Friday, December 22, 2017

लुम्बिनीमा विश्व शान्ति पूजाको थालनी


राजेन मानन्धर
लुम्बिनी (रुपन्देही), पुस ६ । भगवान बुद्धको जन्मभूमि लुम्बिनीमा महायान बुद्धधर्मको साक्य सम्प्रदायको महत्वपूर्ण मानिने विश्व शान्ति पूजाको आज थालनी भएको छ ।
संसारभरका सबै जीवित प्राणीहरुको कल्याण होस् तथा हामी मानवमा सबैको कल्याण गर्ने भावना जागृत होस् भन्ने उद्देश्यले गरिने सो पूजा लुम्बिनी स्थित ताशी राब्तेन लिङ गुम्बामा भइरहेको छ । आजबाट तीन दिनसम्म सञ्चालन हुने छ ।
उक्त पूजा देहरादुनबाट अाउनुभएका शाक्य सम्प्रदायका प्रमुख गद्दीधारी परमपुज्य गुरु शाक्य ठ्रिछेन रत्नवज्र रिम्पोछेको नेतृत्वमा हुँदैछ । यसका लागि काठमाडौं, पोखरा तथा मुस्ताङबाट आउनुभएका ५०० भन्दा बढी लामा, आनी तथा अन्य गृहस्थहरुको सहभागिता छ ।
पूजा व्यवस्थापन पक्षका टाक्या लामाले दिनु भएको जानकारी अनुसार उक्त विश्व शान्ति पूजा उक्त गुम्बाको स्थापनामा नेतृत्व दिनुहुने च्योग्ये ठ्रिछेन रिम्पोछेको देहावसानको १०औ वर्ष पुगेको अवसर पारेर महापरिनिर्वाणको रुपमा पनि गरिएको जानकारी दिनुभयो ।
“यसप्रकारको पूजा लुम्बिनी परिसरमा हुने भनेको हामी सबै बौद्धहरुका साथै विश्वभरीका जीवित प्राणीहरुका लागि राम्रो अवसर भन्ने हामीलाई लाग्दछ,” उहाँले भन्नुभयो ।
उक्त अवसरमा पहिलो दिन मञ्जुश्री नामसंगीति पाठ तथा समन्तभद्र बोधिसत्वको प्रणिधान पाठ गरिने, दाश्रो दिनमा सोही कार्यक्रम लुम्बिनी मायादेवी मन्दिर उद्यानमा तथा तेश्रो दिन गुम्बामा हुने पनि उहाँले बताउनुभयो । साथै तेश्रो दिनमा उहाँले सबैलाई दीर्घायुको अभिषेक अथवा वाङ दिने पनि जानकारी दिनुभएको छ ।
यस पूजामा विशेष सहभागिता जनाइरहनुभएका नारायण रिजालले यो पूजा संसारभरका प्राणीहको सुख होस् भनेर गरिने, यसरी आराधना गरेपछि सबैको मनमा राम्रो भावनाको विकास हुने तथा सबैलाई कल्याण गर्न सकुन् भन्ने भावना सबैमा जागृत हुने बनाउनुभयाे ।
उहाँले भन्नुभयो, “यसप्रकारका महान कार्यमा देश विदेशबाट समेत उच्च ओहोदामा बसेका धर्मगुरुहरुको उपस्थिति हुने भएकोले उहाँहरुको प्रेरणाबाट पनि हाम्रो चित्तमा राम्रो भावनाको विकास हुने भएकोले यस्तो अवसरमा जहाँबाट भएपनि उपासक उपासिकाहरुहरु उपस्थित हुन चाहन्छन्।”

Saturday, December 16, 2017

171216 हेरामोति


बाखं

राजेन मानन्धर
म्हिचाय् जायेक दु वया । छन्छन् सः वः । पला न्ह्यानाच्वन, वया लिउलिउ वयागु किचः नं न्ह्यानाच्वन ।
निभाः चसुप्वालय् । म्हछम्हं चःति चःति । म्वःल्हुयावःम्ह थें । न्हासय् नं चःति झलमल । जीवनय् वं यक्व प्रगति यायेधुंकल, प्रगति हे वयागु लिउलिउ वइगु । छु मदु वयाके, मोटरगाडि, पुखू दूगु छेँ । वं धालकि सुथय् बहनी जुइ, बहनी सुथ जुइ । चुनावय् व त्याःगु मखु, वयात त्याकेत चुनाव याःगु । हरेक पार्टीयात व मदयेक मगाः । दक्व पार्टीइ व दु । उद्योगपतित वयागु ल्हातिइ प्याखं हुलाच्वनी । वं धालकि भाः थिकय् जुइ, वं धालकि भाः दनी । देसय् विदेसय् च्वंपिं मनूत नापलाःवयाच्वन । व न्यासि वनाच्वन ।

संघर्ष नं यक्व हे याःगु दु वं । हरेक पार्टीया नेताया चाकरि याःगु दु वं । हरेक कार्यकर्ताया आवश्यकता पुवंकाबिउगु दु । सुयात छु माल व बिइफु वं । लिपा व ज्या याइम्ह मखुत, ज्या याकीम्ह जुल । वयात माःबलय् माःम्ह वया वं धाःगु यानाबिइगु जुल । वयात सांसद दयेकेत हरेक पार्टीया नेतात वयाथाय् वयाः पिउवयाच्वनीगु । वं गुगु पार्टीया तिकस कयाः चुनाव ल्वायेगु धकाः धाये मफयाच्वन । व न्यासि वनाच्वन ।

चुनाव हे ल्वायेम्वाः हँ वया । वःगु मछि पार्टी दु, दक्व पार्टीयात व हे मदयेक मगाः । धाःगु पोस्टय् नियुक्ति याकाबिइ हँ । वेधशालयाय् च्वने यःला बधशालाय् च्वनेयःला । धाःगु क्षेत्रया विशेषज्ञ दयेकत देय्या ततःधंगु पार्टीत लालायित । बिन्ति बिन्ति याःवयाच्वन । छु विश्वविद्यालय, छु प्रतिष्ठान, छु आयोग, छु संस्थान, छु निगमय् यः धकाः न्यं वयाच्वंगु । वं छुं मधाः, मुसुमुसु जक न्हिलाच्वन । व न्यासि वनाच्वन ।

व थासय् थ्यन । थासय् हे थ्यन का । व मदयेकं मगात दक्वसित । वं ज्या यानाच्वंगुलिं दक्वसित अःपु । यःम्ह, छि.ंम्ह, याइम्ह, फुम्ह धइम्ह व हे छम्ह । सुथय् नं वयाथाय् मनूत, बहनी नं वयाथाय् मनूत । ज्या यानाबिउवःपिं, ज्या याकः वःपिं । वं मधायेकं पार्टीया नेतृत्वं तकं सुयातं तेरपुछ तइमखु । वं धालकि तिकस बिइधुंकूम्हसित नं लितकाइ । चुनाव त्यायेत्यंम्ह बुइ, बुइत्यंम्ह त्याइ । वयागु शक्ति न्यनावनाच्वन । व न्यासि वनाच्वन ।

यक्व प्रगति यायेधुंकल वं । आः व वनाच्वंगु थाय्यात फिसः धाइ । गनं वयागु नं मसिउ, गन वनेमानिगु नं मसिउ । यक्व वनेधुंकल व । आः वनेमानिगु नं ला यक्व हे दु जुइ । वयाके सकतां दु तर थ्व फिसः खः । थन मनूया पलाख्वाँय् तकं मल्यं । लुमनामच्वं थन च्वंपिन्त अज्यापिं मुसाफिरत ।

वया तसकं हे प्याःचाल । खल्तिं छम्हू हेरामोति लिकानाः तिसित । छफुति हे लः तिकिमदं । व तिल्लप्यन । व थसःपात । हेरामोति दक्व फिइ दुसुनावन ।

साभार नःलि साहित्यिक लय्पौ 17 12 16 कुन्हुया सिरपाः बिइगु ज्याझ्वलय् ब्वनागु । 

Wednesday, December 13, 2017

प्लूएजेकया पुलुपालु


नियात्रा
राजेन मानन्धर
बाःछि ल्यं दनि जिगु फ्रान्स यात्रा । नेपाः लुममनीगु ला खँ हे मखु तर न्हूगु फय् व लखं जितः सःता च्वन । जिगु यात्राया बछि व म्हगसय् म्हनेगु थज्याःगु ग्रेजिल्योंया महलय् फुत । महल थः हे छगू फाय्न्तासि उपन्यासया सेटिङ स्वयाः कम मजू, उकिसं चाःला महिलागु मखु अन नं, न्हियान्हिथं अन थन धकाः टुरिस्ट दयेकाः जिमित व एसि दूगु गाडिइ तयाः न्हियान्हिथं हे यंकाच्वंगु खः, क्यनाच्वंगु खः । तर नं आः धाःसा पेरिस स्वयाः यक्व हे तापाक्क, समुद्रया सिथय् वनेत्यना ।


सर्गतय् सुपाँय् सापाँय् खनेमदु । यचुसे च्वं । निभाः जरक्क त्वयाच्वन । मोहनीया निभाः अथे ला खःनि, स्वयेबलय् क्यातुथेंच्वं, पलख फ्यतुलकि भाजंथें पुइयः । अथेसां छकः निभालय् फ्यतुनाः भ्वगत्या वालानयेथें जुयाच्वन । थःगु मतापय् कार न्ह्यानाच्वन । कारया झ्याः चायेकाः फतिंफतले फय् दुकयाच्वना । ल्हाःछपा पिकया, ल्हाः हे स्वहायेका यंकी थज्याःगु फय् । फ्रान्स धालकि हे फय् थें च्वं । फसं दाःगु नं चुप्पा नःगुथें, मतिना धइगु हे अज्याःगु का, यः जक धा, हि झ्वःझ्वः वयेक नुगःचु हे चफुना यंकूसां बिइमखु धाये मफइगु । थन नं मतिना यात जितः फ्रान्सया फसं । छगू फ्रान्सं मेगु फ्रान्सय् वनाच्वना — ग्रेजिल्योंनिसें प्लूएजेकतक । छगू ला छगू हे खः तर छगू हे देय् जूसां व पेरिसया फसं कःगु गां, थ्व समुद्रया लखं म्वःल्हुइखंगु गां । आकास व पाताल ।


अपाय्हाकःगु राजमार्गया सिथय् गनंगिनं जक छेँचात खनेदु । कतांमरिया छेँ थेंज्याःगु छतँ जाःगु छेँया देशय् जि बैंकय् ध्यबा त्याय्कयाः न्हय्त जाःगु छेँ दनाः थःत बइगलय् कुनातइपिं मनुत च्वनीगु देशं वयाच्वना । उमिसं जितः गिजेयानाच्वन । छिमि सर्गया सासः नं ल्हायेम्वाःला ? धकाः, बालं तयाः थःगु धुकू जायेका च्वना कि थःगु छेँ मेपिन्त बिया थःत उमिगु छेँय् बालं तयातया ? धकाः । मनूतय्सं छेँ दनेसयेकूगु हे स्वतन्त्र जुइमययाः, थःत कुनेथाय् मदयाः, छेँय् ल्वापु मजुयाः ।


अन पुलुक्क पालुक्क खनेदयाच्वंगु छेँत दक्व छतजाः नितजाः जक । उमि ध्यबा मदयाः जक चिचीखा छेँ दनाः च्वनीगु जुइ ला? सभ्यताया खँ ल्हायेगु खःसा झी हे खः छेँय् दुहाँ वनेबलय् अन्यानाः वनेमाः धकाः लुखा चिजाः याइपिं, बहालय् क्वाःपाः द्यः स्वयाः तजाःगु छेँ दनेमदु धकाः नियम दयेकूपिं, तर थौं सुं पाहाँ वलकि न्हय्त जाः स्वहाने कुहाँ वयाः खापा चायेकाबिइमाःपिं, कि खिपतय् ताःचा चिनाः तुङरुङ्क क्वफानाहइपिं जुइधुन । झीगु संस्कृति धइगु सफुतिइ ब्वनेगु छता म्वायेगु मेता । झी खँसःद्यः जक ।


२०१२ या अगष्ट १८ थौं । लगभग ६ घण्टाया ड्राइभ धुंकाः ग्रेसिल्यों स्वयाः लगभग ४०० किमी तापाःगु थ्व उत्तर पश्चिम फ्रान्सया समुद्रया सिथय् च्वंगु चिकीचाधंगु शहर प्लूएजेकय् थ्यन । थ्व चिकीचा धंगु तटीय शहर वा उमिगु भासं धायेगु खः सा गांया थःगु महत्व दु, एतिहासिक व पर्यटकीय दृष्टिकोणं । जिगु मन चंचं धयाच्वन, जि आः थौंया बेलायतयात बेलायत दयेकूपिं ब्रिटोनत नापलाःवनेत्यना ।


गाडी ध्वाचाक्क दिकूबलय् झसंग वन । मेगु हे संसारय् थ्यनाच्वन जि ला । गन गन ।
“बांलाक न्ह्यः वल ला?” डेनियलं हायेकेथें धाःबलय् तिनि जिं सिल, जि ला लँ दुछि द्यनावःम्ह जुयाच्वन का । मिखा छकः गिलिगिलि याना, खापा चायेकाः पिने दनास्वया । न्ह्यःसूचाःनि, इक्कुसेच्वंथें जुयाच्वन । प्लूएजेकया सिचिगु फसं जितः लसकुस यात । ५ बजे जुइन तर त्वाल्ल निभाः त्वयाच्वंगु दु । थ्व थाय् फ्रान्स हे खःसां गन गन मेथाय् । फसय् नं मेगु बास्ना, निभालय् नं मेगु लुमु — दक्वं चं चं धाः । जि वया प्लूएजेक चंचंधाःगु ला, प्लूएजेक थ्यना जिगु नुगः प्याखं हूगु ला । थनया सिचुइ मेगु सवाः दु, छगू न्हूगु स्पूmर्तिया गुंगू थनाथें, नस्वाः थनाथें, मतिनाया गामय् थ्यंथें, ससलय् थ्यंथें, चाहिनाच्वंम्हसित काःवयागुथें । स्वांक्यबया दथुइ ग्वतुलाच्वगुथें थ्व प्लूएजेक । छेँचात झ्वःलिक्क थःथःगु बगैंचाया लिउने अनुशासनय् च्वनाच्वंम्ह सिपाहीचातथें थिव्रिmक्क दनाच्वन ।


