात नं जय जुइमा धकाः गथे धयाच्वने, तर वयागु जिमित बिचाः यायेगु पहलं धाःसा जिमित क्वछुका हे बिल ।

लिहाँ वयाबलय् लँय् ववं बिचाः यानाच्वना । सरकारया पाखें ध्यबा भचा हे वइगु मदु, दूगु गुथि आयस्ता नं गन वं गन वं जुइधुंकल । आः ला उमि हे मनं खनाः, थ्व थः पुर्खां न्हयाकाथिकूगु जात्रा न्ह्याथेयानाः सां बचे यायेमाल धकाः भचा भचा ध्यबा ल्हानाः हे नं जात्रा न्ह्याकाच्वन । गन अःपुइ धकाः थज्याःगु ज्या याये । तै धर्मप्रति श्रद्धा जुपिं जुयाः अले थःगु गांया नां च्वनीगु न्ह्यागुसां यायेमाः धइगु जाँगर वयाच्वंगु ई जुयाः ध्यबा थम्हं ल्हानाः हे नं जात्रायात निरन्तरता बियाच्वन । मखुसा थथे प्यला प्यलातक न्हियान्हिथं थें अभ्यास याः वयेगु, सम्बाद पाठ वयेकेगु यानाच्वने सुया लाइ? उलि जक मखु, तिसा वसःया दक्व व्यवस्था यात हे धायेमाः, हानं कलाकारपिन्त नके त्वंकेगु ज्या नं । उकिसनं महारानी जूपिं मिस्तय् ला जीवनय् छकः सां समाः याकेदयेमाः धइगु भावनां जुइ ज्वयां ज्वायां तिसा अले भ्वय् वनेगु थज्व्याःगु तच्वःगु परसि । न्यय्म्ह स्वयाः यक्व कलाकारत सहितया थ्व प्याखं दछियंक झिंखुथाय् जक क्यनेत हे नं नीनिगू लाख स्वयाः यक्व खर्च लगेजू धाःगु । अःपु मजू नेवाः जुइत, अथवा नेवाः धायेकाजुइत । थज्याःगु थःगु सर्बय् हे पानाः संस्कृतियात म्वाकातःपिं तिस्तुङबासीपिन्त जिं मनंनिसें भिंतुना बियावया ।

द्यःया ख्वाःपालं पुनाः प्याखं हुलेगु नेवाःतय्गु पुलांगु संस्कृति खः । उकिं गन गन नेवाःत थ्यन अन अन उमिसं थःगु पुर्खां स्वनिगलय् न्हापांनिसें न्ह्याकावयाच्वंगु थज्याःगु प्याखंत नं ल्ह्यया यंकल, अन तयाः थःगु पहिचान म्वाकातल । थ्व ल्याखं नेपाःया हे दकलय् पुलांगु धयातःगु थ्व तिस्तुङ गांया थ्व प्याखं तःता दृष्टिकोणं हे बिस्कं जुल । प्याखं धायेबलय् हुलाप्याखं जक मखु थ्व । संवाद न्हापं दूगु, छगू कथंया गीति नाटक खः थ्व । नेपथ्यय् म्ये हालाच्वनी, बाजं सः थ्वयाच्वनी, पिने पात्रतय्गु नृत्यसहितया अभिनय जुयाच्वनी । मेगु, उमिगु संवाद गनं गनं बाहेक दक्व हे हिन्दी भासं जुयाच्वंगु दु, उमिके हिन्दी भाय्प्रतिया प्रेम गनं वल थ्व गबलय्निसेंया परम्परा जुल धइगु न्ह्यसःया लिसः मदु उमिके । उमिगु लागि थ्व हे परम्परा जुइधुंकल । द्यःया ख्वाःपाः पुनाः तान्त्रिक पूजाविधिकथं द्यः जुयाः प्याखं हुलेगु नेवाः परम्परा खः । तर थन थ्व प्याखनय् गुकथं सत्तलसिं राजा व वयागु बाखं दुहाँ वल धइगु अध्ययनया विषय खः । न्ह्यागुसां द्यः वयेकाः तान्त्रिक विधिकथं प्याखं हूवःपिं नं सत्तलसिंह महाराजया पात्रतलिसे समायोजन जुल । थ्व का सिर्जनशिलता धइगु ।

