थिंलां बूपिं नेपालभाषा च्वमि, भाषासेवी, साहित्यकारपिनि मंकाः बुन्हि

राजेन मानन्धर

वंग नेसं ११३५ थिंलागा २८ कुन्हु च्वसापासां नेपालभाषाया थिंलां बूपिं हनेबहःपिं च्वमि, भाषासेवी, साहित्यकारपिनि मंकाः बुन्हि हनाज्याझ्वःया आयोजना थःगु हे सभाकक्षय् यात ।

अन मदयावनेधुंकूपिं २०म्ह व आः दनिपिं २४म्हसिया मंकाः बुन्हि हनेगु ज्याजूगु खः । उथाय् मदयावनेधुंकपिनिन्त श्रद्धान्जलि स्वरुप अन धंकातःगु किपाय् स्वां छायेगु व वय्कःपिनिगु व्यक्तित्व व योगदानयात बःचाहाकलं लुमंकाबिइगु ज्या च्वसापासाया छ्याञ्ज्ये भूषण प्रसाद श्रेष्ठं यानादिल । अथेहे आः दनिपिं साहित्यकारपिन्त मूपाहाँ अमितालक्ष्मी सँय्जु व कवि पूर्ण बहादुर वैद्यजुं खादागां क्वखायेकाः सम्मान नं यानादिल ।

मदयावनेधुंकूपिं थिंलां बूपिं च्वमिपिं मध्ये दकलय् थकालिम्ह ख्वपया दकलय् लिपाम्ह जुजु रणजीत मल्ल (बुन्हि नेसं ८२३ थिंलाथ्व १०) खः, वसपोलं नेपालभाषा १०पुं मल्याक्क प्याखं च्वयाबिज्याःगु दु । उकीमध्ये नांकाये बहजूगु म्ये धइगु गथे लुममने नेपाल धइगु खः, गुगु वय्कलं नेपाःगाःयात पृथ्वीनारायण शाहं त्याकाकायेधुनेवं थः नेपाः गाः त्वःताः ववं च्वयाबिज्याःगु खः ।

वयांलिपा धयाम्ह पं जिष्ठानन्द वज्राचार्यजु (बुन्हि नेसं ९७८ थिंलाथ्व ४)खः गुम्हस्यां नेसं १०२९य् दकलय् न्हापां बौद्ध नेवाःतय्सं तसकं हनाबनातयातःगु प्रज्ञापारमिताया २१पु श्लोक नागरी आखलं थाकाः नेवाःसमाय् सर्बसुलभ यानादिल अले थःगु भाय्प्रति ममता हाकनं म्वाकादिल । थ्व बाहेक वय्कःया तसकं नांजाःगु कृति धइगु नेसं १०३४य् पिदंगु ललितविस्तर ग्रन्थ खः । थ्व सफू हे चित्तधरया नांजाःगु कृति सुगत सौरभया प्रेरणाया श्रोत नं जुयाच्वन ।

मेम्ह धम्मालोक महास्थविर (बुन्हि नेसं १०१२ थिंलागा १०) खः । नेपालय् थेरवाद बुद्धधर्मया पुनरुत्थान जूगु इलय् बौद्धतय्सं संघर्ष हे यायेमाःगु इलय् थःगु जीवन बुद्धधर्मय् फ्यानाबिज्यात अले उकिया हे लबः धाये वसपोलं २६ गू सफू नेपालभाषां च्वयाबिज्यात । वसपोल चीन भ्रमण यानाबिज्यानाः महाचीन यात्रा नांगु सफू च्वयाबिज्यात सा पेचिङ रेडिओं दकलय् न्हापां नेपालभाषां प्रशारण नं यानाबिज्यात ।


अथे हे धम्मालोकया काय् भिक्षु अनिरुद्ध महास्थविर (बुन्हि नेसं १०३६ थिंलागा ११) नेपालभाषा धर्मोदय लय्पौया संस्थापक सम्पादक ख ः । वसपोलया हे लगन व योगदानं विशेषयानाः नेपालभाषाया बाखं साहित्यं आधुनिक धायेकेगु लँ लुइकल । वसपोल नेपालभाषां बुद्धधर्म सम्बन्धी १५गु सफू च्वयाबिज्याःगु दु ।

वथें मेम्ह थिंलां बूम्ह भाषा सेवी धइम्ह दक्वस्यां मारसाःब धकाः म्हसिउम्ह खड्गमान मल्लजु (बुन्हि नेसं १०३७ थिंलाथ्व ५) खः । न्हापा राजकीया मान्यता हे दूगु जूसां नेपालभाषा लिपा छ्यलेहे मदयेकाः बिइधुंकाः नेवाः भासं सफू पिकायेत स्वीकृति बिइगु धकाः गोर्खाभाषा प्रकाशिनी समिति दयेकल गुकिं नेपालभाषां च्वयातःगु सफूयात गुगुं त्वहतयाः सेन्सर हे जक यक्व यात । व इलय् नेसं १०६७कौलाय् मल्लजुयात अड्डाय् निरिक्षक यानाः नेपालभाषाया सफू पासयायेत विभाग चायेकाबिल । सेन्सर विभाग चासांनिसें २००७य् प्रजातन्त्र मवःतले प्यदँया दुने १२५ गू सफू सेन्सर यायेत वल । वय्कलं नेपालभााया पर्यायवाची शब्दकोष पिथनादीगु दु ।
थिंलां बूम्ह मेम्ह भिक्षु सम्यकज्योति महास्थविर (बुन्हि नेसं १०४४ थिंलागा १०) खः । धर्मोदय सभा नेपाःया सिघः विहारय् वयेधुंकाः वसपोल अनसं च्वनाबिज्यात । वसपोलं नेपालभाषां १३ गू सफू च्वयाबिज्याःगु दु ।

अथे हे च्वमि केशवलाल कर्माचार्य जु (बुन्हि नेसं १०४५ थिंलागा ९) थ्व लां बूम्ह च्वमि खः । पेशां शिक्षक जूगुलिं नेपाःभासं मचासफू च्वयादिल । अथे हे वय्कलं नेपालय् प्याखं दयेकेगु चलन मदुबलय् सिनेमा नांगु पत्रिका पिथनादिल अले े शरद्चन्द्रया सफू दर्पचूर्ण नेवाःभासं भाय् हिलादिल ।

थः नेवाः मखयाः नं नेपालभाषायात माक्व सम्मान व मतिना यानादीम्ह केदारनाथ न्यौपाने (बुन्हि नेसं १०४८ थिंलाथ्व ५) खः । कन्यामन्दिर माविया संस्थापक न्यौपानेजुं स्कूलय् नेपालभाषा शिक्षणयात माक्व ग्वहालियानादीगु दु । अथे हे नेपालभाषाया समर्थनय् मग्यासे च्वयादीगु दु ।

च्वसापासाया हिनू धायेबहम्ह स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ (बुन्हि नेसं १०५१ थिंलाथ्वः २) थ्व लां बूम्ह मेम्ह भाषा सेवी खः । नेपालभाषाय् न्हापा मदुकथंया श्रेष्ठ सिरपा पलिस्था यानाः वय्कलं नेपालभाषा साहित्यया विकासय् ज्वःमदुगु योगदान यानादीगु खः वय्कलं । नेपालभाषयात विद्वान भदन्त आनन्द कौशल्यायनं च्वछायेवं पूर्ण प्रसाद व्राम्हण धइम्ह मनुखं उकिया विरोधय् पर्चाबाजीयात । थुकिया लिसः कथं वय्कलं थःगु मचा पत्रिकाय् कुगाक्क हे लिसः बियादिल ।

सामान्य मनुखं जन्मकाछि च्वयेमफइथेंच्वँक्व सफू च्वयाः योगदान यानादीम्ह धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली (बुन्हि नेसं १०५१ थिंलाथ्वः ४) थ्व लां बूगु खः । वय्कलं मुख्यतयाः बुद्धधर्मया २७गु सफू च्वयादीगु दुसा वय्कःया मेगु ६०गुलिं मल्याक सफू पिदनेमानि । वय्कःया पाखें झीसं प्रेरणा कायेमाः ।

थिंलां बूम्ह मेम्ह च्वमि मदनमोहन मिश्र (बुन्हि नेसं १०५२ थिंलाथ्वः ३) खः । वय्कःया तःगु सफू नेपालभाषां पिदंसां २२सालय् नेपालभाषा सम्मेलनय् वय्कः यक्व धयाथें थासय् वय्कःया मचाम्ये जिमि नानी ज्ञानीजूसा धाःगु म्ये तसकं लोकंह्वाः ।

नेपालभाषाय् मचासाहित्य च्वइपिं म्हो च्वमिपिं मध्ये मेम्ह धु्रवकृष्ण दीप (बुन्हि नेसं १०५४ थिंलाथ्वः १२) खः । वय्कःया योमरि मचाम्ये पिदनाच्वंगु दु ।

ल्याःचाः हे मदयेक नेपालभाषां च्वयादीम्ह छम्ह च्वमि व. आ. कनकद्वीप (बुन्हि नेसं १०५५ थिंलागाः ३०) वा कनकद्वीप वज्राचार्य खः । छकः वय्कलं नेपालभाषां स्वद्वलं मयाक्क च्वयागु दु धकाः धयातःगु जुयाच्वन ।

डा. शान्तिसुरभ मानन्धर (बुन्हि नेसं १०५६ थिंलाथ्वः १०) छम्ह सक्रिय च्वमि व भाषा सेवी खः । वय्कःया फुतिफाति नांगु कविता पिदना च्वंगु दु सा मेगु निगू सफू खिमिलाय् तिमिला व ग्वाज्यः गन दु सिइके मफुनि ।

गणेश अपार (बुन्हि नेसं १०५८ थिंलागाः ११ ) नासलं लिक्क मचासाहित्य च्वयादीम्ह कवि खः । वय्कःया कतांमरिचा मचा कविता व म्येचाः नं पिदंगु दु ।

श्यामसुन्दर सँजय्जु (बुन्हि नेसं १०६० थिंलाथ्वः ३ ) नेपालभाषाय् न्हूकथं व क्लिष्ट कविता च्वइम्ह छम्ह विस्कं कवि खः । गुम्हस्यां थःगु बिस्कं कविता सफू पिमदंनि । नेपालभाषा विकास मण्डल, झी पत्रिका व च्वसापासा लिसे सतिइ । वय्कलं नेपालभाषां मृत्यु दर्शनयात कयाः तःगु कविता च्वयादी । वय्कःया हाइकु मुना पिदनेत्यंगु दु, अले मेगु चिनाखं मुना पिकायेगु झीगु कर्तव्य खः ।

नेपालभाषा साहित्यया प्रारम्भिक कालय् स्वनिगलं पिनेया साहित्य सिर्जना यानादीपिं, उकिसं मिसाम्ह च्वमि मध्ये छम्ह पुष्पलता श्रेष्ठ (बुन्हि नेसं १०६२ थिंला ) खः । तानसेन पाल्पाय् च्वनाः यक्व न्ह्यः बाखं च्वयादीम्ह वय्कःया किगः बाखंमुना पिदनाच्वंगु दु । वय्कलं ६० न्ह्यः च्वयातःगु तंगु तपचा थौंकन्हय् बाखं च्वयाच्वंपिन्सं ब्वनाः च्वसा न्ह्याकेगु बांलाइ ।