थन सतिक समुद्र दु । नकतिनि थ्यन का जि फ्रान्सय् । समुद्र मदूगु फ्रान्स छु फ्रान्स । बाछितक समुद्र स्वयेमखनाः मिखाया प्याःचानाच्वंगु, आः गाक्क हे त्वनीगु जुल समुद्र वं । अय् जुयाः का जितः थन छुं दुथें दुथें जुया च्वंगु । सखे समुद्रं जितः सःता च्वनजुइ । लुमुगु निभाः व सिचुगु फय्या दथुइ ल्वापु जुयाच्वन । जितः नितां ययाच्वंगु दु नारांद्यःयात नं अथे हे जुइगु जुइ, लछिमिद्यः व ससुद्यः खनाः ।


तकसं म्हो जक जनसंख्या दूगु थ्व, झीगु भासं धायेत गां धाःसां जिउ । तर थज्याःगु थाय्यात गां धाये मयः झी । पिचुगु लँ, यचुगु फुटपाथ, लँय् गनं भ्वं छकूचा धकाः वांछ्वयातःगु मदु । उकिसं थाय् थासय् गाडि पार्किङ यायेगु थाय्, मस्त म्हितेगु पार्क, अले उखेवनेगु थुखेवनेगु चिं दूगु ग्वरः । झीथाय् राजधानी शहरय् न्र मदु थज्याःगु व्यवस्था ।


डेनियलं झीगु सम्मेलन प्लूजेकया एस्पेरान्तो भाय् ल्हाइपिनिगु अन्तर्राष्ट्रिय मुनाज्या ९च्भलअयलतचभक क्ष्लतभचलबतष्यलबभिक मुभकउéचबलतय मभ एयिगéशभअ० जुइगु थनया सभागृह थ्व हे खः धकाः नापसं च्वंगु छेँ क्यन । गाडी पार्किङय् मिलेयानाः तयेधुंकाः जिपिं दुहाँ वना, सु सुु म्हसिउगु अले म्हमसिउगु ख्वाः खनी धकाः आसाकुति जुयाः । दुहाँ वनेवं दक्वस्यां जिमित लसकुसयात ।


अपाय्सकं आधुनिक मखुसां चक्कंगु उमिगु सिटिहल । यचुसेच्वं । तःधंगु चीधंगु सभा समारोह यायेत गाःगु प्यसः न्यासः मनूत न्ह्यंगु उमिगु सामुदायिक भवन । छखे प्रशासनिक ज्याकूत, मेखे तःधंगु हे किचेन । शायद यःमरि म्हयाः मुंकागु ध्यबा सदुपयोग जूगु जूसा झीगु नं अज्याःगु हे छगू दबूछेँ धस्वायेधुंकल जुइ येँय् । लय् निकः सां साहित्यिक, साँस्कृतिक वा धार्मिक ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वनजुइ झी नं ।


नेपालं विशेष पाहाँ वइगु धकाः सिउ उमिसं, सु धकाः म्हमसिउ । फुक्क जितः पियाच्वंपिं, जिं ज्वनावयागु छफासः नेपाः पियाच्वंपिं । वनेवं जितः नापलाकाबिल ग्वारामाराम्ह झँक्लाउड दुब्वायालिसे, जितः फ्रान्स वयेत बछि खर्च तयाः सःतूम्ह व । दुब्वायात नापलानाबलय् व ला न्हूगु जीवन नापलाःगुथें लय्ताल । वयागु हे प्रयासं जनस्तरं येँ व प्लूएजेकयात तःकेहेँ शहरत धकाः घोषणा यानाः फयांफक्व फ्रेन्चतय्त येँदेय् लिसे म्हसिका बिइगु वयागु कुतःयात झी जनतां नं भागियायेमाः । थौंकन्हय् वं हे थ्व प्लूएजेकया ज्याझ्वःया संयोजन यानाच्वंगु खः ।


जि च्वनेगु थाय् अनया सिटीहलया नापसं छेँदुम्ह रोजर इयनयाथाय् मिलेयानातःगु जुयाच्वन । व नं नेपाः वयेधुंकूम्ह जुयाः वया नं नेपाःमित धालकि थःथें च्वनीगु ।


वयाथाय् जि न्हय्नु च्वनेगु जूगुलिं आवंलि अनया ज्याझ्वः क्वमचाःतले जि वयागु जिम्मा जुल । डेनियलया कारं जिगु लगेज लिकानाः वयागु तग्वःगु गाडीइ तल अले जितः वयागु छेँय् नु धाल ।
“आः छिगु स्वास्थ्य गय्च्वं?” जिं खँ ब्याका ।


“न्हापास्वयाः बां हे लाः धायेमाः,” वं बःचा हाकलं लिसः बिल ।


वयागु लिसलं धयाच्वंगु दु, वयागु स्वास्थ्य बांमलाः धकाः । ख्वाः ह्याउँसे च्वं, ताल्लां नं भचा स्यें स्यें वः वया । चिकुलां गुलि हायेकीगु जुइ वयात ।


पलख समुद्रपाखे कुहां वनेवं वयागु छेँ थ्यन । समुद्र खनेदइगु विशेष झ्याः दूगु तलय् च्वंगु कोठा जिगु लागि फ्यानातःगु जुयाच्वन । जिगु सामान कोठाय् तयेकेबिल । अन दूगु लुखा स्वयाः तपाःगु न्हाय्कंझ्याः न्ह्यःने फ्यतुना । समुद्र छगुलिं जिगु न्ह्यःने — झ्यालं तुति पिने छ्वयाः समुद्रय् थुनातय्मास्ति वल, लासाय् ग्वतुलाः चागःचां कयेकाः धुम्प्लुंग धुम्प्लुंगया संगीत न्यनाच्वने मास्ति वल ।


रोजर नापं लिहां ला वया तर छु छु मगाःथें जुयाच्वन । व आः न्हापाथें मखयधुंकल । वयागु म्हुतु बरः तयेयंकातःगु दु । शायद उमेरं । लिपा वं थौं बहनी हे अनया मेयर व मेमेपिं पाहाँपिं लिसे उद्घाटन जुइगु धाःगुलिं हानं मोटर चाःहीकाः छेँय् वनाः नेपाली लंसुरुवाः फिनाः हे जक कार्यक्रम स्थलय् वना । हल स्वस्वं जि न्हापा हे अन गबलें थ्यनेधुंकूगु थें च्वन ।


झिंखुक्वःगु एस्पेरान्तो अन्तर्राष्ट्रिय मुँज्याया उद्घाटन सत्रया तयारी जुइधुंकल । “नेपालय् लसकुस” धइगु सन्देश दूगु ब्यानरत उमिसं हे अन ब्वयातल । जिं उमित लसकुस, उमिसं जितः लसकुस । थ्व दक्व ज्याझ्वः हे जिं आयोजना यानाथें ताल । जिगु महत्व अन दत छाय् धाःसा जि छम्ह नेपाः अन, जि छम्ह जक नेपाः अले जि नेपाः जक । मनूत धमाधम वयांच्वन । छम्ह छम्हलिसे म्हसिका कालबिल जुल । झँक्लाउडं वं म्हसिक्वसित जिगु परिचय बियाच्वन, अनया सम्माननीय पाहाँ कथं । जिगु न्हाय् तपुया वल ।


जितः व ब्राजिलयाम्ह इगोरयात पाहाँ धकाः न्ह्यःले डायसय् फ्यतुकल । धाधां अन सछिं मयाक्क मनूत जायेधुंकल । चिकूचा धंगु हलय् फ्रान्स, ब्राजिल लिसें नेपाः नं न्ह्यन । मन गाःसा थाय् गाहे गाः नि ।


ई त्ययेवं अनया मेयर ज्याक म्यागो वल । मसः मसः एस्पेरान्तो भासं जिमित अभिवादन यात अले थथे थीथी देय्या थीथी थासं प्लूएजेकय् वयाः थुगु मचागु शहरया इज्जत तयाबिउगुलिं सुभाय् द्यछात । जिगु छ्यनय् ब्रिटान्याया ध्वाँय् दूगु परम्परागत तपुलि च्वंवल, मेयरया ल्हातिं पुकाबिउगु लुमन्तिया चिं जुयाः । अन ज्याझ्वलय् फ्रेन्चत लिसें जर्मनी, इटली, बेल्जियम, रोमानिया, हंगेरी व ब्रजिलयापिं नं सहभागीत छसः जुयाः दं वल, छगू भाय् जुयाः भुं वल ।


ल्याय्म्ह व न्हून्हूगु ज्यायात प्रोत्साहन याइम्ह व मेयर थम्हं नं एस्पेरान्तो भाय् सयेकातःगु जूगुलिं जिमिगु अन्तर्राष्ट्रिय भावनायात सहज रुपं स्वीकार यानातःगु दु वं । बांलाःगु नेतृत्व दतकि शहर ला छु देय् हे बांलाःयेत ई म्वाः । बांलाःगु भावनां बांलाःगु अप्वयेकी, बांमलाःगु भावनां बांमलाःगु । दक्व भावना हे ला खःनि, विकास नं विनाश नं ।


पालंपाः नवायेगु पाः वल । जिगु नं ला पाः वयेमाल । जिं छु धायेगु, जिं थपाय्जिगु ज्याझ्वलय् नेपाःया प्रतिनिधित्व यायेदयाः लय्ताः अले थ्व छवाः या दथुइ थी थी देय्या थी थी संस्कृतिलिसे भ्यलय्पुनाः छम्हसिगु बारे मेम्हस्यां सिइके खनीगु जुया लय्ताः धकाः धयाः क्वचायेका । जिं त्वमफीक छता खँ धया, “येँ व प्लूएजेकया सम्बन्ध झीसं म्वाकातःसा जक म्वानाच्वनी — छिकपिं जिमिथाय् झासँ, अले जिमित थन वयेगु लँपु चायेकादिसँ ।”


लिसें एस्पेरान्तो स्यने धकाः वयाच्वंपिं हंगेरीया रोधिका व पोल्याण्डया पेर्लां नं थःगु नुगः खँ प्वंकल । उमिसं नं वहे धाल । थथे सछि सछिम्ह एस्पेरान्तिस्तोत छथाय् मुनेगु अले छवाःतक थुभनं गहन अध्ययन व छलफल यायेगु ज्याझ्वः ग्वयाः प्लूएजेकं फ्रान्सया न्हाय् तयाबिउगु दु ।


पिहाँ वयाः दक्व छकः झ्वःलिक च्वना फोटो कायेका । पलख लिपा नयेत्यल । दक्वं हलया लिक्कसं मेच टेबुल झ्वःलाक दयेकातःगु, टेबुलटेबुलय् प्लेट चम्चा, काँटा, चीधंगु चम्चा मिलेयानातःगु दु । दक्वं फ्यतुत, गुम्हं म्हसिउपिं लिसे, गुम्हं म्हमसिउपिं लिसे । गुलिस्यां पुलांपिं पासापिं हानं नापलायेखनाः लय्ताः, गुलिस्यां नकतिनि नापलाःपिं पासापिंलिसे म्हसिका कालबिल यायेखनाः । सुं नयेगु पियाच्वंपिं मदु, नयेगु सुयां वास्ता मदु । थ्व छवाः थन च्वनाज्वःछि गथेयानाः न्ह्यइपुकेगु धकाः खँ मुइकाच्वन, भाजनय् कःनि मुइकूथें । कालांकुलुं सः न्यनेमययाः प्लेट, चम्चा काँटा भुनुभुनु हालाच्वन ।


बल्ल नयेगु वल । फ्रान्सया बेलि, उलिहे शानदार, उलिहे साः । अले हेराथथें चकमकलाःगु गिलासय् ह्याउँगु वाइन नं । ननं न्हून्हूगु सवाः वयाच्वन — नयेगुया नं सवाः, खँया नं ।


थौं अन्तर्राष्ट्रिय सनिल । अथे धैगु अन वःपिं दक्वस्यां थःथःगु देय् वा प्रान्तया संस्कृति ब्वयेकथंया प्याखं हुलेगु वा म्ये हालेमाःगु दिं । च्याताई जूबलय् हलय् मनूत जायावल । दक्वसिके थःगु पहिचान धइगु या गर्व दु । अले उकियात एस्पेरान्तो भाय् मार्फत ब्वयेगु उत्सुकता दु । गुलिं मछाःमछाः, गुलिं च्वय्च्वय्धाः । तर थःके दूगु कला क्यने सुया म्हाःली? जिगु पाः वल, जिं नेपाःया निपु नेपाःया म्येत एस्पेरान्तो भासं हिलातयागु अन न्ह्यब्वयाबिया । संगीत दतकि शत्रुयात नं मित्र यानाबिइ । हालेसःम्ह ला मखु, तर नं उमिगु लापां जितः नं भ्रमया बेतालिं चिनाबिल, जितः नं म्ये हाले सःथें यानाबिल ।


ज्याझ्वः सिधयेकाः रोजरया छेँय् लिथ्यंबलय् लिबायेधुंकल, १३.३० धइगु उलि लिबाः मखु उमिगु लागि । तिमिलाया जलय् खुसिया लबु तिंतिं न्हुयाच्वंगु खनेदनि । बहनी जुलकि समुद्र झं मात्तेजुइयः । न्हूगु थाय्, न्हूगु उत्साह अले न्हूगु लासाया न्ह्यः, याकनं हे घय्पुनाकाल जितः न्ह्यलं नं ।

०००
साभार : पलिस्था ल्याः २६ (ने सं ११३८)

Wednesday, November 22, 2017

विपस्सना कसरी गरिन्छ ? ओशो रजनिश


 

ओशो रजनिश

विपस्सना मनुष्यजातिको इतिहासको सर्र्वािधक महत्वपूर्ण ध्यान प्रयोग हो । जतिजना मानिसले विपस्सनाबाट बुद्धत्वलाई उपलब्ध गरे त्यति कुनै अन्य विधिबाट गरेन । विपस्सना अपूर्व छ ! विपस्सना शब्दको अर्थ हुन्छ — हेर्ने, फर्केर हेर्ने । बुद्ध भन्नुहुन्छ — इहि पस्सिको, आउ र हेर ! बुद्ध कुनै धारणाको आग्रह राख्दैनथे । बुद्धको मार्गमा हिँड्नको लागि ईश्वरलाई मान्नु नमान्नु, आत्मालाई मान्नु नमान्नु आवश्यक हुँदैन । बुद्धको धर्म यस पृथ्वीमा एक मात्र धर्म हो जसमा मान्यता, पूर्वाग्रह, विश्वास इत्यादिको कुनै आवश्यकता छैन । बुद्धको धर्म मात्र वैज्ञानिक धर्म हो । बुद्ध भन्नुहुन्छ आउ र हेर । मान्नुपर्छ भन्ने छैन । हेर अनि मान । र जसले देख्छ उसले मान्नुपर्छ होइन कि उसले मान्नै थाल्छ । र बुद्धको हेर्ने जुन प्रक्रिया थियो, देखाउने जुन प्रक्रिया थियो, त्यसैके नाम हो विपस्सना ।