परम्परागत हे जुइधुकूगु थ्व प्याखंया बाखं, भाषा, अभिनय व भेषभुषाय् दुहाँ मवने । थुलि हे खँय् सन्तुष्ट जुइ कि थ्व झिंनिदँय् छकः जुइगु साँस्कृतिक जमघट वा मेला वा नखलं तिस्तुङया नेवाःतय्त छधी छपँ याःगु दु, उमित जिपिं धकाः धायेकूगु दु, उमित थःगु तिस्तुङ लुमंकेगु अवसर बिउगु दु । आः उमिसं थ्व हिन्दी भाय् झीगु मखु, थुकियात नेवाःभासं क्यनाः निरन्तरता बिइमाः धइगु चेतना वलकि बरु थ्व परम्पराय् मेगु आयाम तनेथें जुइ ।

क्वथाय् वयाः पलख द्यना । त्यानुगु व चिकुगु — क्वथाय् थ्यनेवं छग्वाराचिनाः द्यनाछ्वया । उमि ला पलख खँ ल्हानाच्वन, तर जि धाःसा लासाय् दुहाँ वनकि हे न्ह्यःवया तपूवयेधुंकीगु ।
०००
शनिबार सुथय् च्या त्वनाः प्याखंया ल्यंदूगु ब्व स्वःवनेगु खँ जुल । आः अन याइगु धइगु पञ्चबलि बिइगु, अले गांछिया मनूत पुजाभः ज्वनाः हे द्यइके वइगु । हानं लिबाइतिनि धाःगुलिं अन हे निभालय् च्वना ब्यले जक यानाः वनेगु धयाच्वनागु, धाधां लिहेबात । सुथय् अन पञ्चबलि बिउगु स्वयेम्वाःल ।

पलख कःसिइ वना । क्वाक्क निभालं थियाबिल । छकः वं मतिनां थिउबलय् चछि ख्वाउँगु दक्वदिक्व ल्वःमन । म्हय् वासः पायेथें जुल । प्यखेरं स्वया, बुँया बुँ । गनं छु पिनातःगु, गनं छु । प्रकृतिं झीत बुँ बिउगु दु, उब्जनशिलता फ्वसा तयाः । अले ज्या यानानयेगु ल्हाः नं वं हे बिउगु । पित कि सइगु, सल कि नयेदइगु । थज्याःगु अःपुगु व यांउगु चक्र झीत लुइमखात । शहरया भिडय् जागिरया फ्वगिं जुइपिं जुल । आधुनिक जुइसःगु ला, थ्व प्रगति धइगु हे जीवनयात सखाप याइगु वासः ला ।

स्वःसा पाय्छि स्वनिगःथें प्यखेरं हाकुगुं चाःहिइकातःगु । लुमुगु नं थन हे, ख्वाउँगु नं पिनें वइमखु । थज्याःगु थाय् हे ल्यइ नेवाःतय्सं थःगु चःति हायेकेत । द्वलंद्वः दँ न्ह्यः नेवाःतय्सं थःगु बासस्थल धकाः तिस्तुङ अथें ल्यल खइमखु । थन अपार सम्भावना दयाः हे थुकियात मनू च्वने योग्य दयेकल, कला संस्कृतिं छाय्पित । थःत मदुगु जुलकि बांलाःगु जुइगु ला, ल्वःवन जितःला थ्व तिस्तुङ ।