नेवाः पहवयेक संगीत तयेसःम्ह संगीतकार द्वारिकालाल जोशीजु (बुन्हि नेसं १०६८ थिंलाथ्वः ७ ) खः । दुर्गालालया यक्व लोकंह्वाःगु म्ये वय्कलं लय् तयादीगु खः । वय्कःया यक्व म्ये मेपिन्सं थःगु यानाकाःगु दु अले वय्कलं नं मेपिनिगु संगीत थःम्हं तया धयादीगु दु । वय्कःया स्वचाः नेपालभाषा म्येचाः तसकं लोकंह्वाः ।

नेपालभाषाया हरेक खँग्वःया दुग्यंक अर्थमालाः च्वयादीम्ह च्वमि ज्यापु पञ्च (बुन्हि नेसं १०७१ थिंलाथ्वः ४) खः । वय्कःया सि व पुया नेवाः नां व खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँ छपुचः पिदनाच्वंगु दु ।

मदयेधुंकीपिं थिंलां बूपिं च्वमि भाषाप्रेमित मध्ये दकलय् क्वकालिम्ह एल्भिस जोशी (बुन्हि नेसं १०९४ थिंलागाः ३०) खः । वय्कः सन्ध्या टाइम्सय् च्वनाः च्वज्या यानादी । म्हो उमेरय् नं नेवाः पत्रकारिताया ख्यलय् विशेष यानाः मिसा व मचा अधिकारया ख्यलय् वय्कःया योगदान ज्वःमदु ।

उकिया लिसें उगु ज्याझ्वलय् अन थुगु लां बूपिं च्वमि आः दनिपिं च्वमिपिन्त खादागा क्वखायेका भिन्तुना देछायेगु ज्या नं जूगु खः । वय्कःपिं थथे दु — विपेन्द्र महर्जन, सुरेन्द्रमान श्रेष्ठ, सत्यभाभा माथेमा, प्रेममान, नानीमैंया मानन्धर, विष्णु चित्रकार, कनककृष्ण तुलाधर, रमेशकाजी स्थापित, श्याम आशा, जुही सुवाल, मेनकादेवी तुलाधर, रमा कर्णजीत, अमृतमान स्यस्यः, राजभाइ जकःमि, श्रीराम श्रेष्ठ, सुधिर ख्वबि, महेशमान लँजुवा, बद्री वेदना, अगिव बनेपाली, सुगतरत्न सिन्दुराकार सिल्भिया राजोपाध्याय, सुनिल वज्राचार्य व माणिक उराय् । थिंलां बूम्ह कुलधर्मरत्न तुलाधर निवाःन्ह्यः जक मदूगु जानकारी अन जक थ्यंगु खः ।

थौंतक नेपालभाषाया नितिं यानावयाच्वंपिं दक्वसित लुमंकाः यानावःगु बुन्हि हना खः । थज्याःगु ज्या च्वसापासां च्याला न्ह्यःनिसें यानावयाच्वंगु दु ।  थुकिया सभापतित्व च्वसापासाया संस्थापानाकालंनिसें ग्वहालियानावयाच्वंम्ह कवियत्री सत्यभामाजुं यानादीगु खः ।
न्ह्यब्वया ः राजेन मानन्धर

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्यया थाय्

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्यया थाय्

राजेन मानन्धर

पृष्ठभूमि

यात्रा मानव सभ्यताया न्हापांगु पलाःत मध्ये छगू खः । यात्रासाहित्य थुकथं हे विकासित जुजुं वनजुइ धकाः अनुमान यायेफु । पश्चिमय् ला साहित्य धयागु हे यात्रा साहित्यपाखें विकास जुल धकाः विश्वास याइ । नेपालय् हे नेपाली (खस नेपाली) भासय् नं यात्रा साहित्यया यक्व विकास जूगु खनेदु । नेपालभाषाय् धाःसा थ्व विधां अझ नं स्वतन्त्र साहित्यया विधाया रुप तकं कायेमखनाच्वंगु आभास जुयाच्वंगु दु ।

परिचय

अःपुक धायेगु खःसा यात्रासाहित्य छगू कथंया गद्य लेखन खः गुकिया आधार गुगुं नं कथंया यात्रा जुइ । लेखक छथासं मेथाय् वंबलय् अले न्हूगु थाय् व परिवेशय् थःत लुइकीबलय् वयागु मनय् गज्याःगु भावनात वइगु खः उकिया सृजनात्मक व सदृष्य वर्णन सहित निजात्मक रसपूर्ण ढंगं प्रस्तुत यानातःगु वृतान्त खः ।

विश्वय् यात्रा साहित्यया विकासया खँ ल्हायेबलय् ईपू ८गू शताब्दीया ग्रीक कवि होमरनिसें पौसानियन्स, फाहियान, हुएनसाङ्ग, नशिर खुस्रा, मार्कोपोलो इत्यादिया नां वइ । अथे हे जोनाथन स्वीफ्ट, चाल्र्स डार्विन, चाल्र्स डिकन्स, रबर्ट लुइ स्टेभन्सन, डि.एच. लरेन्सं, राहुल सांकृत्यायनं थः थःगु कथं थ्व विधाय् योगदान बिल ।

सामान्यतयाः यात्रा साहित्ययात प्यताजि दु — यात्रा सफू, यात्रा साहित्य, गाइड सफू व यात्रा दैनिकी । यदि व विवरणात्मक व जगेयाइगु जुल कि उकियात यात्रा सफू धाइ, विवरणात्मक व स्यनीगु जुलकि गाइड सपूm धाइ, व्याख्यात्मक व स्यनीगु जुलकि यात्रा दैनिकी धाइ । अले जगेयाइगु व व्याख्यानात्मक जुलकि उकिं यात्रासाहित्यया रुप काइ ।

पूर्वी साहित्यया संसारय् नं यात्राया प्रवेश यक्व न्ह्यः दुहाँ वयेधुंकल । रामायण व महाभारत थज्याःगु पौराणिक ग्रन्थय् नं यात्राया प्रसंगत ब्वनेगु दु । थ्वविधालिसे नेपाः परिचित जूगु नं यक्व दयेधुंकल । नेपाली बृहत् शब्दकोश कथं नियात्रा धइगु — १. यात्रानिबन्धया औपन्यासिक वा उपाख्यानात्मक रूप २. यात्रा वर्णनबारे कथात्मक शैलीं च्वयातःगु निबन्ध खः ।

नेपाली साहित्यय् यात्रासाहित्य विसं १५५०य् च्वयातःगु धयातःगु “राजा गगनीराजको यात्राया” (प्रकाशित २०३९साल) लिसें विकास जुल धायेगु चलन दुसां विसं १९१० च्वयातःगु “जङ्गबहादुरको बेलायत यात्रा”यात थ्व विधाया महत्वपूर्ण आलेखया रुपय् न्ह्यब्वयेगु याः । जुजुं २०२६ सालय् तारानाथ शर्माया यात्रासाहित्यिक रचानातय्गु मुना “बेलाइततिर बरालिंदा” पिदनेवं थुकिं छगू न्हूगु आयाम हल अले गति नं काल । आः ला साझा प्रकाशनं जक हे २६गू यात्रासाहित्यया सपूm पिथनेधुंकल । लिसें मधुपर्क व गरिमा लगायतया साहित्यिक पत्रपत्रिकां नियात्रा विषेशाङ्क नं तःकः पिथनेधुंकल ।

समसामयिक नेपाली नियात्राकारपिनिगु नां कायेबलय् क्वय् बियातयापिं साहित्यकारपिनिगु नां न्ह्यने दंवइः लैनसिंह बाङदेल, तारानाथ शर्मा, देवीचन्द्र श्रेष्ठ, जनकलाल शर्मा, यादव खरेल, रमेश विकल, मञ्जुल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती, विजय चालिसे, भीष्म उप्रेती, श्रीओम श्रेष्ठ रोदन, युवराज नयाँघरे, ध.च. गोतामे व घनश्याम राजकर्णिकार आदि ।

३. यात्रासाहित्यया तत्व

निवन्ध थः स्वयम् हे नं स्वतन्त्र विधा जूगुलिं थ्व मिखाकुलिं स्वयेबलय् सामान्यतयाः निबन्धय् दइगु तत्वत — गथेकि निजात्मकता, अनुभूतिमयता, आत्मीयता, स्वच्छन्दता, अनौपचारिकता, कल्पना, रसात्मकता, रोचकता, चित्रात्मकता, अनुभव, चिन्तन, कौतूहल, हार्दिकता व भावनाया उच्छलन आदि — थुकिइ दयेमाः । थ्व बाहेक यात्रा साहित्यय् निम्न तत्वया विशेष उपस्थिति दयाच्वनी ः गतिशीलता, स्थानीयता, तथ्यात्मकता ।

यात्रासाहित्यया ब्वथला

आन्तरिक यात्रा व अन्तर्राष्ट्रिय यात्रा । विषयगत कथं स्वयेबलय् भौगोलिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक, साहित्यिक, साहसिक आदि ।

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्य

नेपालभाषा साहित्य विश्वया हे छगू नां कायेबहगु साहित्यया रुपय् नेपालभाषा समालोचकपिन्सं इलय् ब्यलय् न्ह्यब्वयेगु याः । नेपालभाषा साहित्यय् यात्रा साहित्यया पदार्पण यक्व न्ह्यःनिसें हे जूगु खनेदु ।

नेपालभाषाया इतिहासय् दकलय् न्हापां यात्रा साहित्य धाये बहगु सपूm जुजु प्रताप मल्लं नेसं ७७८ (इसं १६६९)य् च्वयाबिज्याःगु “तीर्थजात्रा” खः । 

घ्वानासपूmया रुपय् पिदंगु नेपालभाषाया यात्रा साहित्य ः

(क) धर्मालोक स्थविर — “महा चीनयात्रा” (नेसं १०७०)

(ख) वर्णवज्र वज्राचार्य— “मुक्तिनाथ यात्रा” (नेसं १०८१)

(ग) चित्तधर हृदय — “महाचीने नेपाल संस्कृति” (नेसं १०८४)

(घ) मल्ल के सुन्दर — “लुमन्ति किचः” (नेसं११०९)

(ङ) धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली” — “जिमिगु म्यानमार(वर्मा) यात्राया संक्षिप्त संस्मरण ( १११९)

(च) मंगलमान शाक्य — “महाचीन यात्रा” (नेसं ११२०)

(छ) कृष्णदेवी वज्राचार्य — “बौद्ध तिर्थयात्रा, जिगु छगू अनुभव” (नेसं ११२३)

(ज) धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली” — “जिमिगु श्रीलंका भ्रमण” (नेस ११२७)

(झ) शेषराज दली — “हिरानाप देजला” (नेसं ११२८)

(ञ) विमलप्रभा वज्राचार्य — “बेलायतया लुमन्ति” (११२९)

(ट) मुनीन्द्ररत्न वज्राचार्य — “बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी” (११३२)

(ठ) राजेन मानन्धर — “न्यामिसाया देसय्” (११३२)

आःतक नेपालभाषा ख्यलय् यात्रासाहित्यय् पुस्तकारय् खनेदूगु कृतित थुलि दूगु खनेदु । थ्व स्वयाः अप्वः गनं सुनांनं दुसा उकियाबारे च्वमि, समालोचकपिन्सं यथाशक्य विवेचना यायेमाल ।