 

 

विपस्सना निकै सीधा र सरल प्रयोग हो । यो आफ्नो आउँदै जाँदै गरेको श्वासप्रति साक्षीभाव हो । श्वास जीवन हो । श्वासबाट नै तिम्रो आत्मा र तिम्रो देह जोडिएको छ । श्वास सेतु हो । वारी देह छ, पारी चैतन्य छ, मध्यमा श्वास छ । यदि तिमी श्वासलाई ठीकसँग हेरिरहन्छौ भने अनिवार्य रूपेण, अपरिहार्य रूपमा, शरीरबाट तिमी भिन्न अफुलाई चिन्नेछौ । श्वासलाई हेर्नको लागि जरूरी हुन्छ कि तिमी अफ्नो आत्मचेतनामा स्थिर होउ । बुद्धले भन्नु भएको छैन कि आत्मालाई मान । तर श्वासलाई हेर्ने अरु कुनै उपाय नै छैन । जसले श्वासलाई हेर्छ ऊ श्वासबाट भिन्न भयो, र जो श्वासबाट भिन्न भयो ऊ शरीरबाट त भिन्न भइ नै हाल्यो । किनभने शरीर सबभन्दा टाढा छ, त्यसपछि श्वास छ, त्यसपछि तिमी छौ । यदि तिमीले श्वासलाई देख्यौ भने श्वासलाई देख्ने बितिकै शरीरबाट त तिमी अनिवार्य रूपेण छुट्यौ । शरीरबाट छुट, श्वासबाट छुट अनि शाश्वतको दर्शन हुन्छ । त्यस दर्शनमा नै उड़ान छ, ऊंचाई छ, त्यसैको गहराई छ । बाकी न त कुनै उचाइ छ जगतमा, न कुनै गहराइ छ जगतमा । बाँकी त व्यर्थको दौडादौड हो ।

 

 

फेरि, श्वास अनेक अर्थमा महत्वपूर्ण छ । यो त तिमीले देखेको होला, क्रोधमा श्वास एक ढंगबाट चल्छ , करुणामा अर्को ढंगबाट । दौडि़रहँदा एक ढंगबाट चल्छ, बिस्तारै हिँड्दा अर्को ढंगबाट चल्छ । चित्त ज्वरग्रस्त हुँदा, एक ढंगबाट चल्छ, तनावले भरेको बेलामा एक ढंगबाट चल्छ, र चित्त शान्त हुँदा, मौन हुँदा अर्को ढंगबाट चल्छ । श्वास भावहरुसँग जोडिएको हुन्छ । भावलाई बदल, श्वास बदलिन्छ । श्वासलाई परिवर्तन गर, भाव परिवर्तन हुन्छ । अलि कोशिश गर । क्रोध आउँछ तर श्वासलाई हल्लिन नदेउ । श्वासलाई थिर राख, शान्त राख । श्वासको संगीत अखण्ड राख । श्वासको छन्द नटुटोस् । अनि तिमीले क्रोध गर्न पाउँदैनौ । तिमी ठुलो मुश्किलमा पर्छौ, गर्न चाहेर पनि रिसाउन पाउँदैनौ । रिस उठेर पनि आफै हटेर जान्छ । क्रोध हुनको लागि यो जरूरी छ कि श्वास अन्ंदोलित होस् । श्वास आन्दोलित भयो भने भित्रको केन्ंद्र डगमगाउँछ । होइन भने क्रोध देहमा नै रहन्छ । देहमा आएको क्रोधको कुनै अर्थ छैन, जबसम्म चेतना त्यसबाट आन्दोलित नहोस् । चेतना आन्दोलित भयो भने जोडिन्छ ।

 
फेरि यसको उल्टो पनि सत्य छ — भावलाई बदल्यो भने श्वास बदलिन्छ । तिमी कहिल्यै बसिरहन्छौं । भाव शान्त छ । कुनै तरंग छैन चित्तमा । उदय भइरहेको सुर्यसँग तिमी तल्लिन छौ । फर्केर हेर, श्वासलाई के भयो ? श्वास त निकै शान्त भएको छ । श्वासमा एउटा रस बनेको छ, एउटा स्वाद, छन्दमा बाँधियो ! श्वास संगीतपूर्ण भयो । विपस्सनाको अर्थ हो शान्त बसेर, श्वासलाई नबदल …याद राख प्राणायाम र विपस्सनामा यही भेद छ । प्राणायाममा श्वासलाई बदल्ने चेष्टा गरिन्छ, विपस्सनामा श्वासलाई जस्तो छ त्यस्तै हेर्ने आकांक्षा छ । जस्तो—ऊबड़खाबड़ छ, राम्रो छ, नराम्रो छ, तेज छ, शान्त छ, दौडिरहेको छ, बसिरहेको छ । जस्तो छ त्यस्तै !

 
बुद्ध भन्नुहुन्छ, तिमी यदी चेष्टा गरेर श्वासलाई कसैगरी नियोजित गर्छौ भने चेष्टाबाट कहिले पनि महत फल हुँदैन । चेष्टा तिम्रो हो, तिमी नै सानो छौ, तिम्रो चेष्टा तिमीभन्दा ठुलो हुनसक्दैन । तिम्रो हात सानो छ, तिम्रोको छाप जहाँ जहाँ पर्छ त्यहाँ त्यहाँ सानोपन रहन्छ ।

 

 

त्यसैले बुद्धले यो भन्नु भएन कि श्वासलाई तिमी बदल । बुद्धले प्राणायामलाई समर्थन गर्नुभएको छैन । बुद्धले त भन्नुभएको थियो ः तिमी बसेर खाऊ, श्वास त चलिरहेको छ, जसरी चलिरहेको छ, बस हेरिराख । जसरी बाटोको किनारमा बसेर हिँडिरहेका बटुवाहरुलाई हेरिन्छ, अथवा नदी किनारमा बसेर नदीको बगिरहेको तरंग हेरिन्छ । तिमी के गर्छौ ? एउटा ठुलो तरंग आएपनि हेर्छौ, नआएपनि हेर्छौे । बाटोमा कारहरु, बसहरु आएपनि हेर्छौ नआएपनि हेर्छौ । गाई भैंसी आएपनि हेर्छौ । जे भएपनि त्यसलाई त्यसरी नै हेरिराख । त्यसलाई बदल्ने कत्ति पनि आकांक्षा नल्याऊ । बस शान्त बसेर श्वासलाई हेरिराख । हेर्दा हेर्दै श्वास झन् शान्त भएर जान्छ । किनभने हेर्नुमा नै शान्ति छ ।

 
र नछानीकन हेरिरहनुमा ठुलो शान्ति छ । आफुले गर्ने कुनै प्रश्न नै रहेन । जसरी छ त्यसरी ठिक छ, जसरी छ त्यसरी शुभ छ । हाम्रो आँखा अगाडिबाट जे पनि गइरहेको छ, हाम्रो त्योसँग कुनै लिनुदिनु छैन । अनि उद्विग्न हुने कुनै सवाल छैनं, आसक्त हुने कुनै कुरा पनि हुँदैन ं। जुन पनि विचार आएर गइरहेको छ, त्यसलाई निष्पक्ष भएर हेरिराख । श्वासको तरंग बिस्तारै बिस्तारै शान्त हुन थाल्छ । श्वास भित्र आउँछ, त्यसलाई नाकको प्वालमा अनुभव गर । श्वास भित्र जान्छ, फोक्सोमा फैलिन्छ, फोक्सो फैलेको अनुभव गर । फेरि एकै छिनमा सबै रोकिन्छ …अनुभव गर त्यो रोकिएको क्षणलाई । फेरि श्वास बाहिर जान्छ, फोक्सो खुम्चिन्छ, अनुभव गर त्यो खुम्चाइलाई । फेरि नाकको प्वालबाट श्वास बाहिर जान्छ । अनुभव गर त्योे उत्तप्त श्वास नाकको प्वालबाट बाहिर गएको । फेरि एकै छिन सबै अड्छ, फेरि नयाँ श्वास आउँछ ।

 
यो एक विश्राम हो । श्वास भित्र जानु, एकै छिन भित्र अड्नु र फेरि श्वास बाहिर आउनु, एकै छिन श्वास बाहिर अड्नु फेरि नयाँ श्वासका आवागमन, यो एउटा चक्र हो — चक्रलाई चुपचाप हेरिबस । गर्ने जस्तो कुनै काम नै छैन, बस हेर । यो नै विपस्सनाको अर्थ हो ।

 

 

के हुन्छ यो हेर्दैमा ? यसलाई हेर्दा अपूर्व हुन्छ । यसलाई हेर्दा हेर्दै चित्तका सबै रोग तिरोहित भएर जाने गर्दछ ं। यसलाई हेर्दा हेर्दै म शरिर होइन, यसको प्रत्यक्ष प्रतीति हुनजान्छ । यसलाई हेर्दा हेर्दै, मं मन होइन, यो स्पष्ट अनुभव हुन्छ । र अन्तिम अनुभव हुन्छ कि म श्वास पनि होइन ं। अनि म को हुँ त ं? यसको कुनै उत्तर तिमी दिन सक्दैनौ । थाहा त पाउँछौं तर बताउन सक्दैनौ, लाटाले चिनीको स्वाद बताउन नसकेजस्तै । यही हो उड़ान । म को हुँ भने थाहा त पाउँछौ तर भन्न सक्दैनौ । अब अबोल हुन्छौ । अब मौन हुन्छौ । गुनगुनाउँछौ भित्र भित्रै, मीठो मीठो स्वाद लिन्छौ, नाच्छौ मस्त भएर, बांसुरी बजाउँछौ तर भन्न सक्दैनौ ।

 
र विपस्सनाको सुविधा यो हो कि जहाँ पनि गर्न सक्छौ । कसैलाई छुस्स पनि जानकारी नहोस् । बसमा बसेर, ट्रेनया यात्रा गर्दा, कारमा यात्रा गर्दा, सडक किनारमा, बजारमा, घरमा, खाटमा पल्टेर, कसैलाई थाहा पनि हुँदैन किनभने न त कोही मन्त्रको उच्चारण गर्नुपर्छ, न कोही शरीरको विशेष आसन छान्नु पर्छ । बिस्तारै बिस्तारै यो यति सुगम र सरले र यति भित्रको कि जहाँ पनि लैजान सकिन्छ । र जति धेरै विपस्सना तिम्रो जीवनमा फैलिन्छ, त्यति नै एक दिन बुद्ध को यस अदभुत आमन्त्रणलाई बुझ्छौ – इहि पस्सिको! आऊ र हेर !

 
बुद्ध भन्नुहुन्छ — ईश्वरलाई मान्नु पर्दैन, किनभने शास्त्रले भन्छ कि मान्ने त्यतिबेला हो जतिबेला तिमीले देख्छौ । बुद्ध भन्नुहुन्छ — त्यसकारण पनि नमान कि मैले भनेको हो ं। मान्यौ भने तिमी चुक्छौ । हेर, दर्शन गर । र दर्शन नै मुक्तिदायी हो । मान्यताहरुले हिन्दू बनाइ दिन्छ, मुसलमान बनाइ दिन्छं, ईसाई बनाइ दिन्छ, जैन बनाइदिन्छ, बौद्ध बनाइदिन्छ — दर्शनले तिमीलाईं परमात्माका साथ एक बनाइदिन्छ । अझ तिमी न हिन्दू हौ, न मुसलमान, न ईसाई, न जैन, न बौद्ध — फेरि तिमी परमात्ममय हौ । र त्यही अनुभव पाउनु छ । त्यही अनुभव पाउन योग्य छौ ।

अनुवाद : राजेन मानन्धर

 

ओशो: मरो हे जोगी मरो , #12

साभार Anandabhoomi

Wednesday, November 22nd, 2017/

Tuesday, November 7, 2017

171106 नेवाः समाज व मिसा स्वतन्त्रता


राजेन मानन्धर

नेवाःजुयाया झीके गर्व दु । झीगु म्हसिका झीत यः । अथे जुयाः झीगु सकतां बांलाःगु खनीगु झीगु मिखां । बांलाः धायेत सुयागुं अनुमति म्वाः, भिं धायेत सुयाकें न्यनाच्वनेम्वाः । अथे जुयाः ला झी दक्वं सकारात्मक, अले झीत नकारात्मक जुइ नं मयः, जूपिं नं मयः ।


खँ थन मिसा समानता व मिसा स्वतन्त्रताया । नेवाःतय्गु धर्म, संस्कृतिया अध्ययन अनुसन्धान याइपिं विद्वानतय्सं धाइ नेवाः समाजय् मिस्तय्गु तःधंगु स्थान दु, झीथाय् अथे मिस्त धकाः क्वत्यलेगु चलन मदु, अझ झीगु समाजय् मिस्त हे निर्णयकर्ता आदि इत्यादि । थ्व खँ गलत नं मखु । स्वयावन धाःसा झीगु समाजय् मिस्तय्त आदर यानातःगु, समानता व स्वतन्त्रता बियातःगु जक मखु निर्णय यायेगु अधिकार बियातःगु नं तःगु दसु लुइ । थुकिं झीत सकारात्मक दयेकी, थ्व बांमलाःगु खँ मखु । झीके दूगु बांलाःगु खँय् लय्तायेगु धइगु जीवनयात सकारात्मकतापाखे न्ह्याकेगु खः । तर उकियालिसें झीगु हे समाजय् मिस्तय्त न्ह्याः वयेके मबिइगु, थाहाँ वयेके मबिइगु तत्वत नं यक्व हे दु । ई पायेधुंकल, समाज हिलेधुंकल, तर थ्व छगू तत्व आः तकं गुगुं रुपय् सां सक्रिय तिनि । सक्रिय जक मखु, झीगु मिसा स्वतन्त्रतायात हे चिनातइगु खँयात तकं तर्कया बलं थ्व हे झीगु म्हसिका धकाः तकं झीत अलमलेयायेत व सक्रिय जुयाच्वंगु दु । थथे जुयाः नेवाः समाजय् मिसाया बारे सकारात्मक व नकारात्मक निगुलिं पक्षयात बःचा हाकयेक वालेगु कुतः थन यायेमाःगु दु ।
न्हापां सकारात्मक पक्षय् छकः दुवाले ।