यात्रा धइगु गन थः धइथे दइ धकाः । म्हो इलय् दक्व चायेकाः वयेमाःपिं जिपिं । जिमिके निगू लँ दत — कि थौं हे वनेगु कि च्वनेगु । वनेगु मन मदुनि, वल कि वने गन न्ह्याइ । अले थन हे च्वनाः बहनीया थनया विशेष भ्वय्यात प्रसादया रुपय् नयाः जक कन्हय् वनेगु धइगु प्रमोदजुया आग्रहं जिमित लोभय् क्यंकल ।

थौं थन हे च्वनेगु निर्णयं जिमिगु व कुन्छाल गामय् छकः वनेगु इच्छायात नं म्वाकाहल । बरु थौं हे वनाः, थन लिहाँ वयाः कन्हय् थनं बसं लिहाँ वनेगु लाकि । कन्हय् सुथय् अन वनाः अन चाःहिलेधुंकाः अनं तुं येँय् लिहाँ वनेगु धइगु क्वःछिइ मफयाच्वन । क्वःछिइगु स्वयाः नं बसया सुविधाया खँ । बस धइबलय् मदइगु अवस्थाय् बस गन गन दइ अन अन जुयाः यात्रा क्वचायेकेगु जिमिगु बाध्यता नं जुल । कुन्छालं लिहाँ वनेगु बसया व्यवस्थाया थेगान मदूगुलिं थौ न्हिछि तिस्तुङय् हे च्वनेगु अले कन्हय् थनं हे येँय् लिहाँ वनेमाःगु अवस्था वयेवं कुन्छालयात लिपा गबलें मेगु हे मौकाय् जक नापलाःवनेगु खँय् जिपिं सहमत जुल ।
अन हे बरु छम्ह जुजु जुयाः म्हितूम्ह कलाकारलिसे खँ ब्याका । अनं जिपिं दुने दुने चाःहिउहिउं अनया द्यःला बस्तीइ थ्यन । प्रमोदजुं बाखं कनादिल — उपिं धइपिं न्हापा थ्व तिस्तुङ देय्या सेनात । उमि थःगु कर्तव्य पुरा यायेमा धकाः उमिसं थःगु छेँया झ्याः दरवारपाखे स्वकाः दयेकीमखु हँ । तर नेवाः समाज, न्ह्यागु बाबांलाःगु खँ दुसां थजाः व क्वजाःया खँ व हे । उमित अनया मेमेगु थरया नेवाःतय्सं क्वजाः धकाः थिइमखु, छेँय् दुकाइमखु । आःतक नं वहे अवस्था तिनि । तर गज्याःगु बिडम्बना, अन जात्रा जुइबलय् व हे द्यःलां चिप याःगु थ्वँ मेमेपिन्सं त्वनाः तिनि जात्रा न्ह्याइगु जुयाच्वन । गुकियात नेवाः परम्परा धायेगु, उखें नं खँ त्याः, थुखें नं खँ त्याः ।

तिस्तुङया धामीयात नापलाना । वयाके धामीया परम्परा व उकिया थ्व जात्रालिसेया स्वापूया बारे न्यनेकने याना ।
“धामीं थ्व जात्रा बलय् छु छु यायेमाः ?” जिगु न्ह्यसः ।
“दक्व यायेमाः का ।” सटिक लिसः ।
चछि प्याखं हुइकूथाय् च्वनाः सुथय् पलख द्यनेधकाः वःम्हसित नं जिमिसं लप्पु ज्वनाः थनेथें हे थना । छम्ह तःमां फोटोे काइ धकाः ग्यानाः किचलय् मुसुमुसु न्हिलाच्वन ।
निभाः छाः तर नं सिचुक्क फय् वयाच्वन । अनं जिपिं स्वम्ह तिस्तुङया दुने दुनेया बस्ती चाःहिला । झ्वः झ्वः छेँ । गुलिं पुलांगु ल्वहँ व अप्पायागु । धिसिमिसि धाः । ७२सालया भुखाचं ध्वयेमफूगु दसिपौ ब्वयाच्वन । गुलिं गुलिं भुखाचं थुनाः ला, वा ध्यबा यक्व दयाःला, आधुनिक बिल्डिङ जुयाच्वन ।