थुकिइ मध्ये यक्व धयाथें सफूत धार्मिक यात्राया लिधंसाय् च्वयातःगु खनेदु । उकिसं यक्व धयाथें विवरणात्मक खनेदुसा लिपायापिं च्वमिपिन्सं बुलुहुँ भावपक्षयात जोड बियाः क्रमशः निवन्धात्मक जुजुं वनाच्वंगु आभास जू ।

प्रेमशान्ति तुलाधरजुं थःगु सपूm “नेपालभाषा साहित्यया इतिहास”य् निवन्धया थी थी प्रकार मध्ये यात्रा विवरण सम्बन्धी च्वखँ धकाः क्यनादिल । पूर्णप्रसाद अमात्यजुं थःगु नेपालभाषा वाङमय सूचीइ यात्रासाहित्यया च्वमिपिं धकाः भिक्षु धर्मालोक, मल्ल के सुन्दर मथुराकृष्ण साय्मि व हंसमान सिंहया नां बियादीगु दु । मेखे कमलप्रकाश मल्लजुं “नेपालभाषा घ्वानासपूmया धलः”खय् यात्रा साहित्ययात थाय् बियादिउगु खनेमदु । अझ वय्कलं ला गैरसाहित्यिक सपूmया जि धकाः दयेकादीगु धलखय् यात्रायात नं दुथ्याकाः अज्याःगु सफू निगू दूगु उल्लेख यानादिउगु दु ।

नेपालभाषाया पत्रपत्रिकाय् नं इलय् ब्यलय् यात्रा निवन्धत पिदनाच्वं, पिदनाच्वंगु दु । धर्मोदय, सितु, पासा, खेलुइताः आदि निगू प्यंगू अज्याःगु साहित्यिक पत्रिकात खः गुकिइ मदिक्क यात्रासाहित्यया निबन्धत पिदनाच्वन । थन निम्हप्यम्ह यात्रा च्वमिपिनिगु नां न्ह्यथने । कुल धर्मरत्न, ताम्राकार पूर्णकाजी, विमला देवी, आनन्द कौशल्यायन भदन्त, अनिरुद्र भिक्षु, भिक्षु अमृतानन्द, भिक्षु अश्वघोष, महानाम भिक्षु, जीतबहादुर मानन्धर, न्हुच्छेबहादुर बज्राचार्य, धुयास्वां साय्मि, फत्तेबहादुर सिंह, कनक तुलाधर, फणिन्द्ररत्न बज्राचाय, केशरलाल, परमानन्द, छत्रबहादुर कायस्थ, तेजेश्वरबाबु, ग्वंगः, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, नर्मदेश्वर प्रधान, के बी महर्जन, धर्मरत्न यमि, मुनीन्द्ररत्न बज्राचार्य, जनकलाल वैद्य, ओमकृष्ण श्रेष्ठ आदि ।

विश्वय् जक मखु नेपाली साहित्य ख्यलय् तकं थुकिया तसकं विकास जुइधुंकूगु सन्दर्भय् नेपालभाषा ख्यलय् जक थ्व थौं नं निबन्ध विधाया छगू बेवास्ता यानतःगु उपविधा कथं दनाच्वंगु दु । छम्ह निम्ह निबन्धकारपिनि यात्रा यायेगु अवसर चूलाइबलय् जक ब्वमिपिनिगु मन तयेगु लँ जुयाच्वंगु दु । अझ सपूmया रुपं ला ६३दँया दुने च्यागु हे जक पिदंगु खनेदत । नेपाःया हे उन्नत धयावयाच्वनागु नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् थ्व पक्का नं लसताया खँ मखु । थ्व विधाया विकास यायेत च्वमि, ब्वमि व समालाोचकपिनि ध्यान मवनाच्वंगु खँयात मखु धायेथाय् मदु ।

नेपालभाषा च्वमिपिं गुलि मेमेगु भाषाया साहित्यलिसे गुलि भ्यलय्पुं वा नेपाली साहित्यलिसे गुलि परिचित जुइगु मौका दत धइगु मेगु अध्ययनया विषय जुइफु । तर नेपालभाषा साहित्यय् जक थ्व विधां हा कायेमफुगुया कारण मालेगु आवश्यकता दु ।

नेपालभाषाया थी थी स्कूलय् माध्यमिक तगिमंनिसें अध्यापन जुयाच्वंगु दु । थी थी कलेजय् नेपालभााषाया अध्यापन प्रविणता, स्नातक तगिमय् दु । नेपालभाषाया केन्द्रीय विभाग हे दु अन नियमित नेपालभाषाया स्नातकोत्तर तगिंया अध्यापन जुइ । अथेसां स्नातकोत्तरय् बाहेक थ्व विषययात पाठ्यक्रमय् दुतयंकाः विद्यार्थीपिन्त परिचित तकं याःगु खनेमदु ।

नेपालभाषा साहित्यया विकास साहित्यिक पत्रपत्रिकापाखें हे जूगु खः । तर नं अज्याःगु पत्रपत्रिकां यात्रासाहित्ययात विशेषाङ्कयारुपय् पिथनाः च्वमिपिन्त थुखेपाखे ध्यानाकार्षण याःगु खनेमदु । थ्व विधाय् समग्र नेपालभाषा च्वमिपिनि ल्याः मगानाच्वंगु ला ख हे खत, उकिसं मिसा च्वमिपिं अझ नं म्हो तिनि । 

यक्व लेख व सपूmया सिर्जना तीर्थ यात्रायात बह कयाः च्वयातःगु खनेदूगुलिं थ्व छगू ल्वःमंकेमजिउगु विशेषता जूवन । यात्राया थी थी उद्देश्यत मध्ये तीर्थ यात्रा नं छगू जूवंगुलिं थ्व नं यात्रालेखनया हिसाबं उत्पादनशिल हे जूवःगु दु नेवाः च्वमिपिनिगु लागि । मेगु कथं धायेगु खःसा तीर्थयात्रां नं लेखकपिनिगु जन्म याःगु दु, यात्रा साहित्यया विधाय् जक जूसां ।

मेखे नेपालभाषाया समालोचकपिन्सं नेपालभाषाया साहित्ययात प्रारम्भकालनिसें मार्गनिर्देश बियाच्वंगु झी दक्वस्यां सिउ । प्रखर समालोचकपिनिगु हौसला, प्रोत्साहन व मगाःमचाःथाय् माःकथं आलोचना यानाबिउगुलिं हे नेपालभाषाया साहित्य थौं थ्व अवस्थाय् थ्यंगु खः ।

प्राचीनकालया खँ निसें आधुनिक व उत्तरआधुनिकया खँय् ब्वमिपिनिगु ध्यान सालीपिं नेपालभाषा समालोचकपिन्सं थ्व ख्यःयात धाःसा न्याय यानाच्वंगु खनेमदु । आःतक पिदंगु निबन्धयात निबन्धकथं व सपूmयात सपूmकथं पिदनेधुंकाः भूमिका च्वयेगु झ्वलय् वा समालोचना वा समीक्षा यायेगु झ्वलय् थ्व विधाया बारे छुं भचा कुलेगु व थ्व विधाय् झी कमजोर तिनि धकाः धायेगु बाहेक थ्व बिधायात समालोचकीय दृष्टिं विवेचना यायेगु व थ्व विधां गुकथं नेपालभाषाय् थाय् कयावयाच्वंगु दु धकाः सुं समालोचकं नं स्वतन्त्र अध्ययन यानादीगु खनेमदुनि ।

गनं नं सुं समालोचकं थ्व विधाया सैद्धान्तिक खँ, विश्वय् वयाच्वंगु लहर व प्रकाशित यात्रानिबन्धतय्त जक कयाः दुग्यंक खँ वालादिउगु, क्यनादिउगु ब्वनेमखंनि । थुलि तःहाकःगु यात्रा च्वमिपिनिगु यात्रायात समालोचकपिनिगु तिबः मदइगु धइगु गुगुंकथं नं सुखदायी खँ मखु छगू भाय्या साहित्यया विकासया निंतिं । थ्व हे कारणं थ्व विधाय् न्हूपिं लेखकपिन्सं ल्हाः मतःगु अले न्हापा च्वयाच्वंपिं लेखकपिंतकं थ्व पाखें तापानावनाच्वंगु खःला धकाः अनुमान याकाबिउगु दु ।

निष्कर्ष

• नेपालभाषा साहित्यय् थौं नं यात्रासाहित्य तसकं म्हो
• यात्रासाहित्यय् जक विशेषीकरण यानावनाच्वंपिं च्वमिपिं मदुनि
• नेपाः दुने व नेपाः पिनेयायात्रायात उतिकं च्वमिपिन्सं थःगु विषयवस्तु दयेकादीगु दु ।
• मिसा च्वमिपिं झं हे म्हो तिनि ।
• न्हापा सामान्यतयाः डायरी टिपोट वा वर्णनय् जक केन्द्रीत जुइगु परम्परा जुयाच्वंगु नेपालभाया यात्रा साहित्य आः बुलुहुँ भावपक्षयात ग्वाकाः यात्राया दौरानय् यात्रुया मनय् जुइगु अन्तरद्वन्द्वयात नं ब्वयेगु परम्पराया थालनी जुयावःगु दु ।
• यात्रासाहित्ययात कयाः नेपालभाषा समालोचकपिन्सं सैद्धान्तिक सपूm, लेख च्वयादिउगु खनेमदुनि ।

सुझाव

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्य वा नियात्रा विधाया विकास यायेत इलय् ब्यलय् थुकियात कयाः मेमेगु भाय्या नियात्राकारपिंलिसे सहलह यायेगु, नियात्रा गोष्ठी यायेगु, नेपालभाषा पाठ्यक्रमय् दुथ्याकेगु, पत्रपत्रिकाय् थुकियात प्रोत्साहित यायेत थाय् बिइगु, नियात्रा विशेषाङ्क पिथनेगु, मेमेगु भाय्या बांलाःगु नियात्रा नेपालभाषां अनुवाद यायेगु अले समालोचकपिन्सं पिदंगु यात्रासाहित्यया सामालोचना यानाबिइमाल ।

हाकनं ः थ्व लेख इसं २०१३ मे १८ कुन्हु नःलि साहित्य पुचःया ग्वसालय् जूगु गोष्ठीइ न्ह्यब्वयागु ज्यापौया आधारय् च्वयागु जुल । ज्यापौया पूर्णरुप नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया जर्नल (ल्याः ५, नेसं ११३३)य् पिदंगु दु ।

Published in Daboo Lumanti Pau, Nepa Pasa Pucha Amerikaye (2014)

खँक्व सक्व, दक्व सक्व

खँक्व सक्व, दक्व सक्व

राजेन मानन्धर

सक्व माने गुँ विहार । अथे धइगु येँ स्वयाः थ्यंमथ्यं १७ किमि तापाःगु सक्व अले व स्वयाः निगू किलोमिटर तापाःगु न्ह्यइपुसेच्वनाः नं झिझांमिझां दंगु गुँ अर्थात् पहाड वा जंगलय् बाखनय् जक ल्यनाच्वंगु विहार, गन नेपालय् बुद्धधर्मया प्रादुर्भाव जुल, बाखं स्वयाः पिने बुद्धधर्मं धाथें थःगु हा काल — कमसेकम बुद्धधर्मय् भतिचा सां ज्ञां कयातःपिनिगु लागि ला थ्व हे खः । नां जक कायेवं मिखा त्वलं कनाः म्हनेयः अन गथे यानाः बुद्धधर्मया जग स्वन जुइ सम्राट अशोकया दूत जुयाः बिज्याःम्ह मज्झिम स्थवीरं ? छाय् व हे थाय् ल्ययाबिज्याःगु जुइ ? अले गय् जुयाः व बाखं थौ बाखं हे जक जुयाच्वनेमाल जुइ ? निम्ह प्यम्ह विद्वानपिनिगु कलम मियाः नयेत ज्यानातःगु बाखं बाहेक जि थ्व खः धकाः गय् क्यनेमफुत जुइ व विहारं ?