नेवाः समाजय् वैदिक धर्म हनीपिनिगु उपस्थिति दुसां, जनजाति स्वभावया समाज खः । थथे धइगु थ्व प्रकृति पूजक, समानताया पक्षपाती अले मातृसत्ताया पक्षधर खः । अथे जूगुलिं थनया पुलांगु स्वयाः पुलांगु पहया बासस्थान, पारिवारिक संरचना, अले नेवाःतय्सं पुज्यानातःपिं द्यःत नं प्रकृति अले वयांलिपा अजिमाया रुपय् हे खः । थन लूगु दकलय् पुलांगु मूर्तित मध्ये अष्टमातृकातय्गु मूर्ति खः धाइ । झीसं ला खनाच्वना कि थनया समाजय् वैदिक प्रभाव वयेधुंकाः नं झीसं मातृकातय्त पुज्यायेगु मत्वःता । अझ थन ला नेवाःतय्गु थ्व विशेषता हे धायेमाः कि झीसं वैदिक धर्मंं मानेयाकातःपिं मिजं द्यःतय्त नं मिसाया स्वरुपय् जक पुज्याना । उपिं धइपिं मिजं द्यःया कलाःपिं मखु, मिसा स्वरुप हे खः । गथे कि झीसंं ब्रम्हा, विष्णु, महेश्वर वा इन्द्र पुज्यायेगु मखु, ब्रम्हायणी, वैष्णवी, माहेश्वरी वा रुद्रायणी व इन्द्रयायणी पुज्यायेगु खः । लिपा वैदिक संस्कारयापिनिगु बाहुल्यता दयावँसेंलि रुद्री यायेगु, स्वस्थानी धलंदनेगु, प्यम्ह नारांद्यः सिइकः वनेगु इत्यादि खँ दुहाँवल ।
उकिसं छम्ह मिसामचायात कुमारी द्यः धकाः पुज्यायेगु, मिसाम्ह द्यवं नेपालयात हे रक्षा यानातःगु धकाः विश्वास यायेगु अले थः स्वयाः च्वय्या थाय् तयाः मिसा जूगु हे कारणं जक सुयातं भागियायेगु हिम्मत, उदारता व दर्शन नेवाःतय्के जक दु ।


झीसं खनाच्वना, समाजय् मिस्त हे निर्णायक जुयाच्वनी, इहिपा, संस्कार, भ्वय् न्यायेकेगु, छेँ दनेगु इत्यादि छेँय् सगोल च्वनाः यायेमाःगु निर्णय यायेगु ज्या अकसर मिस्तय्गुपाखें हे जुइ । झीसं खंसां मखंसां थ्व झीगु म्वायेगु पहया द्योतक खः ।


संस्कारया खँय् झीगु स्वभावं हे मिस्तय्त प्राथमिकता बियातःगु खनेदु । उमिगु शारीरिक विकास वा मनोवैज्ञानिक विकासयात ध्यानय् तयाः हे म्हाय्मचाया मचाजंको न्हापां यायेगु, इहि, बाराय् तयेगु इत्यादि संस्कारया व्यवस्था यानातःगु खः । थुकिया धार्मिक व साँस्कृतिक महत्व दु । थज्याःगु संस्कारं मिसा मस्तय्त थः विधुवा जुइमखु, थःगु स्वतन्त्र अस्तित्व दुु धइगु खँय् मानसिक रुपं तयार याइ ।


इहिपाया खँय् नं नेवाः समाजय् मिसामचाया सहमति मदयेक मांअबुं यसें इहिपा यानाबिइगु सम्भावना दइमखु । लाखा हयेगु, अनं छ्वयाहःगु सिन्हः तिइगु छगू भ्वासिपह क्यनेगु ज्या जक मखु, सहमति कायेगु छगू सालीन लँपु नं खः । स्वयम्बर, सिंच तयेगु व तुति भागियाकेगु चलन वःगु यक्व मदुनि धकाः धायेफुपिं आः नं दनि । पुलांगु व न्हूगुया दथुइ आःतक अन्तर क्यने फइतिनि ।


इहिपाः धुंकाः मिसामचायात दुचायेकगु, वंजलाः इत्यादि संस्कारं वयात न्हूगु छेँय् लसकुस याइ, न्हूगु परिवेशय् भ्यलय्पुनेत ग्वहालि याइ, वयात थः महत्वपूर्ण सदस्य जुल धइगु आभास बिइ । अथे हे दुगुलिइ दुचायेकेगु संस्कारं न वयात अनया साँस्कृतिक जीवनया छगू अंग दयेकल धइगुया छुमां बिइ ।


इहिपाः बलय् वयात बिइगु ग्वय् वया स्वाभिमानया प्रतीक खः । ग्वय् ल्हातिइ प्वःचिका छ्वयेगु दर्शनय् “पाले पुण्य मारे पाप”या निरहपन दुमथ्याः । थ्व धइगु अपमान, अन्याय सहयानाः सुं नेवाः मिसा भाःत जूम्हस्या छेँय् म्वानाच्वनेत बाध्य मदु धइगुया संकेत खः । न्यनातया जक मखु, म्हाल धायेधुंकाः मांबौया करं जक नं सुयां म्ह्याय् भाःतलिसे ह्वनेत बाध्य जुइमखु, अले ग्वय् लितबिइधुंकाः सुं नं मिजंयाके सुयातं कलाः धयाच्वनेगु हक दइमखु । उलिजक मखु, भाःत मत्यवंं मन्त धाःसा अले कलाः जूम्हस्यां थःयथे जीवन हनेगु क्वछिइफत धाःसा अन्त्येष्ठीइ तकं मच्वँसें ग्वय् तयाः लिहाँ वयेगु स्वतन्त्रता नं छम्ह मिसायात नेवाः समाजं जक बिइ ।


उलिजक मखु झीके भृकुटी, कीर्तिलक्ष्मीनिसें मंगलादेवी व सहाना प्रधान तकया इतिहास नं दु । थ्व झीत गर्व यायेत इतिहासं बियातःगु हे खः । व लिसें निम्ह प्यम्ह नेवाः मिस्त थाय् थासय् थ्यंगु दु, थ्यंगुयात थ्यंगु धाये हे माः । स्वतन्त्रता मदुगुसा उपिं थ्यनीला? धइगु स्वभाविक न्ह्यसः तयेत थाय् दयेकातःगु दु उमिसं ।



थुलि खयाः नं नेवाः समाजय् मिस्त दक्व स्वतन्त्र अले समान दु धइगु भ्रम नं तयातये मजिउ । नेवाः सभ्यता व सामाजिक संरचनागत विकासया इलय् नेवाः मिस्तय्त न्ह्यागु न्ह्याक्व अधिकार बियातःगु खःसां, समानतां जाःगु समाजया कल्पना यानातःगु खःसां थौंया परिवेशय् स्वत धाःसा नेवाः समाज नं भारतवर्षय् दूगु वैदिक समाजया हे प्रतिविम्ब कथं पितृसत्तात्मक समाजया ब्व जुयाः नेवाः समाज न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।
खयेत ला संसारय् न्ह्याथाय् नं मिसा अधिकारया खँ व समानताया खँ किसिया क्यनेगु व नयेगु वा थें धाइ । पिनें पिनें मिसा अधिकार दु धयेगु दर्शनं समाजयात छाय्पियातइ, मेखे दुनें दुनें मिस्तय्त न्हापा दास अले आः ब्वसाया रुपय् मिजंतय्सं छ्यलातःगु दइ । नेवाः समाज नं थ्व पाखें अलग मजू ।

आःया खँ ल्हायेगु खःसा गुगुयात झीसं झीगु समाज, धर्म, संस्कृति वा रहनसहन धयाच्वना, थ्व ख्यलय् नं मिस्तय्गु अधिकार ल्याःखायेतकं थाकु । मिस्त स्वतन्त्र, समान व अधिकार सम्पन्न दु धकाः धायेगु किसिया क्यनेगु वा थें जक जुयाच्वंगु दु नेवाः समाजय् । छखे वैदिक धर्मया पनां पनेमफयेक बाः वःगु प्रभाव, मेखे हिन्दी फिल्म व टेलिसिरियलया प्रभावं नेवाः समाज नं तापायेफयाच्वंगु मदु ।


खः, नेवाः समाजय् मिस्तय्संं छु यायेगु मिजंतय्सं छु यायेगु धकाः ज्या इनाबियातःगु दु, जिम्मेवारी फरक । स्वयेबलय् थ्व सामान्य व सकारात्मक हे खःसा थ्व जेण्डरया विभाजन मिस्त कमजोर अले उमित कमजोर यानातयेमाः धइगु सोचं घ्वानाहयातःगु यच्चुक खनेदु । आः थुकिइ गर्वयायेगु लाकि आपत्ति प्वंकेगु थःथःगु बिचाः खः ।


नेवाः समाजय् गुथिया महत्व धयाच्वनेम्वाः । अन आःया परिवर्तित अवस्थाय् नं मिस्तय्गु सदस्यता अघोषित रुपं वर्जित हे तिनि । वैदिक हिन्दु समाजय् ला जुइगु हे जुल, लिसें बौद्ध समाय् तकं मिजंतय्त दूगु सामान्य अधिकार मिस्ततय्त मदु । भिक्षु जुइगु अधिकार मिस्ततय्त जक बियातःगु मदु धाःसा वलिसें स्वानाच्वंगु पञ्चदान कायेगु अधिकार मिस्तय्त बियामतःगु खँ आः तकं विवाद । थ्व विभेदयात चिइकेगु स्वयेगु हे नं दुस्सहास तिनि । गनं वल समानता?


रजस्वला वा “थिइमजिउ जुइगु” छगू प्राकृतिक खँ खः धकाः दक्वस्यां सिउ तर थुकियात झीगु समाजं अझं स्वीकार यानातःगु मदुनि । सुदुरपश्चिमय्थें छाउपडिइ हे च्वनेम्वाःसां हरेक छेँय् हरेक पुजाय्, बइगलय् उमित पनातःगु दु । थ्व झीसं तपुनां तपुइफइगु खँ नं मखु ।


झीके ध्यबा दयाः ला, वा सुविधा झीथाय् थ्यंक वःगुलिं, नेवाः मिस्त मेमेगु जातयापिं मिस्त स्वयाः यक्व शिक्षित । तर व शिक्षा गन छ्यलाच्वंगु दु धकाः स्वःसा यक्व धयाथें आखः ब्वनातःसां मिस्त छेँज्याय् हे जक तक्यनाच्वंगु खनेदु । ब्वनाः ज्या यानाच्वंपिं मिस्त इहिपा धुंकाः ज्या त्वःताः च्वनेमाःगु अवस्था आः म्हो जक दु तर नं मन्त धकाः धुक्क च्वनेगु अवस्था मदु ।

बिइत ला झीसं थः म्ह्याय्पिन्त नं वं धाइ थ्वं धाइ धाधां नं भचा भचा स्वतन्त्रता बियाच्वना । अथेसां म्ह्याय्पिन्त याकःबाकः गनं मछ्वया, काय् न्ह्याबलें दुहाँ वःसां जिउ, म्ह्यायत ७ बजेजुलकि फोनयानाः सःता च्वना । हानं म्ह्याय्यात न्ह्याक्व ब्वंकातयासां, धाःधाःथे पुनेबियातयासां, डिस्कोय् हे वनेबियातयासां वं थम्हं मिजं ल्यइ धकाः ग्यानाच्वना । ल्य हे ल्यःसां “बरु बरमू जिउ, जातं मबिउम्हलिसे छता वनेमते” धकाः गनाच्वना ।


म्ह्याय् नं भौ जुइतिनि धकाः सिउ अले भौ नं सुयां म्ह्याय् खः धकाः नं सिउ । तर म्ह्याय्यात बियातयागु स्वतन्त्रता भौयात बिइमयःनि झी । छखे थः यःयःथे याकातयाम्ह म्ह्याय् हे नं बियाछ्वयेधुंकाः अथे यायेमते थथे यायेमते धकाः स्यनाच्वना सा मेखे भौयात जागिर नकाः नयेमखु धाइपिनिगु परिवार आः नं दनि । थ्व खक्व खँ घरगृहस्थीया हे जक खःसां थुकिया तप्यंक स्वापु मिसा अधिकार व समानतालिसे दु । थ्व हिइके मफत धाःसा मिसा अधिकारया खँ भालुयात पुराण हे जक जुयाच्वनी ।


समान शिक्षा व समान अवसर दसेंलि मिस्त नं उकथं हे नेतृत्व ख्यलय् खनेदयेमाःगु मखुला? ख ला नेतृत्व धइगु अवसर दयेवं जक कायेफइगु खँ मदु, तर नं झीथाय् मिसा नेतृत्वया खडेरी जुयाच्वगुं खँ थन नीस्वनातःगु अधिकांश भाषा, संस्कृति, जातीय व मेमेगु खलः पुचलय् मिजं नेतृत्व हे लानाच्वनीगुयात स्वयाः नं धायेफु । खुल्ला प्रतिस्पर्धाय् वनेफूगु अवस्था मवःतले छुं कथंंया आरक्षण बियाः हे सां मिस्तय्त नेतृत्वय् हयेमाल, उमिगु क्षमता, सोचाइ व प्रतिभाया लबः नेवाः समाजयात वनेमाल धइगु खँ आःतक बागडोर ज्वनातःपिं नेवाःतय्सं मचायेकूतले थनया नेतृत्वय् मिस्तय्सं समान अवसर कायेखनीगु अवस्था मदु ।

वथेंतुं छखे देय्या प्रशासन वा सरकारी जागिरय् नेवाःत हे म्हो जुयाच्वंथाय् नेवाः मिस्त झं ल्याःखायेत तकं मदु । थुकिया छगू हुनि छेँ जः पाखें हे प्रोत्साहन मदुगु नं खः ।

धर्मय् दर्शनय् न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां म्ह्याय् बुलकि छेँजःया ख्वाः खिउँसे च्वनी, “हानं पालय् काय् बुइकि” धकाः ध्याचु नके मगाःनि । आः नं हरेक छेँय् मांबौ वा अजिबाज्यापिनि काय् वा छय्या आसा दनि । काय् बुल कि मेय्छ्यं तयाः कु छ्वयेगु चलन झीगु हे खः । थज्याःबलय् नेवाःसमाजय् मिस्तय्त द्यःदयेकाः पुज्याइ धइगु दर्शन ध्याक्वय् लाइ ।