गनेद्यःया द्यःगः छकः न्हूगु दयेकातल, दाचि अपां दनातःगु । उखे थुखे झ्वःझ्वः हे छेँ दु । तर दक्व दक्व खे प्वं, लँ हे सुनसान । मनूतय् थःगु थाय् मयइगु छाय् जुइ? थःगु थासय् च्वनेमालकि इज्जत वंगु थें तायेकीगु । शायद गुलिखे मनूत विदेशय् श्रम मिउवनाच्वन जुइ । थःगु थासय् श्रम मयासे पिनेवनेगु फेसन सरकारं हःगु खः । व हे पिनेवंपिन्सं पूगु करया ध्यबा नयाः थन सरकार चलेयाइपिनि प्वाः जाइगु । स्थानीय जनतां गांया विकास यायेमाः धायेगु ला उमिगु नारा जक ।

उखेरं छगू स्कुल थ्यन — श्री वज्रबाराही उच्च माध्यमिक विद्यालय । अंगलय् साइनबोर्ड छगू जक, ल्यंदूगु दक्व अंगः माओवादीतय्गु कब्जाय्, अंगलय् राजनीति नारा जक — संसद विघटन गर, संविधान सभाको मिति घोषणा गर, राष्ट्रिय सेना निर्माण गर, अन्तरिम संविधान निर्माण गर, नयाँ गणतन्त्र नेपालको लागि संविधान सभा र गणतान्त्रिक आन्दोलन । नारा ब्वनेबलय् ला न्ह्यइपुसे च्वं, छुं छुं जु हे जुइला धइथें । जिं नं अज्याःगु छुं म्हगसय् खनागु खः, तर थ्व मिखां जनयुद्ध धाःगु नं खन, अबलय् गज्याःगज्याःगु तक अत्याचार सेनाया पाखें जक मखु जनताया लागि ल्वाना धाःपिं पाखें हे नं जुल, अले गुगु अवस्थाय् संविधान सभा दयेकल, संविधान च्वयेगु मौका जनतां व हे युद्ध यानावया धाःपिन्त बिउगु खः, तर गुकथं उमिसं ध्वंलात, जातीय मुक्ति व पहिचान सहितया संघीयता दयेके धाःपिन्सं आखिर व हे अभिजात बरमूतयत जक सत्ताय् थ्यंकेगु व्यवस्था हल अले नां छगू तक नं बागमति प्रदेश तयाः पहिचानयात म्वय्हिलाः स्याःगु नं खन । जिगु मिखा न्ह्यःने वहे स्कुल, गनं आखः ब्वंकेगु थाय् मदु, दक्व मसांथें । सफू ज्वनीपिं मस्तय्गु ल्हातिइ बन्दुक ज्वंकल, युद्ध याना धकाः गरीब जनता जक भकाभक स्यात, थः व हे कमसिनखोरतय्गु ब्वहलय् गयाः विलासी जीवन हनाच्वन । थ्व हे मखुला जनयुद्धया उपलब्धि?
बरु अन हे छगू लिच्छवीकालिन शिलापत्र छगू थिङ्ग धस्वानाच्वन । लिच्छवी लिपिं च्वयातःगु व शिलापत्रय् आखः छगःनिगः हे जक ल्यंदनि । इतिहास हुयाछ्वयेत वःपिन्सं मेमेगु ला यक्व च्याकल, तर उमिगु मिंप्वालं नं थिइमफयाः थ्व प्वालाप्वाला थिनाच्वन । हुयां वनीमखु इतिहास, स्यंकूपिनिगु नं, दयेकूपिनिगु नं ।