थेरवाद बुद्धिस्ट एकेडमीइ थेरवाद बुद्धधर्मय् स्नातकोत्तर यानाच्वनापिं जिमि जाँचया ई वःलिसे नुगः पिपिच्याः । सयेकेमानिगु स्वयेमानिगु उलिमछि, ई धाःसा फुइन । अथेसां नेपाःया थेरवाद विहारतय्गु अध्ययन यायेगु झ्वलय् सक्वया गुँ विहार व उकिया लिसें अनया थी थी विहारतय्गु अध्ययन भ्रमण वनेगु जुल धाःबलय् मन लय्ताल ।  लाःमलाःया खँ छखे तयाः जिपिं स्वगू दर्जन विद्यार्थीत निम्ह–प्यम्ह गुरुपिनिगु निर्देशनय् वनेगु न्यात २०१३या अप्रिल फुल यायेगु दिं स्वयाः निन्हु न्ह्यः ।

सक्वया वज्रयोगिनी । वलिसे निगू स्वंगु ल्वःमंकेमफइगु घटना । ग्वःकः थ्यनेधुंकल जि — गबलें सुलिसे, गबलें सुलिसे । पुलांगु सक्व देय् त्वःताः गुँइ वनेगु सुनसान लँय् थ्यनकि न्ह्याबलें थी थी न्यँकँँबाखं, इतिहास, संस्कृति, कलाया खँ कालकुल हालाहइ जिगु न्हाय्पनय् वयाः । दायेकातःगु चिकनय् क्वब्वानाः पूजा याइम्ह जुजु, बुद्धथेंच्वंगु बिक्रमादित्यया छ्यंं, म्हासुख्वाःमाजु, ह्याउँख्वाःमाजु, ध्यान यायेगु गुफा, अशोक चैत्य, गजुलं क्वस्वःगु चीबाः, अले छु छु । छगू रहस्य, छपु दन्त्यकथाया दबू, अले उकिइ प्याखं हुलाच्वंपिं अदृष्य कलाकारपिं, उमित सुकांचिनाः प्याखं हुइकाच्वंपिं झी विद्वान इतिहासकारपिं ।

रिजर्भ बसया हुँइचा हुँइचा ननं जिपिं सक्वय् जक मखु, ववं ववं ला डाँडा स्वयाः नं च्वय् हे थ्यन, तँतिँ गये म्वायेक । लँ दयेकूगु गुलि दत व ला मसिउ तर उकिया हे लिच्वः, लिउने यःम्हलिसे यःथे न्ह्यइपुकःवयेगु रिसोर्ट चालेधुंकल । माने विकास वयेधुंकल अन ।

दुहाँ वनां व चाकमाक लाःगु हिति दूगु चुकय् थ्यन । भौतिक योजना मन्त्रालयया वज्रयोगिनी मन्दिर प्रबन्ध समिति धकाः साइनबोर्ड तयातःगु आइसक्रिम पसः व मेगु च्यापसलं जिमित मिखा भ्वय्कनाः स्वल । जिपिं थःत नयेत माःगु थम्हं ज्वनावयापिं, उपिं सु वलकि मयःमयः धायेक उगुं थुगुं ल्वसुकाः ध्यबा म्हयेमाःपिं । खँ हे मिले मजुल । सप्ताह सिप्ताह यायेथें सुपौ दूगु टहरा ग्वयातल, आः याकनं अनया जात्रा याइम्ह देवीया लपुंछायेगु पूजा न्ह्याइ हँ ।

छगू च्या पसलय् खायातःगु फ्लेक्स पोस्टरं मिखा साल । अन ला झी महायानया अतिकं हनाबनातयातयाम्ह देवी वज्रजोगिनीयात च्याम्ह शाक्त हिन्दू देवीपिनि मू देवी दयेकाः उमिसं चाकःहीकाः गुम्हम्ह वा नवदुर्गा धकाः दयेका तल । छम्ह कलाकारया कल्पनाय् द्यःया हे पार्टी परिवर्तन — गबलें न्यनेमनंनि, गबलें स्वयेमनंनि । मिखा जक दयेका तयेमाः छु छु स्वयेदइ धाःगु खः खनीका । नेपाःया बौद्ध विद्वानत विद्वान धकाः ला न्यनातयागु, तर थुमनं न्हू न्हूगु फ्यूजनया आविष्कार यायेसः धइगु थौं तिनि सिल जिं । जि धन्य जुल । व अनया सक्व वज्राचार्य संघया निगः प्यंगः यक्व दइगु लोभ जक मखु, ९ प्रतिशतं ९० प्रतिशतय् वनेगु मनोकामना नं जुइफु ।

सिचुगु गुँइ नयेनिये याना अले गुरुवरपिनिपाखें वज्रजोगिनी व गुँ विहारया ऐतिहासिक महत्वया खँ न्यनेधुंकाः जिपिं व कुं गःगु अगिंमथ दूगु सतलय् च्वंगु द्यः, छ्यं व कराइ स्वःवना । तलय् द्यःया लपुंछायेगु ज्या जुयाच्वन हँ । ९८दँ न्ह्यः तिनि ई १९१५य् अनया दक्व द्यः, चीभा मिं नयाः हानं दयेकूगु जुयाच्वन । बुद्धयागु छ्यंयात विक्रमादित्य हे धयाच्वन । बौद्ध संस्कार मदुम्ह विक्रमादित्यया छ्यं गथेजुयाः बुद्धया संसारप्रशिद्ध प्रतिमाया छ्यंलिसे ज्वःलात धइगुया लिसः अन दइमखु । सिनासया ध्यबां नेपालको पौराणिक इतिहास च्वइपिं रामनिवास पाण्डे व दिनेशचन्द्र रेग्मीया सफुतिइ नं अज्याःगु बाखं जक दइ, गुँ विहारया इतिहास दइमखु ।

अनया छम्ह पूजारीं जिमित छपँ ब्रोशर ज्वंकल । साँखु धकाः नां तयातःगु खय् भाय्या व रङ्गिन ब्रोशरय् बुद्धधर्म, महायान, ह्याउँख्वाःमाजु धइगु नां मन्ह्यं, भद्रकल्प, कुतिलमतिल, अगस्त्य मुनी, शंखदेव राजा, विक्रमादित्यया नां जक न्ह्यं । पत्याः याइपिन्त व स्वयाः अप्व छु माली ? जात्रा यायेगु मूर्तित जीर्णोद्धार यायेत १,६२,६१,७८३ तका माल हँ । तर उकिइ उगु द्यःगःया गुथि आयस्ता गुलि दु धकाः च्वया मतः । गुठी संस्थानया विवरणय् साँखु वज्रयोगिनीया स्वापू दूगु ३४गू गुथिया नां दु । व गुथि दक्व गुँ विहार मजूनिगु जूसा थज्याःबलय् हे माःगु मखुला गुथिया आयस्ता ?

भुवनलाल प्रधानं ला उग्रतारा, तारिणी वा वज्रयोगिनीदेवी न्ह्यागु नामं पुकारेयाःसां मूलतया महायानी बौद्ध देवी खः व थुकिया कल्पना वा स्थापना स्वनिगलय् महायानी मत प्रभावकारी जूगु वि.सं.या प्यंगूगु–न्यागूगु शताब्दीयागु जुइमाः धकाः च्वयाथिकूगु खः २०३१ सालय् । तर थज्याःगु खँ अनया वज्राचार्य पुजारीपिन्त मयल जुइफु । तर अनया वज्राचार्य पूजारीपिनिगु वज्रयोगिनीयात हिन्दू द्यः धकाः धायेकेगु अभियानयात भिंतुनेमफुत जिं ।

कुहाँवया द्यःगः दुथाय् । विदेशीत वलकि “वन रुपी प्लीज” धकाः आसकुति ख्वालं स्वयाच्वनीपिं अनाथ मस्तय्संथें ऐतिहासिक शिलापत्र झ्वःलिक दनाः जिमित छकः ब्वनाबिउ, जिमिगु खँ व ब्रोशरय् न्ह्यंका बिउ धकाः याचना यानाच्वन । जिपिं नं उपिं थें हे असाहाय । सिमन्तिं गजू पर्कातःगु निगः अशोकचैत्यत लँय् दथुइ हे च्वनाः जिमिगु उद्धार यानाबिउ धकाः ख्वखना सलं धयाच्वन ।

चिबाःद्यःया द्यःगःया त्वलं साप कलात्मक । त्वलं क्वय् च्वंम्ह चारइन्च ति तःधिकःम्ह झिंनिका ल्हाःदुम्ह द्यवं मफुमफु छसुका वंगु आल्मनियमया ध्याग छगः घय्पुनाच्वन । च्या छगू कप त्वनेत आः अज्याःगु ६०गः ध्याग माः । गबलय् खाइगु जुइ व द्यःया च्या त्वनेगु द्यबा नं । अनयाम्ह पुजारीं  लुखा चायेकेबिल । मेमेगु स्वयाः पाःगु कथंया चीबाः । निग्रोध भन्तेनं अनया चिःबाः नेपालय् दूगु मेमेगु चीभाः स्वयाः पाः धकाः कनाबिज्यात । पिने लिक्कसं कपाः ध्यनातःम्ह, ल्हाःछपाः त्वाःल्हानातःम्ह सिंह ध्याक्वय् दनाच्वन । व नं झी दक्वसिगु सम्पदा ।

अले मार्बलया त्वाथः गयाः ह्याउँख्वाःमाजु, वज्रजोगिनी, उग्रतारा, एकजटा वा मणियोगिनीया विशाल व कलात्मक द्ययगलय् वना । जर्गेन शिकं रहस्यमयी धकाः धयातःगु वज्रयोगिनीया मूर्ति दूग त्वलनय् थी थी द्यःपिंलिसें पञ्चबुद्ध नं खना । तसकं कलात्मक थ्व द्यःगः दकलय् न्हापां गबलय् दयेकूगु धइगु सुनां मसिउसां ई १६५५य् प्रताप मल्लं व द्यःगः दयेकाः गुथि जग्गा तयाथिकूगु अन अभिलेख दु हँ । झी दक्वसित रक्षा यानाबिज्याइम्ह देवी क्वबियां क्वबिइ मफयेक तिसा वसतं झःझःधायेकाः दनाबिज्यात । दर्शन जक यायेसिधःबलय् लुखा न्ह्यःने वयाः छम्ह मनू हिन्दू देवीया न्ह्यःने पाठ यायेगु श्रीदुर्गासप्तशत्याम् पाठ याःवल । मुक्तिनाथ व पाःलाःद्यः धुंकाः आः हिन्दू जुयाबिइगु पाः वज्रयोगिनीयागु । थ्व हे प्रमाणित यायेत दसि मुंका च्वंम्ह छम्ह भक्तजन व ।