खँ समाजशास्त्र, धर्म, दर्शन व संस्कृतियागु मखु । थ्व झी म्वानाच्वनागु पहयागु खः । समाज परिवर्तनशील, हिलांच्वनी । तर हरेक समाजय् थें झीगु समाजय् नं हिइकेमबिइपिं, निसःदँ न्ह्यः बांलाःगु खँ आः नं बांलाः हे धयाच्वनीपिं अले न्हूगु खँयात काचाक्क स्वीकार मयाइपिं परम्परावादीत दु । झीगु समाजय् नं अज्याःपिं मदयेमाःगु मदु । उपिं हिलेत ई काइ । तर व स्वयाः नं थन ला झी न्हू धयाच्वनापिं, शिक्षित व संसार खंपिं धयाच्वनापिं, अझ उकिसं विशेष यानाः मिस्त हे नं थःत हिलेत तयार मदुनिगु खँ थन सुचुकातये फइमखु । खँ मिस्तय् सत्रु मिस्त हे धाइगु पुलांगु दोष बिइगु खँपुया मखु, खँ ला आःया चकंगु समाजय् नं न्हूगु युगया द्योतक युवा मिस्त हे स्वतन्त्रता व समानता छुकियात धायेगु धइगु खँ स्पष्ट मजूनि, पंगः थनथाय् दु ।



मिसा अधिकारया खँ ल्हायेगु धइगु मिजंयात थुकलं बिइगु वा भेराभेर जुइगु वा छेँ स्यंकेगु खँ मखु, बरु सहअस्तित्वयात स्वीकार याकेगु व मिसा जुयाः सम्मानजनक जीवन हनेगु अले थःगु हरेक सरोकारया विषयय् थमं निर्णय यायेगु अधिकार खः धकाः तक दक्वस्यां थुइकाबिल धाःसा समाज हिलेत थाकु मजू । झीगु हिनुलिइ समानता दु, असमानता व शोषण ला फेसन थें म्हिगः वःगु जक खः, उकियात फातापुइकाकाये अःपु, मिस्त स्वयम् हे छपलाः जक न्ह्यचिलेमाल ।

Note : Published in Newa Misa Daboo Souvenir on 2017 11 06

Monday, October 30, 2017

बुद्ध–पूजा : चैत्य–पूजा

 



भिक्षु सुदर्शन
बुद्ध–पूजा भन्नु नै चैत्य–पूजा हो । किनभने बुद्ध–पूज ागर्नलाई नै चैत्यको सृष्टि भयो । अनि बुद्धकाु पूजा गर्नु भनेको नै तथागतको गुणानुस्मरण गर्नु हो । गुणनुस्मरणले हाम्रो मन निर्मल हुन्छ, हामीलाई राम्रो काम गर्न प्रोत्साहित गर्छ ।

 
स्तूप र चैत्य
स्तूपलाई पहिले थुप भनिन्थ्यो । अनि चैत्यलाई चेतिय भनिन्थ्यो । फेरि यी थूप र चेतिय दुबै नै पूज्य स्मारक हुन् । अर्थमा पनि दुबै स्मारकका बिच केही केही भिन्नता छ ।

 
थूप : स्तूप
पूजनीय पवित्र व्यक्तिहरुको अवशेष राखेर ढिस्कोको आकारमा माटोको बनाइएको स्मारलार्य थुबे वा थूप भनिन्छ । महापरिनिर्वाण सूत्र दीघ निकायमा चौबाटोमा यसता थूप चक्रवर्तीराजाको बनाएर स्थापना गरिने उल्लेख भएको छ । भगवान बुद्धले तथागतको थूप पनि यसरी चौबाटो (चल्तिको ठाउँ)मा राख्न आज्ञा गर्नुभयो । महापरिनिर्वाण सूत्र अनुसार थूप अर्हत् सम्यक् सम्बुद्धको, प्रत्येक बुद्धको, तथागतका श्रावकहरुको र चक्रवर्ती राजाको अवशेष राखेर अथवा स्मारक जस्तो बनाउन सकिन्छ ।

 
प्राचीन स्तूप
थूप माटोको हुने वर्णन अमरकोषमा पनि छ । अनि थूपको गजूर हुने कुरा विनयाको भोजन सम्बन्धी वर्णन ( न थूपकतो ओच्छित्वा पिण्डयातो भुञ्जितब्बो)बाट स्पष्ट हुन्छ । यस्तो पहिलो थूप भगवान बुद्धको पवित्र अस्तिधातु राखेर बनाएको आठवठा थूप हुन् भने आजोभोलि यी थूपहरु यिनै हुन् भनेर पहिचान गर्न समेत कठिन भइरहेको छ । यसपछि देखिएका प्राचीन थूपहरु साँची भरहुत थूप वा धम्मिक थूप हुन् ।

 

 

मज्झिम निकायमा उल्ले भएकको काश्यपबुद्धको थूप कहाँ हो आजसम्म पत्ता लागेको छैन । भगबान बुद्धको महापरिनिर्वाण पछि आठ भाग अस्तिधातु राखेर बनाएका थूपहरु मध्ये हाम्रो देशभित्र पर्ने कपिलवस्तु तथा रामग्रामका थूप पनि यहीँ यो नै भनेर भन्न पुरातात्विक उत्खनन् गर्नेकाम बाँकी नै छ । तर पनि परासीको सँगै रहेको थूप रामग्राम थूप हुनुपर्छ भन्ने विद्वानहरुको विचार रहेको छ ।

 

 

त्यस्तै कपिलवस्तु जिल्लाको निग्लीहवामा देवताहरको मनपर्ने राजा अशोकले एउटा शिलास्तम्भ राखेको भेटिएको छ । त्यसमा राजा अशोकले अभिलेख उत्कीर्ण गराएका थिए, “देवताहरुलाई मनपर्ने राजा प्रियदर्शीले आफ्नो अभिषेकको बीस वर्ष पुगेको अवसरमा कोनागमन बुद्धको थूवे थूप दोश्रोपटक बनाए । अथवा पहिले भएको थूपलाई ढाोर दोब्बर बनाए ।” तर दुःखको कुरा, यस्तो अभिलेख प्राप्त भएर पनि अहिलेसम्म यो थूप खोजेर देखाइदिन सकेको भए अतीत बुद्धप्रति गौरव राख्ने नेपाली बौद्ध संस्कृतिको एक अद्वितीय नमूना नै प्रस्तुत गर्न सक्ने थियौं ।

 
यतातिर फेरि, हाम्रो अगाडि नै भएको थूप (थूर)का बारेमा पनि हामीले पूर्ण अन्वेषण गर्न सकेका छैनौं । पाटनका चारवटा थूर प्राचीन थूपको लक्षण र शैलीमा पूर्ण छन् । राजा अशोकले स्थापित गर्नुभएको यी थूर भनेको पहिलेदेखि रहेको बौद्ध विश्वास छ । तर यस बारेमा पनि पूरा अन्वेषण गरेर यथार्थ ऐतिहासिक तथ्यहरु पुरातात्विक प्रमाणहरु अझ हामीले आगाडि राख्न आवश्यक छ ।

 

 

पाटनमा भएका चारवटा थूरजस्तै शैलीका थूपहरु जहाँपनि प्राचीन कालदेखिका छन् । श्रीलंकाको थूपाराम, बर्माको स्वेडगौं, थाइल्याण्डको नगरपडम थूप यस्तै नै शैलीका प्राचीन थूप वा स्तूपहरु हुन् ।

 
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

(चैत्य–पूजा — २)

भिक्षु सुदर्शन
छानिएर राखिएका पवित्र अस्तिधातु राखेर छानिएर राखिएको माटो तथा ढुंगाबाट बनाइउका पुज्य स्मारक नै चेतिय हुन् । किन भने चेतिय भनेको “चि” धातुबाट बनेको शब्द हो । नराम्रो बानी वा स्वभाव त्याग्न विनम्र तरिकाले पवित्र गुण स्मरण गरेर पूज ागर्ने स्मारक भएकोले पनि यसलाई चेतिय भनिएको हो ।

 

 

भगवान बुद्धको समयमा पनि केही आशा वा संकल्प गर्ने चेतिय स्थानहरु थिए । “वन चेतिय” र “रुक्ख चेतिय” त्यस्ता स्थानहरु हुन् । तर भगवान बुद्धले त्यसरी वन र रुक्ख (रुख) को शरण जानुलाई उत्तम शरण र साँच्चैको शरण भन्नु भएन । यस्तो रुख, वन, पर्वत हादिको शरण गएर कुनै प्रकारको दुखबाट पनि मानिसहरु मुक्त हुन सक्दैन भनेर भभवान बुद्धले आज्ञा गर्नुभएको छ ।

 

 

यस्तो चेतियको स्थानमा भगवान बुद्धले परिनिर्वाण पछि बुद्धको गुणस्मरण गराउने चेतिय बन्न गयो । तेतिय शब्दलाई बौद्धहरुले ग्रहण गरेर लिए । अनि त्यसलाई बौद्ध गुण र शैलीबाट विकार पनि गरे । निधिकण्ड सुत्र, खुठ्ठक पाठकाु अर्थकथामा तीन प्रंकारका चेतिय हुने वर्णन गरिएको छ (चेतियं तिविधं होति परिभोग चेतियं, उद्दिस्सक चेतियं, धातुक चेतियं) । बोधिवृक्ष रुखलाई परिभोग चैत (बोधिरुक्खो परिभोग चेतियं) भनिन्छ । बुद्ध प्रतिमालाई उद्देश्य चैत्य (बुद्ध पतिमा उहिस्सक चेतियं) भनिन्छ । धातु निधान गरेर राखेको चैत्यलाई सधातुक चैत्य (धातु गब्भथूपा सधातुका धातुक चेतिय) भनिन्छ । चैत्यलाई अर्को किसिमबाट विभाजन गर्दा चैत चार प्रकारको हुन्छ । एउटा वृद्धि भउको चैत्य धर्म चैत्य हो ।

 

 

चैत्यका आकार प्रकार
बुद्धको समयमा भएको धार्मिक स्मारक “चेतिय”को आकार प्रकार यस्तो थियो भनेर थाहा पाइँदैन । चैत्यको आकार प्रकारको् बारे पुरानो विवरण पनि स्पष्ट छैन । तैपनि अमरावती स्तूपलाई “महाचैत्य” भनी सम्बोधन गरेकोले केही कुरा स्पष्ट भएको छ । “थुबे” जस्तै अथवा “थूप” “थूर” जस्तै भूमि नै गोलो बनाएर माथि आदरको रुपमा छत्र वा छाता एउटा राख्ने भन्दा फरक किसिमको स्तूपलाई चैत्य भन्ने गर्यो होला । चैत्यमा तह (फः) हुन्छ । अनि फेरि महायानको विकास हुनथालेदेखि गोलाकारको माथि पनि अनेक कलात्मक शैलीका र भाव अभिव्यञ्जनाको विकास भयो । तह भएर पनि त्रयोदश भूवनको विकास भइनसकेको प्राचीन प्रकारको चैत्य यसको प्रमाण हो । यस्तो चैत्य अजन्ता गुफामा छ ।

 
चैत्यमा विशेषतः महाचैत्यमा तहहरु दुई, तीन वा चार तह हुने गर्दछ । अनि त्यस महाचैत्यको तहमा बुद्ध–जीवनी वा जातक घटनाका अनेक चित्रहरु ढुंगामा कुँदेको हुन्छ । यसको सुन्दर नमूता इण्डोनेशियाको बोरोबुदूर महाचैत्य र कम्बोडियाको अंकोरबार हुन् । हाम्रो नेपालमा पनि “किन्नरी जातक” कुँदिएको चैत्यको वर्णन चाबहिलको लिच्छवी कालको अभिलेखबाट थाहा हुन्छ । तर दुःखको कुरा, यस किन्नरी जातकको शिलाचित्र अझै फेला परेको छैन ।

 

 

यस प्रकार बुद्धको समयमा मानिसहरुलाई टेवा दिने चेतिय बुद्धको महापरिनिर्वाणभन्दा पछि बुद्धको गुण स्मरण गराउने, बुद्धको अवशेष पूजा गर्ने, बुद्धको धर्म सम्झने बौद्ध चेतिय भए । अब आज व्यवहारिक रुपमा चैत्य चेतिय भन्नु नै बौद्ध स्मारक बनिसकेको छ ।

 
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

भिक्षु सुदर्शन (चैत्य–पूजा — ३)

बौद्ध बाङ्मयमा एकातिर इमानदार अन्वेषकलाई धैरै विषयवस्तु छ भने अर्कोतिर धेरै बुद्धप्रति काव्यात्मक श्रद्धाले भरिपूर्ण अभिव्यक्ति छ ।

 
श्रद्धाविभोर भएर आफुलाई टोलाएर हेरिरहेका वक्किल स्थविरलाई बुद्धले भन्नुभयो, “तिमीले के हेरिरहको मोघपुरुष । मेरो पेटमा पनि तिम्रो पेटमा जस्तै गुहु, पिसाब अदि अशुचिले भरिएको छ । तिमीले धर्मलाइै देख, धर्मलाई हेर ।”
यता फेरि पाली र संस्कृतिमा प्राचीन बौद्ध बाङ्मयमा पूज ागर्नलाई चैत्य समेत धेरै पहिलेदेखि बनाइदियो । बुद्ध बनिदिन स्वर्गमा गएन देवताहरुले गरेको प्रार्थना, जन्मको समयमा पूजा–विवरण, सिद्धार्थले अनेमा नदी किनारमा काटेको कपाल इन्द्रले स्वर्गमा लगेको इत्यादि केही प्रसंग यसका लागि नमूना हुन् ।

 

 

यी दुबै बाङमयहरुको आआफ्नो समयमा धेरै नै उन्नति भयो । फेरि गहिले प्रतीकवादको बोझ दर्शनले थेग्न सकेन, यो आफै बुद्धको मौलिक सत्यमा विल्पववाद सिद्ध भएर गयो । एकतिर यस्तोसम्म भन्न पुगे, “बुद्ध वा बुद्धत्व प्राप्तिको विषय होइन । व तथ्यता, अचल हो । यहाँ बुद्ध भनेको पहिले भएको थिएन, अहिले भइरहेको पनि छैन र पछि हुनेछ भन्ने पनि होइन ।” फेरि अर्कोतिर बुद्धवादको प्राचीनता सिद्ध गर्न ध्यानी बुद्धहरु बनाइए । पञ्चतत्वमये बुद्ध धारक, पालक व अधिनायक बुद्धको सृष्टि भयो ।
चैत्य :  चार प्रकारका
यस पुस्तिकाको उद्देश्य बौद्ध दर्शन वा संस्कृतिको ऐतिहासिक समीक्षा होइन । ऐतिहासिक ढंगले चैत्य सम्बन्धी सजिलो किसिमले ज्ञान दिने नै यसको उद्देश्य हो । चैत्यको जुन चारवटा विभाग छन्, फेरि भनौं भने त्यसमा नै सही र सजिलो चैत्यको विवेचन पनि छ ।
१. शारीरिक चैत्य,
२. परिभोग चैत्य
३. धर्म चैत्य र
४. उद्देश्य चैत्य (निमित्त चैत्य)