अनं जिपिं भचा च्वय् थाहाँ वना । भचा थथ्याःगु जमिन, द्वम्बःचा थज्याःगु । एकाराम सिंया परिकल्पना कथं थ्व हे थन तिस्तुङया लाय्कू वा क्वाथ जुइमाः । तर आः धाःसा अन लःया त्यांकि दयेकातःगु दु, अले तलेजु भवानीया छेँ धाःगु नं व्यक्तिगत थें जुयाच्वंगु दु । संरक्षण यायेगु कुतः अबलय् हे जूगु खः हँ, तर गंकगंक नं लिपा मालधाःसा तछ्याये धकाः हे दयेकूगु हँ । झीगु इतिहास गनं ल्यनाच्वनीमखुगु जुल, थुखे येँय् ला लँ तब्यागु माः धकाः सतः द्यःगः तक हे स्यंकाः लँ चायेका च्वन, थन इतिहासया दसि जुइफूगु लाय्कू हे ल्यनामच्वन । इतिहास हुइगु कुतःया छगू दसि जुल व त्यांकि नं ।
त्यानुयाः न्यःपिं स्वम्ह अन घासय् पलख निभाः पापां नेवाः व नेपाः संस्कृति अले थःगु गां त्वःताः शहर, अले शहर त्वःताः विदेश वनेगु प्रवृतियात छकः वाला । धाःसा वनेमखंपिं धाइ, तर जिपिं स्वम्हसितं थ्व पाय्छि तायाच्वंगु मदु ।

आःला लिहाँ वने त्यला धकाः लँ मामां वनां बँुइ बुँइ जुजुं छेँ क्वय् हे थ्यन । पलखं जिपिं द्यः प्याखं हुइकूगु लिलाख्यलय् वना । अन सुथय् पञ्चबलि बिइगु धकाः स्यायेहःपिं मेय् व दुगुया ला तयाः भ्वय् नयेगु खनी । त्वाःछिं वयाः द्यःया प्रसाद धकाः नयेगु थ्व इमि । ख नं जनसहभागिताया दसु, अले सहभोजया अभ्यास नं । द्यःखलः, प्याखं म्वः व गुथियारत लिसें मेमपिं नं दक्वं झ्वःलिका च्वनाच्वन, चिचीपाःगु भ्वंया प्लेटय् बजि व ला जक । तसकं साक्क नयाच्वन । ज्या क्वचाःगु लसता अले सफलताया निंतिं दस्वस्यां दक्वसितं सुभाय् बियाच्वन । जिपिं नं व भ्वजय् थ्यात ।

लिहाँ वयाबलय् खिउँसे हे च्वनेधुंकल । जितः ला प्वाः हे जाल । नयाः ला, वा अनया न्ह्यइपुसेच्वंगु लसकय् म्हितेखनाःला । अझ धायेगु खःसा प्वाः मजाःनि । जि जक जिउसा अझ लाबला थन हे च्वनाः म्हितेमास्तिवःनि ।

०००

आइतबार सुथय् त्यलं हे बसय् च्वंवना । खिउँसे हे च्वंनि, तर पुन्हि सिधःगु तिमिलां जिमित बसय् तक तःवल । लिपा याकनं हानं लुधंक च्वंवयेगु धाः पाःफयाः हे जक बसय् दुहाँ वना । स्वनिगः स्वयाः बस न्ह्यात । यःसां मयःसां जिमिगु स्वनिगः ।
(Published in Naali March 2020)

My medium articles 2020

साहित्यय् फाय्न्टासिया संसार https://bit.ly/3bPdyHN

Melamchi: Last chance for the thirsty valley? https://bit.ly/3947Ekj


लुम्बिनीमा बुद्धधर्मको अध्ययन केन्द्र : थेरवाद बौद्ध संग्रहालय bit.ly/2S4V13r

A life in a night bit.ly/razen200314

Bodhi Madhyam Marga 2020

Dr. Thomas Doctor : https://youtu.be/FQ16TDmwflw

Karma Lekshe Tsomo (part 2) : https://youtu.be/XgaeYHXJ7x4

Karma Lekshe Tsomo (part 1) : https://youtu.be/9Hr-1UHwLjc