मोहनप्रसाद खनालं थःगु सफुतिइ वर्णन यानातःगु साँखुस्थित वज्रयोगिनी मन्दिर दुनेया धातुया बुद्धमूर्ति धकाः थथे वर्णन यानातःगु दु — ईसाया पाँचौं शताब्दीताकाया थ्व मूर्ति समभङ्ग मुद्राय् दनाच्वंगु दु । तीन फिट साट इन्च तःधिकःगु थ्व बुद्धमूर्तिया कुलिचिंगु सँया द्यःने उषणीषया अङ्कण सुन्दर एवम् स्वाभाविक दु । मूद्यःयात ल्वःमंकाः अपाय्जि वर्णन यानातःगु थ्व मूर्ति धाःसा जिगु मिखां तिफ्यायेमफुत । जिगु दृष्टिदोष ।

न्हूगु पुलांगु द्यः, द्यःगः, चीबाः, शिलालेख, गं इत्यादि इसःथिसः जुयाच्वन । नेमुनि धाःम्हस्या दुर्लभ मुर्ति छगू अनं पपू छुनाः ब्वयावने धुंकल खनी ।

दक्वं न्यासि लिहाँ वया । तस्वाःगु स्वहाने त्वाथः फुइवं जवय् भराय्ग्वःगु ल्वहँया आकृति । व न्हापा तःग्वःगु चैत्य खः अले हिन्दू धर्मगुरु शंकराचार्यं शास्त्रार्थ यानाः बुकालि थ्व चीभाः भ्वपुइकाबिल धइगुु जनश्रुति दु । रत्नकाजी वज्राचार्यं व तन्त्रमन्त्र मसःम्ह जुयाः वं अथे थाःगु खइमखु धकाः धयातःगु दुसां झीसं वयात दोष बिइगु मत्वःतानि । हानं वलिसे शास्त्रार्थ यायेत वज्रजोगिनीं खड्ग ज्वनाबिज्यात धायेगु अले शंकराचार्यं वसपोलयात बुकल धायेगु? न मनुतय्त उमिगु मनय् दुनेच्वंगु शंकराचार्यं जकं बुकावन ला?

उकिं जुइ अन मनूतय् ला नयेमास्ति वलकि च्वय् द्यइथाय् मू हायेकाः थन महांकाः द्यः धाःम्ह धंकातःगु स्वकंलाःगु ल्वहँतय् पशुबलि बिइ हइ । सत्वलोकया रक्षा यायेत बिज्याःम्ह वसोपोलया नामय् बलि? थ्व ला नेवाःतय्सं हे जक कल्पना यायेफइगु खँ जुल । नेवाः संस्कृतिया नामय् डिग्री काइपिन्त हानं छगू मसला ।

कुहाँ वयां ई नि ब्यः, थज्याःगु सुख्खा मौसमय् नं फुतिफाति वा वल, जिमित पलख सिचुकेत जक । गुँ विहारया खँ न्ह्यपुइ गुइँगुइँ जक निनाच्वन । च्वइपिनि गुलि अःपु — बाबुराम आचार्यं धाःगु, कुषाणतय्सं इशाया न्हापांगु शताब्दीइ गुमविहार (गुंबहाल) दयेकेधुंकाः तिनि नेपाल उपत्यका दुने सभ्यताया सुत्रपात जुल हँ । आःतकया दुने थ्व हे छगू डाइलग ग्वःम्ह विद्वानपिन्सं गन गन कपि–पेस्ट यायेधुंकल जुइ, तर सुनांनं गुँया छुँ छम्ह तकं थ्व खः धकाः क्यनामबिउ ।

०००

आः हानं जिमि सक्वया मेमेगु बहाःबहि स्वःवने मानि । सक्वय् हे च्वंम्ह जिमि विद्यार्थीेत मध्ये विद्या दिदीं मालाबिउम्ह छम्ह ल्याय्म्हया ग्वहालिं जिमि सक्वया भव्य बौद्ध सम्पदाया दर्शन याः वना ।

दकलय् न्हापां जिपि दुने वना छखाः हे छेँ जुयाः नं बापाःच्याः रंग जुयाच्वंगु छेँतःलं ओमबहालय् । स्वखे छेँ दूगु, छखे पाःताः जुयाच्वंगु थ्व चुकय् दथुइ छगः चीभाः दु, नाकं पुलां खनेमदुनिगु — थुकियात हे उमि बाहा धायेगु हँ । द्यःनेच्वंगु स्तूपया पलेसा अनया निम्ह महायानी द्यःपिं तयातल । चुकय् छखे पुलांगु स्वपाः झ्याः दूगु छेँ दनि, मखे खरानी रङ्गयागु आधुनिक छेँ दनाच्वनेधुंकल । आः अन न् हूगु पुस्तां व महायानी परम्पराकथंया बुद्धधर्मया विहार खः धकाः सिइमखुत । जिगु मिखा फुति हे मजू । छु माःवयाम्ह छु खंथें । मिखां खंगु दक्व खँ विश्वास यायेमजिउगु थें अनुभव । बरु अफिम त्वनाः सक्वय् हरिप्रसाद शर्मायागु थेंज्याःगु नेवाः संस्कृतिं बिलिबिलि जाःगु छगू बौद्ध महाविहारया कल्पना यायेमास्तिवल ।

अनंलिपा गल्लिचां दुहाँ वनाः छखा व्यक्तिगत छेँय् दुहाँ वना, खिचा दुला धकाः ग्याग्यां । व छेँयागु छ्यलि पुलाः मेगु छगू चुक वइ । निखे छेँ दूगु निखे खुल्ला जग्गा दूगु व चुक थथु बहालया अवशेष खः । दथुइ च्यासिलिं दूगु च्याम्ह लोकेश्वर क्वय् दनाच्वंगु अले च्वय् स्तुपया चाकःलिं प्यम्ह बुद्ध दुगु चिभाः छगः जिमिगु अध्ययनया छगू जक विषयवस्तु ।

लँय् द्यः खुयायंकातयेधुंकूगु छगः ल्वहँ द्यःगलं जितः सःतल, जिं मताःछु याना वनाछ्वया । अनं जिपिं थ्यंगु चुकय् प्यखेरं छेँ दनि । छखे सक्व वज्राचार्य संघ, साँखु, धुल्लाटोल धइगु साइनबोर्ड नं यखानातल । दथुइ न्हचःयागु स्वयाः तग्वःगु चीभा दु, इलां सहितगु । उगु बहाःया नां सुनां नं मसिल । गुइँदँ ति दुम्ह सँ दक्वं कपाय् जुइधुंकूम्ह अजि छम्हस्यां नं नां मसिउ धाल । सिद्धिपुर महाविहार धाइगु खःला धाः छम्हस्यां खिउँथाय् गोलीं कयेकल । अनं घ्वंस्यायेमाःगु ख्वाउँ थाहाँ वःगु मेगु चुकय् वना । गनं धिमय् थानाहःगु सः वयाच्वंगु दु । उकियात धाःसा मुलय् वा मूचुक बहाल धाइगु खनी । स्वखे पराम्परागत छेँ अले छखे आधुनिक छेँ जानाः व चुकय् निभाः पनाच्वंगु दु । अन नं बहाःया नामय् इलां प्यनातःगु चीभाः छगः जक दु ।

अनं जिपिं तःधंगु खुल्लागु चुकय् थ्यन । थज्याःगु थाय्यात ननि धाइ । अन नं दथुइ छगः चीबहाः जक दनि, पुलांगु सभ्यता वा धार्मिक केन्द्रया अवशेष जुयाः । जिपिं लाखा त्वालय् च्वंगु वपि बहालय् वना, नेवाःलिपिं च्वयातःगु नांग्वरः ब्वब्वं । गल्लिं गल्लिं चाःहिलाः छथाय् थ्यन । दक्वं दित, छाय् दिउगु मसिउ । छकू खुल्लागु थाय्, छखे झ्याः ल्ह्वयाहइथें भ्वाथःगु तू नकाःगु छेँ, लिक्कसं बडेमानगु नकतिनि दयेकेसिधःगु बिल्डिङ्ग, छखेकुने ल्वहँया पःखालं चिनाः दथुइ स्वां क्यब दयेकातःगु दु । निर्माण सामाग्री इसःथिसः वांछ्वयातःगु दु । छाय् दिउगु जिपिं अन? लँय् दथुइ छम्ह डेढफिटति दुम्ह गणेद्यः दु, लिक्क लँयागु हे लेभलय् बँय् ग्वारागु ल्वहँ छगः दु, फुटबल पाय्ग्वःगु । व हे हँ उगु ऐतिहासिक बौद्ध कला सभ्यता व अध्ययन पद्धतिया धरोहरया ल्यनाच्वंगु चिं । वहे खे खनी का वपि बहाः !

गल्लिं पिहाँ वयेवं जिपिं सक्व देय्या मू बजारय् थ्यन । भजनमण्डलीइ भजन जुयाच्वन । पुलांगु ल्वहँ हिति लःवइ धकाः पियाच्वन । लँय्सं लाःगु छगू जःधुंया लिउने जिमिगु मिखा वन । अन निखे निगः अशोककालीन चैत्यत स्वचाकातःगु जुयाच्वन । वसः हियाच्वम्ह मय्जु अजू चाल, वयागु फोटो मकासें व ख्वाःत्वाः मदुगु ल्वहँया फोटो छाय् कयाजुल थुमिसं धकाः ।

अझ स्वये मगाःनि जिमि । अनं जिपिं सुय बहाः (दथु ननि)इ थ्यन । खुल्लागु थाय् छकू दु । बछिथासय् धाःसा ल्वहँ लायातल । छखे अप्पाया अंगः दथुइ लुखां दुने प्यम्ह मनूत जक दनेजिउगु थासय् अंगलय् तिकातल छगू फुट ति दुम्ह स्वयम्भूया रिलिफ व डेढ फित ति दुम्ह भगवान बुद्धया मुर्ति ।

गल्लिं मू सतक थ्यने न्ह्यः छकूचा बुँइ थी थी तरकारी पिनातःगु खना । मिखा हे याउँसे च्वन वाउँगु खनाः । दक्व अन वन । अथे मेपिनि पिनातःथयाय् लाःथेपाथे न्हूजुलकि ब्वबियाहइ धकाः धायेमास्ति वल । का, व ला सक्वया अद्वितीय बौद्ध सम्पदा हँ, हानं छगू बौद्ध विहार । थन हेच्वंम्ह गुरुजु वयाः येँया काष्ठमण्डप दयेकूगु हँ । जिगु मिखां चनाच्वन, व बुँया दथुइ गाः छगाः दु, अले अन घाँय्घिं चिइकेवं खनेदत, छफासः ति दूगु वथंगःगु छगः ल्वहँ । अनया क्व बहाः हँ व !