शारीरिक चैत्य
तथागतको कपाल आदि शारीरिक वस्तु तथागतको अनुपादिशेष महारिनिर्वाण पछिका अवशेष अस्ति राखेर बनाएको स्मारक नै बौद्ध शारीरिक चैत्य हो । यसको पहिलो प्र्रसंग बुद्ध जीवनीमा खोज्दा बुद्धत्व प्राप्तिको केही समय पछि नै भेटिन्छ । बुद्धले धर्मचक्र पर्वतनका पाइला चाल्नु अगावै बुद्धत्व प्राप्तिस्थान उरुवेलामा दुईजना व्यापारीहरु आए । यिनीहरु बुद्ध र धर्मको शरणमा आएका द्वैवाचिक उपासक तपस्सु र भल्लुक थिए । यिनीहरुले बुद्धलाई खानेकुरा दान दिइसकेपछि बुद्धसँग सम्झनाको चिनो मागे । बुद्धले टाउकोमा छापेर सातवटा कपाल उनीहरुलाई दिनुभयो । तर यस बारे पछि बुद्धले आफ्नो कपाल वा नङ आदि केही दिएको उल्लेख नभएकोले अझ बुद्धको सम्पूर्ण जीवनीले देखाएको संघवाद हो होइन भनेर विचार गर्न बाध्य बनाएको छ । त्यसैले यसको महत्व तथागतको ऐतिहासिक यात्रा क्रमको पद–चिन्ह नहेरी श्रद्धावश आफ्नो आफ्नो देशमा बुद्धलाई ल्याएको मात्र भनेर मैले लिएको छु । श्रीलंकाले बुद्धलाई आफ्नो देशमा धेरै पटक भित्र्याएका थिए, त्यसतै भोटमा बुद्धले कपाल खसाल्नुभयो । अझ नेपालले त बुद्धले चैत्य समेत पूजा गर्नुभयो भने ।

 

त्यसैले चैत्यको सम्बन्धमा साँच्चै राम्रोसँग बुझ्न महापरिनिर्वाण सूत्र एकपल्ट हेरौं, जुन उत्तरीय र दक्षिणीय प्राचीन एवं प्रामाणिक बौद्ध बाङ्मयमा समाविष्ट छ ।
आनन्दले सोधे, “भगवान्, तथागतको निर्वाण पश्चात् शरीरलाई के गरौं ?”
बुद्धले भन्नुभयो, “आनन्द, तथागतको शरीर पूजामा तिमीले पीर नलेऊ । आनन्द, तिमिले साँच्चैको कामकुरामा प्रयत्न गर । साँच्चै काम लाग्ने उद्योग गर । सँच्चै महत्वपूर्ण भएकोमा आप्रमादी, उद्योगी र आत्मसंयमी भएर जीवन बिताऊ । आनन्द, क्षत्रिय पण्डितहरु, ब्राम्हण पण्डितहरु, गृहपति पण्डितहरु छन्, जो तथागतप्रति अत्यन्त प्रसन्न छन् । उनीहरुले नै तथागतको शरीरको पूजा गर्ने छ ।”

 
यस प्रसंगभित्र तथागत आफ्नो महापरिनिर्वाण अगाडि कसरी पूजा गराए, पछि जनश्रद्धा जता जानसक्छ फेरि भिक्षुहरु यसमा कसरी सतर्क हुनुपर्छ भनेर देखाउनुभएको कुरा स्पष्ट छ ।

 

 

बुद्धको महापरिनिर्वाण पछाडि कपडा र कपासको पत्रले बेरेर बास्नायुक्त तेलले भिजाएर अग्नि संस्कार भयो । अनि अस्ति मानाला भरेर द्रोणले आठ भागर गरे । यी आठ भाग लिनेहरु हुन् — राजगृह, वैशाली, कपिलवस्तु, अल्लकप्पक, रामगाम, वेठदीप, पावा र कुसिनारा । अनि पिप्पलीवासीहरुले मात्र कोइला र खरानी सोरेर लगे । यही बास्तवमा बौद्ध चैत्य वा चीभाःको प्रारम्भ हो । अनि अशोकले यी चैत्यहरुमा राखिएका अस्तिहरुलाई निकालेर व्यापक रुपमा चैत्य बनाई त्यसमा प्रणिधान गरे । कतिपय तथागतका अवशेष अस्ति टाढा टाढासम्म पुगे । बरु लंकामा स्वयम् अशोकका छोरा र छोरी धर्मदूतको रुपमा गएकाले त्यहाँ धेरै अस्तिधातु पुगेकोमा आश्चर्य मान्नु पर्दैन । ऐतिहासिक यात्रा विवरणण भएको बुद्धको दन्त धातु मध्ये एउटा पनि श्रीलंकामै रहनपुग्यो । अर्को एउटा दन्त धाधु भने तक्षशीलाबाट चीनसम्म पुग्यो ।

 

अनि फेरि श्रीलंकाको माध्यमबाट नेपालमा भएको अस्तिधातु आनन्दकुटी (चैत्यभित्र), गणमहाविहारमा स्वयम्भु विश्वशान्ति गुम्बा र लुम्बिनीमा पनि प्राप्त भयो ।
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

भिक्षु सुदर्शन (चैत्य–पूजा — ४)
बुद्धले प्रयोग गर्नुभएको पात्र आदि वस्तु राखेर बनाइएको स्मारकलाई परिभोग चैत्य भनिन्छ । तर यसको ऐतिहासिक विवेचन खोज्दा यस्तो कुनै विश्वस्त तथ्य देखिँदैन । बुद्धको पुरानो चीवर संस्मृतिको निमित्त भनेर कुनै भिक्षुले साँचेर राखेन । त्यस्तै पात्र पनि कुनै खिइएर वा प्वालपरेर वा साटेर लिँदा पुरानो बचाएर राखेको उल्लेख पनि छैन । यसको अतिरिक्त साँच्चै भन्नुपर्दा बास्तवमा बुद्धसँग अरु कुनै पदार्थ छँदै थिएन ।

 

परिभोग चैत्यको रुपमा बोधिवृक्षप्रति भने बौद्ध जगतले धेरै श्रद्धा राख्ने गरेको छ । फेरि बोधिवृक्षको अर्थ पिपलको रुख सबैलाई बुझाउँदैन । स्वयं बुद्धले जुन रुखको मुनि बसेर बोधिज्ञान प्राप्त गर्नुभयो त्यसलाई नै बोधिवृक्ष भनिन्छ । त्यसको वंशजः वृक्षलाई नै बोधिवृक्ष भनिन्छ ।

 

बोधिवृक्ष वा परिभोग चैत्यको ऐतिहासिक उल्लेखमा विश्वस्त क्रम अशोकको समयदेखि भएको देखिन्छ । हुन त बोधिवृक्षको ऐतिहासिक विवरण अगाडि राख्दा आयुष्मान आनन्दले बोधिवृक्षको हाँगा श्रावस्तीमा रोप्न ल्याएको विवरण पनि नभएको होइन । हो, बोधिवृक्षलार्य विष्मयले विभोर भएर हेर्नु वा श्रद्धा राख्ने विधि बुद्धको समयदेखि भएको पुराना पुराना वाङमयहरुले पनि बताएका छन् । बुद्धले बोधिवृक्ष आँखा झिमिक्क पनि नगरी हेरिरहनुभएको निकै प्रख्यात छ । अशोकले आफ्नी छोरी भिक्षुणी संघमित्रालाई पात्रमा राखेर श्रीलंकामा बोधिवृक्ष दिईपठाएको कुरा साहित्यहरुले मात्र होइन उत्कीर्ण गरिएका चित्रहरुले पनि बोलेका छन् । यसपछियसको धेरै पूजा र अर्चना बौद्ध जगतमा भइरह्यो । श्रीलंकाकै बोधिवृक्षको हाँगाले गर्दा नेपालमा पनि बोधिवृक्ष आइपुग्यो, जुन नारद भन्तेले नोपलमा ल्याएर आनन्दकुटीमा रोप्नुभएको थियो । तर त्यस बोधिवृक्ष बचाउनै नसकेर मर्यो । त्यसपछि यसपंक्तिकारले ल्याएको बोधिवृक्ष गणमहाविहार, सुमंगल विहार आदि स्थानमा सप्रिए ।

 
धर्म चैत्य
धर्म चैत्यको अर्थ बुद्धवचनादि त्रिपिटकसँग हो । धर्मस्कन्धमा पनि गौरव गर्ने श्रद्धामा यसको निर्माण भयो । तर धर्म चैत्य अरुअरु चैत्य जस्तो परिभाषामा समावेश गर्न कठिन छ । त्रिपिटक ग्रन्थलाई अथवा मण्डले (बर्मा)का सम्पूर्ण त्रिपिटकको शिलालेखलाई सजिलै धर्मचैत्य भन्न सकिन्छ ।
तर सारत्थदीपनी टीकाले “पटिच्च समुप्पादादि लिखित पोत्थके निधाहित्वा कतं पन धम्म चेतिय” भनेजस्तै एउटा धर्म पुस्तक अथवा आंशिक धर्म उल्लेखलाई पनि धर्म चैत्य भनिन्छ । जस्तै एउटा “धम्मपद” अथवा अशोकको धर्म परियायको शिलालेख । फेरि साँच्चै भन्ने हो भने “हे धर्मा हेतु प्रभवा” जस्ता प्रशिद्ध गाथाहरु मात्र निधान गरी राखेको चैत्यतिर हेर्ने हो भने यसको संख्या अनगिन्ती पुग्छ । यसका साथै बौद्ध दर्शनको उत्तरीय विकास क्रमले बज्रयानी, तन्त्रयानी तथा सहजयानीको दर्शन कलात्मक अभिव्यक्तिमय धर्मधातु वज्रधातु पनि त धेरै छन् । धर्मधातुको नै श्रद्धाले चैत्य वा चीभाःको भित्र ग्रन्थहरु राखेर बनाइनुलाई बुद्धलाई सुनको पात्रमा चामल भरेर माथि पैसा राखेर पिण्डपात्र दान दिनु सरह हो भनेर व्याख्या गर्न सकिन्छ । अतः धर्मधातु व्यापक अथवा परिभाषा भित्र सहजरुपमा आउँदैन ।
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

भिक्षु सुदर्शन (चैत्य–पूजा — ५)

उद्देश्य चैत्यलाई निमित्त चैत्य पनि भनिन्छ । यो चौथो प्रकारको चैत्य माथिका तीनै प्रकारका चैत्यहरुभन्दा बाहिर परेका सबै प्रकारका स्मारक वा चैत्यमा पर्ने प्रकारको चैत्य हो । फेरि उद्देश्य चैत्य शायद चारै प्रकारका चैत्यहरुमा सबैभन्दा पछि अस्तित्वमा आयो । किन भने शारीरिक, परिभोग र धर्म चैत्यहरुमा जति चाँडै जनश्रद्धा आउने बाटो छ, यसमा त्यति छैन । बुद्धलाई पहिले तीन प्रकारका चैत्य बनाएर श्रद्धा चढाइसकेपछि मात्र बुद्धको स्मरणको उद्देश्य वा निमित्त मात्रमा केही बनाइयो । तर यति स्पष्ट स्वयं बुद्धले प्रातिहार्यमय बुद्ध निर्माण गरेको उल्लेखका अतिरिक्त बुद्धले आफ्नो जीवनकालमा उहाँलाई प्रतिमा वा चित्रमा कसैले प्रतिमूर्ति बनाएर प्रतिलिपिबद्ध गरेन । अहिलेसम्म प्राप्त बुद्ध प्रतिमाहरुमा सबैभन्दा “बुद्ध पटिमा उट्टिस्सक चेतियं” भन्ने उल्लेखले प्रत्येक बुद्ध मूर्ति नै चैत्य भन्ने जनाउँछ । प्रमाणिक प्रतिमाले वा इतिहासले भन्छ, बुद्धको सुनिएको लक्षण वा व्यंजनको आधारमा नै सबैभन्दा पहिले बुद्ध मूर्ति बनाउँछ । फेरि यस्तो सबैभन्दा पहिले बुद्ध–मूर्ति बनाउने काम कनिष्कको समयमा भयो । यसपछिदेखि शान्तिनायक तथागतका शान्तिमूर्ति यति असंख्य भयो, जति असंख्य कुनै पनि अन्य धर्मप्रवक्ताका मूर्ति विश्वमा बनेनन् ।

 
काठमाडौं उपत्यकामा प्राचीन चैत्य
“…भूचैत्य भट्टा…” लेखिएको गोकर्णमा रहेको अंशुवर्माको अभिलेखले चैत्यको पुरातात्विक प्राचीनता झल्काउँछ । “राजा विश्वदेव तेनकृत सीनगु विहार चैत्य भट्टारिक प्रतिष्ठापित सम्पूर्ण कृतं” भनेर गोपाल वंशावलीमा उल्लेख भएबाट राजा विश्वदेव (वृषदेव) स्वयम्भू चैत्यमा केही प्रतिष्ठा कार्य गरेको कुरा प्रमाणित गर्दछ । त्यसपछि गुं विहारमा तपस्या गरिसकेपछि श्री मानदेवले महाचैत्य प्रतिष्ठा गरेको गोपाल वंशावल्ीमा नै उल्लेख भएको छ । “धर्म चैत्य स्थापना गरी आफैले स्तोत्र स्तुति गर्या । खासा चैत्य भनी प्रख्यात भै गया” भन्ने भाषा वंशावलीको कुरा पनि चैत्यको पूजा लिच्छवि कालमा निक्कै भएको तथ्यतिर संकेत गर्दछ ।