जिकय् प्रतिक्रिया क्यनेगु शब्द हे मन्त । शून्य जुल । न्हिलेथें, ख्वयेथें, म्हुतुल्हानाः ब्वःबिइथें । मेपिन्त मखु, थःत छकः म्वाय्चुइके मास्ति वल । यक्व खँ नुगलय् ल्यहेँल्यहेँ बुया वल । न्हापांनिसें जितः सक्व धालकि छु छु थें, सांग्रिलाथें जुइगु, झीथाय् मदयावनेधुंकूगु दक्वं थन साबुत दनि ला धइथें च्वनीगु । थनयाम्ह पुलांम्ह छम्ह मदयेधुंकूम्ह कलाकार पासा लुमन । थनयापिं निम्ह प्यम्ह संस्कृतिप्रेमी व विज्ञतय्गु नां लुमन । अनयाम्ह पंचायतकालय् देय् हे थःगु लुसिकापिइ तयेफुम्ह नेता लुमन । अले बुद्ध जन्मेजूगु भारतय् मखु नेपालय् धकाः फेसबुकय् आन्दोलन याइपिं मनूत लुमन । सक्वया साँस्कृतिक सम्पदाया बखान यायां ततःपँगु सपूm च्वयाजुइपिं विद्वानत लुमन । नेवाः आन्दोलन याइपिं दुने गुलि नेवाःतय्त ध्वं लाइपिं, नेवाः संस्कृतिया नां विदेशय् मियानइपिं, थःगु संस्कृति संरक्षण यायेपाखे सचेत झीगु त्वाःत्वालय् दूगु नेवाः खलःपुचलं गुलि थःगु पहिचानया रक्षा यानाच्वंगु दु धकाः यथार्थया धरातलय् च्वनाः स्वयेत नं हरेक सचेत नेवाः थौं सक्वय् छकः यात्रा यायेमाःगु खनेदत ।

नेवाःतय्गु सभ्यता हलिमय् नांजाः धाइपिं नं म्हसिउ जिं, नेवाःतय्सं थःगु भाय् व संस्कृति धालकि तसकं मतिना याः धाइपिंलिसे नं जिगु संगत दु । नेवाःराज्य माः धाइपिन्थाय् नं थ्यं जि । झीसं भाय् व थःगु जातीय पहिचान धकाः हाला वयाच्वनागु सछि दँ दत । थुकिया लिच्वः थ्व हे ला ? व दक्व बाखनय् वयाः झीत ख्याःवइम्ह शंकराचार्यं थुनाबिउगु ला? कि शाह वा राणा वा खय्बर्मू शासकतय्सं ? सुयात दोष बिउसा झी चोखेजुइ? बहाः धइगु नां छगः चीभाः, छगः ल्वहँयात जक ला बिइमखु जुइ । कमसे कम छखा छेँ, छम्ह क्वापाःद्यः, निम्हप्यम्ह भिक्षुसंघ वा कवः, न्हियान्हिथं पूजा आराधना, ध्यान स्तोत्र, अले फुसा सामान्य नेवाःतय्गु बहालय् थें कलातमक छेँ, त्वानासिँ, झ्याः, लुखा, त्वलं, त्वानासि ला माल नि । गृहस्थी जुयाः नं भिक्षु जुइपिनिगु संघ, विहारया नामय् च्यापी झिपी बुँ, गुथि, भ्वय्, चुडाकर्म, मेमेगु पूजा, वार्षिक पूजा आदि इत्यादि छुं छुं ला दइ नि । दक्व छु व हे नारिखुसिं चुइकल ला? आस्था, धर्मया ला छु खँ ल्हाये । व विहारय् दयेमाःगु आँय्पा, अप्पा, झ्याः, लुखा, त्वलं, चीभाः, धर्मधातु, सपूm गन वन ? कि दक्व मियाः नल जुइ, कि म्वाराम्वारां न्ह्यया घुतकल जुइ । बिचाः वल, जि थौं थन मथ्यंगु जूसा जिउगु, कमसेकम गन नेवाःत दइ अन सभ्यता दइ, गन नेवाः बौद्धत दइ अन बौद्ध स्मारकत दइ धइगु भ्रमय् ला म्वानाच्वने दइगु । गुलि सास्ति जुइ आः जितः थ्व यथार्यया दुस्वप्न । म्हगसय् नं गबलें जिं थुलि बांमलाक्क म्हंके मनं, गुलि जिं थौं थःगु मिखां खन ।

सन साय्मिं बौद्धमार्गी नेवाःतय्गु बाहुल्यता दूगु धकाः विशेषण घाकातःगु थुगु सक्व देय्या बौद्धसम्पदाया बिजोग । आः हानं झी बामियानया बुद्धप्रतिमाय् बमं कयेकल धकाः डेलिगेशन वनेगु लाकि थःगु छेँय् फसि घारांघारां स्वःवनेगु?

पारस, रुबेल व गणतन्त्र

पारस, रुबेल व गणतन्त्र

राजेन मानन्धर

वंगु मंसिर २५ गते शनिबार बहनी ७.३० बजे चितवनया टाइगर टप्स रिसोर्टय् नाटकीय ढंगं वा संजोगं पूर्वयुवराज पारस शाह व परराष्ट्र मन्त्री सुजाता कोइरालाया घरज्वाइ“ रुबेल चौधरी नापलात । जीवनय् न्हापांखुसि नापलाःपिं निम्ह न्ह्यइपुक ख“ ल्हानाच्वन, घय् नं पुल । लिपा राजनीतिया ख“य् कचमच जुल । वं रुबेलयात जंगलय् धु“ स्याःवनेनु, मवल धाःसा छ सी, छन्त सिधयेकेधुंकाः छिमि कलाः व मचायात नं सिधयेके धाल । लिपा हानं बन्दूक ज्वना वल, नोजलं टेबलय् दाल अले धाल छ सित । छ व बास्टर्ड खः गुम्हस्यां मुकं राजतन्त्र मदयेकल नं धाल । वं हानं धाल, जिं छिमि कलाः व काय्यात सिधयेकेगु आदेश बिइधुन, छिमित लाइन तयाः स्यानाबिइ धकाः बन्दुकं ताकेयात । लिपा मेस्तोल रुबेलया कपालय् तयाः धाल, जिं सुट यायेत्यनागु दु । लिपा वं छगू राउण्ड गोली चलेयात ।

एक्शन फिल्मया छगू सिनथें च्वंगु रुबेलं छगू पत्रिकायात बिउगु थ्व अन्तरवार्ता ब्वमिपिनिगु लागि ला रोमांचक जइफु तर थ्व घटनायात भोगेयायेमाःम्हसिया ला म्हय् जिउ दइमखु, थ्व धयाच्वने म्वाः ।

शनिबारया थ्व घटना लिपा सोमबार तिनि पारस पोखरा वन । पत्रपत्रिकाय् वःकथं थ्व घटना लिपा इन्डोनेशियाय् वनाच्वंम्ह परराष्ट्रमन्त्री सुजाता कोइरालां फोनं शाहयात ज्वनेत आदेश बिल । वयात ज्वनेत अनुसन्धान समिति दयेकाः अनुसन्धान यानाच्वच्वं हे प्रधानमन्त्री नं तप्यंक निर्देशन बिउगु जुयाच्वन । मंसीर २९ गते शाहयात बंगलादेशी नागरिक चौधरीयात गोली कयेकूगु अभियोगय् ज्वनेत पुलिस पोखराया पूmलबारी होटेलय् वन, ६ घण्टा मिहेनत यानाः वयात अनं हेलकेप्टरय् तयाः भरतपुर प्रहरी तालीम केन्द्रय् यंकल । पिडितं उजुरी मबिइकं पुलिसं थम्हं तयार याःगु प्रतिवेदनया आधारय् सार्वजनिक थासय् गोली चलेयानाः त्रास फैलेयाःगु अभियोगय् वयात ज्वंगु खः । पारसं बयान बिउबलय् हवाइ फायर यानागु खः धकाः धाल, पत्रकार सम्मेलन हे याये मफुसां वयागु धयातःगु विज्ञप्तिइ नं अथे हे दु । उखे चौधरीयात धाःसा बयान कायेत तकं सःतेगु आवश्यकता मतायेकल सरकारं । आः हानं वया विरुद्ध रीत तयेगु नाटक जुयाच्वंगु दु ।

निन्हु प्यन्हु लिपा थ्व नाटकय् हानं छगू नाटकीय मोड अबलय् वल, गबलय् छखे पारसं गोली कयेकागु मदु धाल, मेखे रुबेलं वयाके बन्दुक हे मदु धाल । थ्व ला निम्हस्यां फानागु ई फ्ययेथेंज्याःगु ख“ जुल । वयात ज्यान मार्ने उद्योग, राष्ट्रिय निकुन्ज ऐन अले हातहतियार तथा खरखजाना ऐन लागू मजुल । वयांलिपा थम्हं हे दयेकूगु प्रतिवेदनय् पारसं गोली कयेकूगु खनेमन्त धकाः धयाः थःगु ख्वालय् थम्हं हाखलं इलेगु ज्या नं सरकारं यात । ख“ फासांफुसुं जुल ।

थ्व गोलीकाण्डं शाहयागु करतुत उजागर याये ला मफुत तर चौधरीया गोरखधन्दाया धकिं धाःसा छ्यातां चायेका बिउगु दु । थ्व मनू ला आःतक न्यनेदुकथं थ्व बंगलादेशीतय्त नेपाली नागरिकता बियाः विदेश छ्वयेगु, पुलिसयात माःगु सामानया ठेक्का कयाः करोडौंया घोटाला यायेगु अले मन्त्रीया छे“य् च्वनाः टेलिफोन गैरकानूनी सम्पर्कसूत्र दयेका नेपाल टेलिकमयात ठगेयानाच्वंम्ह नटवरलाल जुयाच्वन धकाः सिइकेत धाःसा ग्वहालि जुल । अझ, थ्व मनू न्हापा हे शंकाया घेराय् लानाच्वंसां ज्वनेमफूगु धइगु नं ख“ वल । अझ, बिहा न्ह्यः थःगु पत्रिकाय् फोटो छापेजूगु धकाः नक्कली कभरपेज दयेकाः क्यंगु व थःत व कोइरालायात डाक्टर धकाः वेभपेज दयेकाः क्यनातःगुलिं थुपिं गुलि ग्यंपिं धकाः सिइकेत जनतायात अःपुल । थुकथं भारतय् बूम्ह गिरिजा प्रसाद कोइरालाया नेपाली म्ह्याय्या जर्मन भातःया जर्मन म्ह्याय्या बंगलादेशी भाःतया थ्व करतूत यक्वसिया निंतिं मिखा चायेकगु वासः जुल, विशेष यानाः नागरिकता बिइत कन्जुस्याइ याये मजिउ धाइपिन्त ।

जन्मकाछि नेपाली कांग्रेसय् राजनन्त्रया वकालात याइम्ह सुजाता कोइरालायात अचानक राजनन्त्र खनाः तं पिहां वल । भारतयात नेपाःया पासपोर्ट छापेयाके बिइमखनाः लागिमुगि चायाच्वंम्ह, चुनावय् बुनाःनं उपप्रधान व परराष्ट्र मन्त्रीया भाला कायेखंम्ह कोइरालायात मनूतय्सं अथे भनं धायेवं थः नेपाःया मन्त्री लाकि बंगलादेशी छम्हस्या ससःमां धइगु ल्वःमनाः चौधरीया कानूनी सल्लाहकारं धायेथें फुसा प्रमाणित या धाल, वयात बयान बिइकेत ग्वहालि मयाः । चौधरीयात गोलीं कयेकल धकाः न्हापां राज्ययात जानकारी बिउम्ह हे कोइराला जुइफु, थ्व ल्याखं थःगु वचनया इज्जत तयेमाःगु खः (मखुसा किर्ते जाहेरीया अभियोग लायेफु) । तर चौधरीया आगं पिहा“ वःगुलिं हे जुइ, लिपा शाहं गोलीं कयेकूगु मखु धकाः राज्य पक्षं प्रतिवेदन बिलं नं देशया मन्त्रीं कू नयाच्वनेगु बाहेक मेगु छुं यायेमफुत । आः ला नेपाली कांग्रेसया महामन्त्री नं हे रुबेलयात छानबिनय् हयेमाःगु ख“ ल्हानाहयेधुंकूगु दु । थ्व ल्याखं चुनावय् बुनाः बांलानावःगु सुजाताया राजनीतिक भविष्य घरज्वाइ“या मतिनां धुसकुस याइगु संभावना दयावःगु दु ।  थ्व ला थः खाःया छे“य् च्वनीम्हस्यां मेपिन्त आपां कयेके मजिउ धइथेंज्याःगु अवस्था वल ।