 
गण महाविहारमा र उत्तम बहाननिमा रहेको सानो प्रस्तर अशोक चैत्यको शैलीमा (चीबहालमा) पूर्वी लिच्छवि लिपि अभिलेख उत्कीर्ण भएको छ । त्यस्तै नै त्यौड हेणाकर महाविहारमा चैत्यको उत्तर लिच्छवि लिपिमा अभिलेख कुँदिएको छ । यी चैत्यहरु चिच्छवि कालमा नै ससाना उद्देश्य चैत्यहरु धेरै निर्माण भइसके भन्ने प्रमाणित गर्दछ । किनभने यस्ता मूर्ति नभएका तर मूर्तिं राख्ने स्थान रिक्त भएका र ढोकाको बुट्टा भएका चैत्य काठमाडौं उपत्यकाभित्र धेरै छन् । यस्ता चैत्यहरुलाई अशोक चैत्य भनने चलन छ ।

 
चैत्यको शैली र मूर्ति राख्ने रिक्त स्थानमा द्वारका बुट्टामा अजन्ताका शैलीले पुराना चैत्य भनेर देखाइने चैत्यहरु पनि प्रशस्त छन् । यस्ता सुन्दर प्राचीन कलात्मक शैलीका कलात्मक बुट्टाले भरिपूर्ण चैत्यहरु मध्ये चाबहिलमा रहेको एक चैत्य र पचलिका सँगै रहेको श्मसानमा रहेको एक चैत्य विशेष उल्लेखनीय छ ।

 
विभिन्न बोधिसत्व र बुद्धहरु भएका चैत्यहरु
चारवटा निमित्त दृष्य भएका चैत्यहरुभन्दा पछि विभिन्न बुद्ध बोधिसत्वहरु भएको चैत्यको विकास भयो । अजन्ताका गुफामा भएका चैत्यहरुमा विभिन्न मुद्रामा बुद्ध बस्नुभएको चैत्य छ । यसमा उभिरहनुभएका बुद्धहरुका मूर्ति राखिएका छन् । यसपछि बुद्ध बोधिसत्वहरु भएको चैत्यको उल्लेख गर्ने क्रममा ध्वाखाबहाःका प्रसिद्ध लिच्छवि चैत्यहरुको नाम आउँछ ।

 
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO




Monday, October 23, 2017

भारतीय बौद्धहहरुको मुक्तभूमि भनेर चिनिने दीक्षाभूमि


 

राजेन मानन्धर

 

भारतकै भूमिमा ज्ञान प्राप्त गरेका भगवान बुद्धको अनुयायी भारतमा आजभोलि त्यहाँको जनसंख्याको अनुपातमा धेरै छैन । आज भन्दा करिब ५० वर्ष अगाडिसम्म लोप जस्तै भइसकेको बुद्धधर्मले त्यहाँ नयाँ जागरण पाएको छ । यसको श्रेय त्यहाँको नागपुरस्थित दीक्षाभूमिलाई जान्छ ।

 

 

भारतका प्रमुख बौद्ध तीर्थस्थल मध्ये दीक्षाभूमि पनि एक हो । विभिन्न कारणले विभिन्न समयमा लोप जस्तै भएसकेको भारतीय बुद्ध धर्मको पुनरूत्थान यहीँबाट भएको थियो । त्यसकारण पनि भारतका बौद्धहरुले यस ठाउँको नाम श्रद्धापूर्वक लिने गर्दछ ।

 

 

महाराष्ट्र राज्यको उपराजधानी भनेर चिनिने नागपुर शहरमा स्थित यस पवित्र स्थानलाई विश्वभरीका बौद्धहरुको आदरको केन्द्र बनाउने श्रेय त्यहाँका संविधान निर्माता तथा दलित अभियन्ता डा. भीमराव अम्बेडकरलाई जान्छ । उहाँले १४ अक्टूबर १९५६ को चन्द्रमणी महास्थविरबाट बौद्ध धम्मको दीक्षा लिनुभयो । यसैबेला भारतका बुद्धधर्मको छवि बदल्ने प्रण पनि गर्नुभयो ।

 
यस पछि उहाँले आफ्ना ५ लाख भन्दा बढी अनुयायीहरुलाईको बौद्ध धर्मको दीक्षा दिनुभयाे । यस प्रकार लुप्त जस्तै भइसकेको भारतको बुद्धधर्मका अबलम्बीहरु एकैदिनमा लाखौंका संख्यामा पुग्यो । उहाँले हिन्दु समाजले दलित भनेर हेप्ने सबै सामाजिक बहिष्करणमा परेकाहरुलाई त्रिशरण गमन गराएर, पंचशील लिन लगाएर तथा आफ्नो २२ प्रतिज्ञा दिलाएर धर्मपरिवर्तन गरिदिनुभयो । बुद्धधर्ममा जातभात र उँचनीचको भेदभाव नहुने भएकोले ती सबै दलितहरुले त्यहाँदेखि उप्रान्त सम्मानको जीवन बाँच्न पाए ।
यसको भोलिपल्ट फेरि १५ अक्टोबरका दिन ३ लाख मानिसहरुलाई उहाँले त्यही प्रकारले बुद्ध धर्मको दीक्षा दिनुभयो र उनीहरुलाई पनि भारतको बौद्ध धर्माबलम्बीहरुको समुदायमा प्रवेश गराउनुभयो । भारतमै बुद्धधर्मको प्रचारप्रसार गरेर भगवान बुद्धले जीवन त्याग्नुभयो तर पछिका कालखण्डहरुमा हिन्दू तथा मुस्लिम अतिवादीहरुको कारणले गर्दा त्यहाँ बुद्धधर्म लुप्त जस्तै भइसकेको थियो । तर यस घटनाले भारतमा दुइदिनमै आठलाख बौद्ध धर्माबलम्बीहरु थपे । त्यसैले यहाँको मुख्य स्तुपको नाम नै अम्बेडकर स्तूप राखिएको छ ।

 

नेपाल तथा भारतकै पनि अन्य बौद्धहरु भन्दा अम्बेडकरद्वारा दीक्षित बौद्धहरु फरक हुने गर्दछन् । उनीहरुले २२ प्रतिज्ञा लिने गरेकोले उनीहरु हिन्दूधर्मको प्रभावमा परेका अन्य बौद्धहरु भन्दा भिन्न छन् । ती २२ प्रतिज्ञामा उनीहरुले अन्य बाहेक यी प्रतिज्ञा लिुपर्दछ ः म ब्रह्मा, विष्णु तथा महेशमा विश्वास गर्दिन र पूजा पनि गर्दिन, म राम र कृष्णमा कुनै आस्था राख्दिन र पूजा गर्दिन, म गौरी, गणपति तथा हिन्दु हरुका अन्य देउतामा आस्था राख्दिन र पूजा पनि गर्दिन । भारतमा हिन्दु उच्च जातिहरुको दबदबा भएको र उनीहरुले बुद्धधर्मलाई हिन्दू धर्मकै एक शाखाको रुपमा लिन लगाउने सम्भावना भएकोले यस्तो प्रतिज्ञा गर्न लगाएको भनिन्छ ।

 
डा. अम्बेडरकरको यो गुणलाई सम्झेर भारतका दलितहरुले उनलाई बोधिसत्वको उपाधि दिएका छन् र उनलाई भारतका सम्पूण बौद्धहरुको गुरुको रुपमा समेत लिन्दछन् ।

 
यस ऐतिहासिक र धार्मिक स्थल दीक्षा भूमिमा हरेक वर्ष देश तथा विदेशबाट हरेक वर्ष २५ लाख भन्दा बढी आंबेडकरवादी तथा और बौद्ध अनुयायीहरु आउँछन् । हरेक वर्ष १४ अक्टोबरका दिन मात्रै यहाँ हजारोंको संख्यामा आएर मानिसहरु बौद्ध धर्ममा परावर्तित हुने गर्दछन् । यहाँ १४ अक्टोबर २०१५मा मात्रै ५०,००० दीक्षीत भएका थिए । त्यस्तै १४ अक्टोबर २०१६मा २०,००० तथा २५ अक्टूबर २०१६ को मनुस्मृति दहन दिवसको उपलक्ष्यमा फेरि अरु ५,००० अन्य पिछडिएका समुदायका मानिसहरुले बौद्ध धर्मको दीक्षा लिए ।

 
यस बाहेक अक्टुबर महिना भरी नै देश विदेशबाट यहाँ बौद्धहरु धार्मिक तीर्थ यात्राका लागि गइरहन्छ ।

 

धार्मिक महत्वका अलावा यसको पर्यटकीय दृष्टिकोणले पनि यसको महत्व छ । त्यसैले महाराष्ट्र सरकारले दीक्षाभूमि लाकइ क वर्गको पर्यटन क्षेत्र मानेको छ । नागपुर शहरका धार्मिक व पर्यटन क्षेत्रहरुमा क वर्गको उपाधि पाउने स्मारक यही भएको बुझिन्छ ।

Monday, October 23rd, 2017/

Saturday, October 21, 2017

171020 डडेलधुराया धू



नियात्रा

राजेन मानन्धर

न्हूगु लासाय् न्ह्यः वयेके मफइम्ह जि । बांलाक्क न्ह्यः वयेके मखंगुलिं गुबलय् सुथ जुइ, चाःहिउ वने धकाः पियाच्वना । न्ह्यलं थ्यनामबिलकि मलमलया लासा नं कंझाःथें जुइगु, म्ह छम्हं च्वाच्वा सुयाच्वनीगु । नर्क धइगु थ्व हे ला थयाथें च्वं । सुथया नं जि खनाः तं वःला मसिउ, धकिं चायेकाः ख्वाः क्यं वःगु हे मखु । मंमदुसां आसेआसे यानाच्वना । ५.३० बजे ला च्वत्यंक त्वाःताः पिहाँ हे वया । 

चाःहिउ वनेबलय् जि सुथाय् ला क्वथाय् च्वने हे मफु । न्हूगु थाय् गथे न्ह्यलं चाइ, गथे यानाः दनी धकाः जक स्वये मास्ति वइगु । थ्व मास्ति वयेगु धइगु हे चाःहिलेगु खः । थज्याःबलय् जि व थाय्लिसे त्वाय्चिने । चछि ताःन्वःसां सुथय् सिचुसिचु धाः । गनंगिनं ह्याउँक निभाः खनेदुसां अझं दन्न मच्वंनि । थ्व जूनया इलय् नं ह्याउँनिभाः नायु । 

२०१५या जुन २१ । डडेलधुराया अमरगढी नगरपालिका — भिमदत्त पन्तया शालिक न्ह्यःने नेपाली कांग्रेसया ध्वाँय् । शहिद व जनता दथुइ पार्टी झ्वात्यां दनाबिलकि मनूत शहिद स्वयाः तापाइ । धाइ, वं किसानतय् निंतिं आन्दोलन याःगु हँ । तर थ्व सुदुर पश्चिमय् थौं नं किसानतय्गु सः चाय् चाय् तनाच्वनी, जमिनदारतय्गु सः जक बाली जुयाः सयावइ । शहिद छम्ह शहिद जक जुल, ह्यूपाःया ब्यांचुलि मजुल, जुइमफुत, वा जुइमगात । आः ग्वःम्ह भिमदत्ततय्सं थःगु बलिदान बिइमानि जुइ थनया किसानतय्सं चाय् तिकिनंकूगु चःतिया मू कायेत । ग्वःम्ह भिमदत्ततय्सं शेरबहादुरयात प्रधानमन्त्री दयेकेत येँय् मोतर गयेकाः छ्वयाहयेमानि जुइ, किसानतय्सं छ्यं धस्वाकाः जुइत ।

न्हापा न्हापा थ्व दक्वयात हे खलंगा धाइगु हँ । लिपा थ्व थाय् जन्हुफाः वा डडाल्नु थेंच्वंगुलिं थुकियात डडेलधुरा धाःगु हँ ।

झ्वाग्रापाग्रागु सतक नापं सिमाक्वय् छम्ह धुँया मूर्ति । उकिं हे थुकियात बाघ बजार धाःगु जुइ । छम्ह निम्ह स्कूल कलेजय् वनेत्यंपिं थें च्वं । चहलपहल ला दयेधुंकल । डडेलधुरा दनाहल । लँजुवात छम्हनिम्ह खनेदत । पसः चायेकःवःपिं लँय् धुफ्वः दंक बँ पुनाच्वन ।


थ्व थनया न्हूगु बस्ती अले न्हूगु बजार । बजार बजार हे । पसः बाहेक मेगु छुं दूगु मखु । सुथय् निसें पसः चायेकेगु सुरसार जुइधुंकल । वयागु धू वयात, वयागु धू वयात । डडेलधुराया धू ।  

उमि थः थः हालाच्वंगु न्यनेगु न्हइपुसेच्वं । उमिगु भाय् बछि हे मथू । झीसं झीगु भाय्यात खय् भासं त्यलातल धयाच्वना । उमिगु भाय् धाथेंगु खय् भाय्, उकियात नं गोरखापत्रया भासं त्यलातल तिनि । उमि नं झीलिसे खँ ल्हायेमालकि गोरखापत्रया भासं खँ ल्हायेमाः । भाय् धइगु राजनीतिया शस्त्र जुइधुन धायेवं थःगु हे समुदाय नं धाइमखु खनी । थः दकलय् शत्रु जुइ खनी । 

यक्व दत नेपाःया सुदुर पश्चिम वयेगु मतिइ तयाच्वनागु । नैनिताल वनाबलय् थनया राजमार्ग जुयाः वनागु बाहेक सुदुर पश्चिमय् वयागु दुथें मच्वं । धयातःगु न्यनाः व च्वयातःगु ब्वनाः खंकागु सुदुर पश्चिम थःगु मिखां खनाच्वना । थःगु शहरं तापाक वयेबलय् थनया प्राकृतिक सुन्दरताय् थःत तंकेथें जुइगु, तर न्छिछिया यात्रा, अले लँ दुछि भीर व वनजंगल स्वयाः त्यानुगु मिखायात मनूया हुलहुल कालांकुलुं सःलं प्याःचाः लंकेथें जुइगु । पलखया निर्जनता व नीरवताय् मिखा लय्ताःसां आखिर मनूयात मनू हे पासा, मनू हे मालाच्वनी । थन नकतिनि दनावःगु जीवनं जितः म्वाकाबिल, हानं मनू जुयाया अनुभूति छपासः जिगु नुगलय् स्वचाकाबिल ।

पसः छु पसः — व हे चाइनिस सामानया बजाः, भारतीय सामानया बजाः । वसः, लाकां, म्हिचा, भाराकुरा, बिजुलीया सामान मोबाइल । तर सफू, पत्रिका छगू हे पसः मखना । दु जुइ । थपाय्धंगु सुदुर पश्चिम अले थनया हे छगू विकास व प्रशासनया केन्द्र द्वलय्स्वलय् छगू नपरपालिका । थन ला सुदुर पश्चिमया उत्पादन दयेमाःगु मखुला ? डडेलधुराया बजारय् बजाः मलूगु सुदुर पश्चिमया उत्पादनं येँया बजाः गबलय् मालीगु जुइ, दिल्ली वा टोकियो वा पेरिसया बजारय् गबलय् थ्यनीगु जुइ । नेपालय् मिइगु दइगु हे म्हगस, न्याइपिन्सं नं म्हगस जक न्यानाच्वनी । म्हगसया व्यापारं नेपाःयात नेपाः दयेकातइ । 




क्वय् वन कि घटालबाबाया द्यइथाय् वनेगु लँ । तदुवाः गु ध्वाखा छगू जक । दुने वनेगु तबालागु लँ ग्राबेल नं मजूनि । चिचीग्वःगु गाडी ला वने हे फइथेंमच्वं । जिं न्यनातयागु मोहनी बलय् अले बैशाख २ गते अन तःधंगु मेला जुइ हँ, महाभारतया घटोत्कचया नामय् । मनूत अन वनाः बँय् च्वंगु फि फ्यइगु धाःगु न्यनातयागु । विश्वास ला खः, जि ला थःगु मत थम्हं ज्वने धाइम्ह, अय्सां मेपिनिगु विश्वासय् जिं छाय् शंका याये?

गन गन वनीगु जुइ थ्व लँ । अनया सामान शहरय् तक वयेत लाकि अनच्वंपिन्त बम्बइ (थन भारतय् वनाः ज्या याःवनेगुयात बम्बइ वनेगु धाइ) वनेगु लँ क्यनते जक । अथवा येँय् वनाः प्रधानमन्त्री वा गृहमन्त्री जुइत जक । क्वंक्वं खुसिसिथय्या तःधंगु फाँट, च्वय् तहतह पहाड । न्ह्याथाय् स्वःसां पहाड । येँय् वयागु छें वयात किक्क, वयागु छें वयात किक्क च्वनाच्वाम्हसित थ्व खुल्लागु सर्गः हे स्वर्ग थें च्वनीगु । बिचाः याये, सु जक वनीगु जुइ अन, सु जक च्वनीगु जुइ अन । छेँ छिँ नं खनेमदु । अपाय् अपाय् धंगु पहाडय् गनं खेती जूगु खनेमदु । व सुयागुं ला जुइ, छुं याये हे म्हाःगु लाकि, द्यवं झंगः ल्हात ला । खतुं झी पूर्वं वइगु मनसुन थनतक थ्यनीबलय् सुइधुंकी, उकिं थन वा वइगु भचा म्हो हे । तर नं थनया लःफसं मनूतय्गु परिश्रमयात हाथ्या जक बियाच्वनीमखु, गुगुं इलय् थन नं थःगु कथंया हे साम्राज्य न्यनावनेधुंकूगु थाय् खः थ्व । बुँज्या बमलायेकं छुं नं सभ्यता धिसिलाइमखु । मेखे, मखुसा वा हे मवःसां छुं व्यवस्था ला यायेजिउ जुइ, क्वय् हे खुसि दु । ग्व, लःत्वने प्याचाःम्हसिथाय् हे बुंगाःचा वयेमाःगु जुयावल थन आः ।

कृषियाखें तापानाः म्वायेगुयात हे विकास धकाः स्यनाबिल झी विकासविद्तय्सं । उलि उलिमछि मनूत अमेरिकाय् ब्वनावइ, जापानय् ब्वनावइ, अनं सयेकाः वःपिं नीति निर्मातात थन योजना आयोगया भत्ता नयाः सरकारी सुविधा कयाच्वनी, भासन यानाच्वनी । तर उमिगु योजना धाःसा थन निभाःथें यच्चुक खनाच्वंगु दु । सुदुरपश्चिम छाय् सुदुरपश्चिम जुल धकाः कनाच्वंगु दु । 

म्हिगः बहनी थनया पत्रकारपिन्सं थनया खँ कनाच्वंगु न्हाय्पनय् गुइँगुइँ जुयाच्वन । उमिगु ल्याखं स्वःसा उपिं हे पाय्छि, तर नं थनया विकास लुइमखानाच्वन । धायेबलय् अःपु धयाथें ला, याःगु जूसा छाय् यायेमजिइ धयाथें मनय् खँ वालाच्वन । 

सिमन्तिया स्वहाने लँ जुयाः थाहाँ वया । चाहिउहिउं बजारया हे च्वय् थ्यन । थन हानं मेगु हे पहया बस्ती, कात्तुकाःगु छेँ । थःगु हे पह दूगु । पुलांगु ल्वहँ या छखानिखा छेँत दनि । मेकथंया हे कलात्मक लुखा व झ्याः नं । ल्वहँया पौ दूगु छखानिखा छेँय् तालं ग्वयातल । मनूत च्वनेम्वाः जुइ थन नं । नेपालय् चिचीधंगु शहरया व हे समस्या । गामं चीधंगु शहयरय्, अनं तःधंगु शहरय्, तःधंगु शहरं राजधानीइ, अथवा, व हे भारतय् बहादुर जूवनेगु वा तप्यंक खाडीइ । 

च्वय् चकं, भचा सिचुसे नं च्वं । खलंगा । पुलांगु सरदरमुकाम । खलंगा धइगु नं थुखे तःथाय् दु । नालापानीया युद्ध जूगु देहरादूनय् नं खलंगा, रुकुमय्, जुम्लाय्, जाजारकोटय्, दार्चुलाय् अले सल्यानय् नं दु धाइ । जिल्ला प्रहरी कार्यालय, जिल्ला प्रशासन कार्यालय इत्यादि सरकारी ज्याकूत । ततःग्वःगु गाडीत । स्वास्थ्य मन्त्री नं वयाच्वन धाःगु न्यनागु । व गन मसिउ खुल्ला दिसामुक्त गाविस घोषणाय् वनीगु हँ । 


थ्व ऐतिहासिक थासय् अमरसिंह थापां युद्ध याःगु । उकिं थुकियात अमरगढी धाइ अले थुकिया हे नामं च्वंगु थनया नगरपालिकाया नां नं । ध्यबा हिलेगु मदयाः च्या त्वनाः ध्यबा ज्वना वया । व हे त्वहलं च्या त्वनेखन । २०तका छम्हस्या । छम्ह सेनां जिमित गाइड यात । अमरसिंहया हिसिमदुगु मूर्ति झ्वान्याङ्ग दनाच्वन, कार्टुन थें च्वं । “जि धुँया मचा खः, जितः सिइम्ह नइम्ह खिचा तायेकेमते” हँ । गनया उद्धरण खः मसिउ । डोटेली सेनायात गोरखाली सेनां बुकूगु धकाः च्वयातल । गन अबलय् तक थ्व देय्या सेना नेपाली मजूनि ला, वा थ्व थाय्यात हे नेपाल मधाःनि जुइ ला ? किल्ला धासेंलि न्हापान्हापा थनया ऐतिहासिक ल्वाभःत नं ला दूगु जुइ । आः ला ब्वसाया रुपय् जक जूसां तयाबिउगुजूसा नेपाःया इतिहास ब्वनीपिन्त छुं ज्ञां दइगु खःला धकाः जक च्वना ।

छगू अद्भुतगु नेपाली युद्धकलाया आभास बिइगु चाकःलिं च्वंगु किल्ला । दुने तःधंगु खुगू फिटति ब्या दूगु पःखा । ल्वहँ व सिँयागु अंगः सुरकिं दयेकाःगु । दथुइ भचा खुल्ला थाय् दु, आः अन सैनिक तय् शारीरिक अभ्यास यायेगु थाय् जुयाच्वंगु दु । दथुइ कालिका द्यःगःगलय् थाहाँ वनेत ल्वहँया स्वहानें चाःहिउगु दु । द्यःगः सां छुं खनेमदु, ह्याउँसिन्ह चिचिपुगु त्रिसुल छानातःगु जक । देशय् धर्म निरपेक्षता वयेधुंकल तर दक्व धर्माबलम्बीतय्गु ध्यबां चलेजुइगु नेपाःया सेना न्ह्याबलें भगवती पुज्यायेगु थाय् जक तिनि । भगवती पुमज्याइपिं नेपाःया जनता हे खःसां सेना जुइफइमखुगु देय् थ्व । 


पलख च्वय् गामाय् चाःहिला । शहर धयातःगु बजारं निपलाः च्वय् वनकि दुर्गमथें च्वनीगु गां । अवसर मन्त कि शहर नं गां जुइ । यक्व चाःहिलेथें मच्वन । त्यानुल नं । जम्मा झिंनिद्वः जक ला दु जनसंख्या, व नं चाकःलिं च्वंगु प्यंगू न्यागू गाविस ल्वाकछ्यानाः जक । थन हे थथे, दुने गामय् गामय् गथे जुइ । जनयुद्ध यायेत जक जिउगु झीगु देसय् विकास यायेगु युद्ध नं ला जुइनि धकाः मन त्याका ।

थनया उग्रतारा, भागेश्वर, शिखर व छु छु धाथाय् लिपा वयाः स्वये मालीगु जुल । जिपिं थन ला चछिया जक मुसाफिर । पलख क्वथाय् वयाः नयेनी याना गाडिइ च्वनाः न्ह्याना आछाम पाखे । 

खुसिसिथं–सिथं जिमिगु यात्रा न्ह्यात । खला जिं सदरमुकाम हे जक बांलाक स्वयागु । अनया बजाः ला अथे च्वं धाःसा गां झन् गां थें हे ला जुइ नि । वाउँगु वाउँगु स्वयाः न्हयइपुसे ला च्वनाच्वन, तर नं ग्व, नेपाःया अविकसित सुदुर पश्चिम स्वयाः लय्तायेथें जुयामच्वं ।

राजनीति याइपिं व थ्व सुदुर पश्चिमया स्वापू धइगु हे चुनाव । चुनावय् वइ, हानं चुनावय् हे वइ । जनतायात बिइत छुं हे मदुपिं नेतातय् कायेत धाःसा भोट दु । लाःसा उकुन्ह संविधान सभाया खँ ल्हाः वःगु जुइ, हानं गबलय् चुनाव खः मसिउ । मेपिं त्वःते, थ्व हे जिल्लाया आसिग्रामय् शेरबहादुर देउबाया जन्म जूगु, थ्व हे जिल्लां वयात स्वकः सांसद दयेकल । आः वं थ्व जिल्लायात छु दयेकातल, थःगु मिखां खनाच्वना । धयाच्वनेम्वाः, गुम्ह मनुखं थः बूगु थाय्, जिल्लाया विकासया लँपु चायेकीमखु वं देय्या विकास याइ धकाः आशा नं कायेम्वाः । दक्व पदया निंतिं राजधानी वइपिं खः, विकास यायेत मखु । थुलि ला धायेजिइधुंकल आः ।


थनं दिपायल, साँफेबगर जुयाः मंगलसेन वनाच्वना । मंगलसेन थौं मथ्यँसे मगाःनि । थौं नं न्हिछि गाडिइ गाडिइ हे बिइगु जुइ । जँ त्वधुलीन, म्ह हे चकंकेमखंकं दिन वनीगु । पलख लँय् च्वंगु गामय् कुहाँ वयाः झासुलनेगु, हानं थःत व हे गाडिइ क्वचीनाः ब्वाकेगु । थपाय्धंगु देय्, थपाय्जि प्राकृतिक सुन्दरता । स्वःस्वःथाय् न्हूगु कथं बांलाः । स्वइगु मिखा बांलाःगु लाकि थ्व सुदुरपश्चिम हे बांलाःगु । द्यवं बिउगु ला खःनि झीत तर थ्व दक्व टुरिज्म बोर्डया पोस्टरय् तयेत अले राजधानी च्वनाः दुर्गमया दुर्गमता मियाः राजनीति यायेत जक थिक्क जुल, थुकियात रोजगारीया अवसर दयेकेमसल । अथवा धाये, थ्व हे सुदुरपश्चिमं राजधानीइ वनाः दरवार दयेफुपिं पूर्वप्रधानमन्त्री व पूर्वगृहमन्त्रीतय्सं थन धाःसां छुं दयेकेमबिल । छकःचा चाःहिउवइम्हसिया अज्याःअज्याःगु गहन बिचाः यायेमखु धाये, न्ह्यपु सुम्क च्वनीमखु । न्ह्यइपुसे च्वनाच्वंगु ला द हे दु, उकिसं नुगः वाथावथा कनाच्वन । 

जिं वसांनिसें बिचाः यानाच्वनागु । थन मनूत हे मदुथें । जनसंख्या तसकं सालु । छथी छेँ हे मदु, मेथी छेँ दुसां मनूत मदु । उकिसं ज्या यायेगु उमेरयापिं ल्याय्म्हत ला झं खने हे मदु । जिं न्यनातयागु, थन मिजंत ला च्वनी हे मखु हँ । नेपाःया सरकारं सुदुरपश्चिमयात थःगु धकाः ला धाइ, थनच्वंपिं जनतायाके कर नं काइ, तर थन गुगुं किसिमया रोजगारया व्यवस्था मदु । उकिं मनूत दछिया च्याला उत्तर भारतया थी थी थासय् ज्या यानावइ, वा पिइगु ई वल कि लिहाँ वइ, मोहनी सुन्ति ज्वःछि जक थन दइ हँ । उमिसं अथे वनेगुयात बम्बइ वनेगु धाइ । 

आः ला मसिउ, न्हापा थनया जिल्ला हे एचआइभि संक्रमित मनूतय्गु कारणं चर्चाय् वइगु । डडेलधुराय् जक प्यद्वः मनूत एचआइभि संक्रमित धकाः ब्वनागु लुमन । भारतय् ज्या याःवनीपिं मिजंतय्सं थ्व ल्वय् पुंका वइ, अले थः कलाःपिन्त कोसेली बिइथें बियाथिकी ।

झी राजधानी च्वंपिनि भारतयात ब्वहबिइदयेवं गाः । भारतया भरय् जीवन न्ह्याकेमाःपिन्त छु भारत छु नेपाः । गन ज्या दु अन थःगु देय् का उमि । अन रत्कपार्कय् देहरादुन नेपाःयागु धकाः जुलुस वनाचवन, थन डडेलधुरां नेपाः ग्व धकाः मालाच्वन । थ्व ला चुनावय् छकः भोट कुरकेगु थाय् मखुला ? थज्याःगु दुर्भाग्य झीगु । थ्व दुर्भाग्यया नां हे नेपाल । न्हू थासय् वयाया लसता ला द हे दु उकिसं थम्हं मखंगु नेपाल खन, जिगु मिखा धन्य जुल ।

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...