थ्व घटनाक्रम नेपाली संचार जगतया निंतिं तःधंगु हे मसला जुल । कानूनी राज्यया म्ये हालाजुइपिन्त गोली चलेजुइगु यइ ला मखु, तर न्हियान्हिथं गोली चले जुइगु देसय् थ्व अभूतपूर्व ख“ जुल । मजुइगु नं गथे? गणन्त्र वयेधुंकाः पारस शाहयात दकलय् न्हापां न्हाय्पं नीके दइगु । शायद उमिसं ला थ्व हे घटनाय् लाकाः पारसयात देश निकाला हे यायेखनी धकाः स्वयाच्वंगु जुइ । धयाबिल, गणतन्त्रय् सुं कानून स्वयाः च्वय् जुइमखु धकाः । तर थनया राजनीतिक माहौल चां चां हिला वनाः पारसयात इकधिक संकेमखंसेलि उमिसं थःगु तं रुबेलयात प्ंवंकल, थम्हं सुचुकातयागु वयागु आगं प्वलाः । अले थःगु हे समाचार या खण्डन यायां पत्रकारिताया अभ्यास यात ।

थुथाय् गणतन्त्रावादी धायेकेयःपिं पार्टीतय्गु प्रतिक्रिया अर्थपूर्ण जुल । पारसयात कारबाही यायेमजिउ धाःपिं थःत ज्वंकेत नं तयार जुल, तर नेपाली कांग्रेस, एमाले व माओबादी धाःसा थुकिया बारे प्रतिकृयाविहिन जुयाच्वन । देय् न्यंक राजाबादीतय्गु जुलुस वल नं नेविसंघ व अखिल धाःपिं प्रतिकारय् मवः । न पारसयात कारवाहीया समर्थन यात, न विरोध यात, न रुबेलयात नं कारबाही या धाल । चिचिधंगु घटनाय् नं राजनीतिक लबःकायेसःपिं खेलाडीत थन धाःसा थः नेतां गनथाय् सुलि पुइ धकाः पियाच्वच्वं हे चा बित, न्हि बित । अझ छम्ह माओबादीं ला पारसयात कारबाही यात धाःसा राष्ट्रिय स्वाधीनताया आन्दोलन कमजोर जुइ धकाः तकं धयाबिल । शायद थुकिया आशय फुम्हस्यां मफुम्हसित ख्यायेत वा स्यायेत लाइसेन्स मदुगु हतियार ज्वनाजुइदयेमाः धका पारसया बचाउ जकं यायेत स्वःगु खः ला?

छखे पारसया अबु आः जुजु मखुत, रुबेलया ससःमां आःनं मन्त्री खःनि । यदि थ्व पारसं मखसे मेपिन्सं गोली कयेकूगु सा थुलि याकनं ज्वनी ला? गोलीं कयेकीम्ह मनूयात ज्वनेत हेलिकोप्टेर वइ ला? हानं झिद्वः दां बं पुइकाः त्वःताहइला ? अले वं यदि मन्त्रीया घरज्वाइ“यात मखसे सुं प्रविण गुरुङयात कयेकूगुसा वायत उलि याकनं ज्वनीला ? व रुबेल मखसे मेम्ह जूसा बयान बिउमवसे गाइला? थः घरज्वाइ“यात मखसे सुं साधारण यात गोली कयेकूगु जूसा वयात कारबाही यायेमाः धकाः सुजातां विदेशं निसें दबाव बिइला ? मचिकंया भाः थकाःगुया विरोध यायेसःपिं पार्टी व नेतात थज्याःगु इलय् म्हुतुइ धौ फिनाः च्वनाच्वनी ला? गणतन्त्रय् थ्व ला जुयाहे च्वनीगु धइगुया संकेत नं खः थ्व घटनाक्रम ।

सत्ताया लोभय् देश मियाःनइपिनिगु छु ख“ ल्हायेगु ? पारसयात कारबाही यात कि राजाबादीतय्सं आन्दोलन याइगु, रुबेलयात कारबाहीयात कि सुजाताया आन्दोलन शुरु जुइगु । थ्व इलय् सत्ताय् प्यपुनाच्वनेगु सा निम्हसितं कारबाही मयायेगु थेंज्याःगु मेगु राजनीतिक हल मेगु दइमखु । थ्व ला प्रतिनिधि घटना जक खः, आन्दोलन जुइ, सरकारय् च्वनाच्वनेमखनी धकाः थन सलंसः मनूतय्गु तय्धुंकूगु मुद्धा लितकाःगु दु, जेलय् तयेधुंकूपिं अपराधीतय्त त्वःतूगु दु ।

थ्व युद्धय् पारस बुत, रुबेल त्यात तर राजाबादी त्यात, गणतन्त्रबादी बुत । राजाबादीतय्गु माग कथं पारसयात न्यूनतम सजाय जुल, गणतन्त्रबादीतय् मागकथं रुबेलयात छानबिनय् महः । थ्व गणतन्त्र नेतातय्गु इच्छां वःगु मखु, जनताया बलं हे जक नेतात हयेत बाध्य जूगु खः । उकिसं न्ह्यागु सां यानाः थन राजतन्त्र ल्यंकातयेमाः धकाःधयाजूपिं सुजाता कोइरालात दतले थ्व चकुया धारय् दनाच्वंगु गणतन्त्रयात हानं हानं थज्याःगु प्रहार जुयांच्वनीतिनि । आः जनतां नेपाःया संसदीय इतिहासय् १७साल छाय् वल धकाः थुयावःगु दु । थज्याःपिं हे मनूत सत्ताय् लानाच्वन धाःसा थःके दूगु श्रीपेच पुनाः ज्ञानेन्द्र नारायणहितिइ च्वंवंगु स्वयेत तःन्हु लनाच्वनेमालीमखुत ।

शंखधरया चर्चाय् फुनाच्वंगु नेवाः शक्ति

शंखधरया चर्चाय् फुनाच्वंगु नेवाः शक्ति

राजेन मानन्धर

नेवाःतय्सं शंखधरयात गबलय् लुइकल धइगु ला त्याजिक्क सुनां धाःगु मसिउ, तर गबलय् निसें लुइकल, अबलय्निसें व उमिगु, न्हयपुइ, नुगलय्, हिनुलिइ दु, कमसेकम म्हपुजाकुन्हु छे“य् यायेमाःगु ज्याजि त्वःताः बसन्तपू वा अथे हे मेमेगु भिन्तुनाया र्यालिइ वनीपिं भाषा संस्कृतिइ मतिना दुपिं नेवाःतय्गु दथुइसां चाःचाःहिलाच्वनी हिप्नोटाइज्ड जुयाः ।

शंखधरया नां कालकि छाय् झी अपाय्सकं उत्साहित? वयागु नां दुगु लेख लूसां समाचार न्हूगु मुर्ति लूसां हंगामा । छाय्? जब शंखधरं लखुतिर्थया फि हयाः स्वनिगःया दक्वसित त्यासां मुक्त यात, अबलय् नं वं छन्हु नेवाःतय्सं थःत उलि सम्मान याइ धकाः मतिइ तःगु खइमखु । म्होतिं नी स्वीद“ दत नेवाःतय्सं शंखधरया नां कयाच्वंगु, वयागु नामय् मञ्चय् च्वनाः वयात लुमंकाच्वंगु । वयात द्यः धया, महामानव धया, दानवीर धया, छु छु जक मधया । वंयाःगु ज्या पक्का हे तःधंगु ज्या खः, छम्ह जुजुं हे यायेमफइगु ज्या याःगु नं खत । तर उकिया तारिफ गुलि जुलकि बिलिबिलि जाइ?

न्हापा आन्दोलनया हे रुपं क्वहांवःगु खइ नेवाःत म्हपुजा कुन्हु नेपाल संवत् थःगु मौलिक संवत् जूगुलिं सरकारं नालाकायेमाः थुकियात नेवाःतय्गु जक मखु सम्पूर्ण नेपाःमितय्गु हे दयेकेमाः धकाः । अबलय् निसें नेवाःतय्गु मेच्वकाय् यगानाच्वंगु दु शंखधर । उखे शंखधर, थुखे हु“शंखधर, च्वय् शंखधर, क्वय् शंखधर । गुलिं लि“याम्ह शंखधर, गुलिं चायाम्ह शंखधर । उलिं मगानाः म्येय् शंखधर, क्यासेटय् शंखधर, सिडिइ शंखधर, क्यालेन्डरय् शंखधर, टिशर्टय् शंखधर, हुलाक टिकटय् शंखधर । मेथाय् गन गन शंखधर । थ्व हे दथुइ झीसं तःम्ह शंखधर नं बुइकेधुन — गुलिं न्हाय् फ्याफःम्ह, न्हाय् च्वमुम्ह, मिखातग्वःम्ह, यार्पाम्ह, सपःदुम्ह, स“मदुम्ह, गःपःतपुम्ह, बाइसेप तपुम्ह, भोरी तग्वःम्ह, जोगीथेंच्वंम्ह, साहुथेंच्वंम्ह, क्लीनसेभयानातःम्ह, ग्वाय्दारि दुम्ह, ध्यबा ह्वलाच्वंम्ह आदि आदि । थ्व कल्पना खःलाकि, सिर्जना खः लाकि, इतिहास खः लाकि नेवाःतय्गु न्हाय् ध्यंगु?

खः । नेवाःत तसकं कल्पनाशिल, मुंगेरीलाल थेंज्याःपिं । अथेजुयाः शंखधरया तःगु हे बाखं पिदन — वयागु ख“ वयात मिलेमजू, वं धालकि वं त्वाःल्हाये हे माः । गुलिस्यां वयागु नां हिल, गुलिस्यां वयागु पेशा हिल, गुलिस्यां कुनां हिल । गुलिस्यां वयात बंजाः धाल गुलिस्यां ला जुजु नं धाल । मेपिन्त अथे याये मजिउ धया च्वंपिन्सं न्हापं न्हून्हूगु ख“शंखधरलिसे स्वाके हइ अले वयागु जक सत्य मेपिनिगु फुक्क फय्गं धकाः तकं च्यालेन्ज याइ । थज्याःगु ज्यो याइपिन्त झीसं थौं विद्वान हे धयाच्वना ।

स्वंगू दशकतक लगातार अध्ययन जुयाच्वंगु नेपालय् छुं विषय दुसा व शंखधर हे खः । थ्व निद्वः द“पुलांगु नेवाः सभ्यताया दुने अज्याःपिं शंखधरपिं तःम्ह हे बुल जुइ, अज्याःगु लुमंकेबहगु ज्या नं तःम्हस्यां हे यात जुइ । धयाच्वनेम्वाः हलिमय् हे बय्बय् यायेबहगु थ्व सभ्यता छम्ह निम्हस्या कुतलं जक पुवनेफइमखु । थाय्, अवस्था व आवश्यकता अनुसार भिंगु वा परोपकारया ज्या व उकिया उच्चताया अर्थ पानावनी । थौया थ्व स्वनिगलय् न्ह्याम्हं वयेजिउगु, राजनीटिक पार्टीया समर्थन यानाया भरय् बागमति सिथय् च्वंगु जग्गा अतिक्रमण यायेजिउगु अले सिमापारीं वयाः आन्दोलनयानाया भरय् नागरिकता कायेजिउगु थेंज्याःगु फ्यासुगु राजनीतिक अवस्थाय् सुं नं न्ह्याक्व हे सम्पन्न जूसां देसय् च्वंपिं दक्व सित ऋण मुक्त यायेफइमखु । थ्व आः वल्र्डबैंक, यूएनडिपि वा बिल गेट्स हे वःसां संभव मदु । उकिं अबलय् शंखधरयागु थेंज्याःगु ज्याः थन तःम्हस्यां तःकः हे यायेधुंकल जुइ धका धायेफु । अथे खः सा ग्व ले झी इतिहासकार व संस्कृतिविद् धयातयापिन्सं मेमेपिं महामानव नेवाःतय्गु बारे जानकारी पित बिउगु? न झीसं व स्वयाः न्हापा भिंगु ज्या यानावंपिनिगु नां लुमंका, न वस्वयाः लिपायाना वंपिनिगु हे । छम्हसित म्वाकेगु धइगु मेपिं गुइगुम्हसित स्यायेगु मखुला ? अथे खः सा उकिया सजाय फयेत थौंया थ्व शंखधरविद्त तयार दुला? थ्व हे धर्म, थ्वहे संस्कृतिइ व राज्य व्यवस्थाय् छम्ह अज्याःगु कल्याणकारी ज्या याइम्ह जन्म जुइगु अले अन हे अज्याःम्ह दानी मेगु झिंछसःद“ तक जन्म मजुइगु संभव मदु । शंखधर मेगु ग्रह, मेगु सभ्यतायाम्ह मनू मखुसा अज्याःगु नुगः दुम्ह मनू थ्व नेपाःमामं हानं छक्व मबुइकीला?  कमसेकम व लिसे ज्वः लाःगु, वयागु ज्याया बछि वा चकंछि जक सां गुण दुम्ह मनूया बाखं नं झीसं थ्व नेवाः संस्कृति वा वंशावलीइ ब्वनेमखं । गनं व शंखधरया जन्म हे नं छगू भूल जकं खःला धका आः या शंखधरविद्तय्सं मेम्ह शंखधरया स“छपुकिछि तकया गुण दुम्ह छम्ह मनू नं लुइका क्यनेमफुगुलिं नं अनुमान यायेत थौंया आधुनिक नेवाःतय्त बाध्य याना बिउगु दु ।

नेसं ११०० निसें शंखधरया नामय् गसिस्यां लेख, बाखं, प्याखं, कविता आदि च्वयेधुंकल उकिया ल्याःचाः यायेअःपु मजू । थ्व द्वःछि स्वयाः म्हो जुइमखु धइगु छगु अनुमान जक खः । हरेक च्वमिया दक्वस्या छप्वाः म्हुतु — द“य् दसं वहे बिचाः, वहे श्रध्दा, वहे आदर्शयात लुमंकाः न्हयःने वनेगु बिचाः । थ्व लेख रचना हानं अधिकांश नेवाःतय्सं जक ब्वनीगु नेवाःभाय्या पत्रपत्रिकाय्, एफएम वा टेलिभिजन ज्याझ्वलय् जक खनेदइ, न्यनेदइ । उमिगु लेख रचनायात खय् वा अंग्रेजी भाय्या पत्रपत्रिकाय् वःसा न्हून्हूपिं पाठकपिन्सं नं शंखधरया बारे सिइकेगु मौका लुइकीगु खः, व नं जुयाच्वंगु मदु । अझ गनं गनं ला व हे लेखकं द“य् दसं व हे आशययागु लेखत पुलांगु “कट पेस्ट” याःगु थेंच्वंक च्वयाःसां थःगु लेखकीय दायीत्व पुवंकाच्वना धकाः क्यनीपिं नं थन मदुगु मखु ।

थन शंखधर जक मखु, सीता व भृकुटी नं खः विभूति । उमिगु बारे उलि अध्ययन जू ला? वयागु बारे बाखं बाहेक मेगु छु सिउ? उमिगु बारे अध्ययन यायेम्वाःसा शंखधरयात छाय् थ्व अध्ययन अनुसन्धानया केन्द्रविन्दु जुइगु चिठ्ठां लाःगु? मेपिं आदिबासीतय् नं थः आदर्श पुरुष दु, किरातीतय्त उमि यलम्बरयात सम्मान यायेत अज्यागु ऐतिहासिक सामाग्रीया अभावं मपंसा नेवाःतय्त उमि शंखधरयात सम्मान यायेत पनेमाःगु मदु । आः विद्वानतय्सं शंखधरया नामय् थःगु विद्वता ब्वयेगु स्वयाः निद्वःद“या दुने बूपिं व नेवाःसमाजयात छुं याःपिं मनूतय्गु बारे जानकारी माले माल, थौं झीगु समाजय् दुपिं शंखधरथें नुगः चकंपिं मनूतय्गु बारे ख“ पितहयेमाल ।

शंखधरयात सुनां नं शंका यानामच्वंगु अवस्थाय् आः झी हानं शंखधरयात लुमंकाः वयागु महानताया ब्याख्या यानाच्वनेगुया अर्थ मालेगु अवस्था याकनं वःसा आवंलि हानं सुं नेवाः लेखकं नेवाःभासं शंखधरया बारे च्वयाः कलमया मसि व नवानाः कथुया सासः फुकेगु अवस्था याकनं अन्त्य जुइगु आशा यायेगु थाय् लुयावइ ।

न्ह्याम्हस्यां न्ह्याथाय् न्ह्यागु नवाःसां अन्त्यय् छता ख“ धायेगु ल्वःमंकीमखगु नेवाः विद्वान व नेतातय्सं — ”शंखधर व नेपाल संवत्या बारे अझ नं सत्यतथ्यया अनुसन्धान यायेमानि“ । छम्ह ऐतिहासिक मनूया अध्ययन अनुसन्धान गुलि यात कि पुवनी ? छु थौं तक राजामहाराजात बाहेक नेपालय् शंखधरया बारे ति मेमिं सुयागुं अनुसन्धान जूगु दुला? अय्नं मगाःनिसा आःतक अध्ययन अनुसन्धान यानावःपिं विद्वानतय्गु क्षमताय् शंका छाय् मयायेगु ? आः अनुसन्धान शंखधरया बारे मखु, वंगु नीद“ स्वीद“ दुने शंखधरया बारे गुलि अनुसन्धान जुल अले उकिया नामय् गुलि खर्च जुइधुंकल धकाः यायेमाल । नेवाः नेतातय्के जक मखु नेवाः विद्वानतय्के न्हापं नैतिकताया खडेरी जूगु प्रमाण लुइगु असम्भव मदु ।

नेवाः, संघीयता व नेवाः स्वायत्त राज्य

राजेन मानन्धर

परिस्थिति अनुकूल जुयावःलिसे राजधानीइ हानं नेवाः स्वायत्त प्रदेशया चर्चा जुयावःगु दु, कमसेकम विदेशी दातृसंस्थां ध्यबाबिलकि जूसां ।

देसय् गणतन्त्र वयेवं व संघीय गणतन्त्र वइगु पक्का जूथें च्वनेवं नेवाः चाकलय् नं थ्व विषयय् गनथन जुइगु अस्वभाविक मखु । नेवाः राज्य वइगु हे जुसेंलि आः थ्व राज्य गपाय्धं जुइगु, अले अन सु सु च्वनीगु, उमिगु ज्या छु छु जुइगु, राज्य व्यवस्था गथे यानाः न्ह्याइगु, हानं सुनां सुनां अबलय्या राज्यय् शासन याइगु धइगु स्वभाविक जिज्ञासा खः । आः मयाःसा गबलय् यायेगु ?

देशय् थःगु जनसंख्याया दकलय् अप्व शिक्षित प्रतिशत नं नेवाःत, थी थी थासय् थ्यंपिं नं नेवाःत । थ्व ल्याखं नेवाःतय्सं ला म्हिगःतक नं बांलाक जा हे थुयाः नये मसःपिं जनजातितय्त नं स्यनाबिइ माःगु खः राज्यया आधारशिला धइगु थ्व थ्व खः अले थथे यानाः राज्यया निमार्ण याइ धकाः । तर थुकिया अःखः थःगु जातीय पहिचान सहितया राज्य दयेकेगु ख“य् नेवाःतय् थें दुने कचवं शायद हे गुगुं जातिया दुने जुल जुइ, न्हय्गांया माझीत थें । दकलय् न्हापां जातीय राज्य दयेकेगु संभावना खंपिं व दकलय् यक्व थ्व विषययात कयाः बिचारविमर्श याःपिं जुयाः नं उमिगु दथुइ थौ तक नं मतैक्यता मलूनि । मेमेपिं जातितय्सं थःथःगु राज्य गथे यानाः सुथां लाक्क न्ह्याकायंकेगु धइगु मोटामोटी रुपचर्चा जुइधुंकाः नेवाःत धाःसा आःतक नं कांतय्सं किसि छामेयानाच्वंथें गुलिस्यां हासा धयाच्वन, गुलिस्यां खिपः धयाच्वन । अझ थ्व संभव मदु, दयेके मजिउ धकाः धाइपिं नेवाः विद्वानतय्गु सः तसः जुयाच्वन ।

थौं स्वयाः खुद“ न्ह्यः सन्ध्या टाइम्सय् छपु ध्याचू पिदंगु खः “यमाःसा जातीय स्वायत्तता वल” धकाः । देय् गनं गन थ्यनेधुंकल, जाति धइगु मसिउपिन्सं जातीय प्रदेशया माग यानाहयेधुंकल, झी धाःसा गन खः अन हे तिनि । अथे जुयाः ला नेवाः राज्य गपाय्धं, व राजधानी खः लाकि मखु, अन थःगु भाय् गन छ्यलेमाः, आप्रवासीतय्गु अधिकार गुलि, मेमेगु प्रान्त पाखें गुलि आश्रित जुइगु, मेगु प्रान्त यात बिइगु झीके छु दइ, थःगु प्रान्तया प्रशासन न्ह्याकेत झीके अपाय्सकं छु दु, झीगु राज्यया एकताया आधार छु धइगु हे नं मसिउ । अथे मसिउगु ख“या धलः तःहाकः हे दनि । याकःचा दनाः भाषण यायेत झीके यक्व ख“ दु, “मनको लड्डु धिउसंग खाने” धयागु तर नेवाःतय्तथें थःगु राज्य दयेकेत सुयातं थाकुइमखुगु अवस्थाय् वइगु प्रतिकारया तुफानयात पनेत झीके पृथ्वी नारायण शाहयात कयेकेगु थेंज्याःगु छ्वय्ला बजि बाहेक मेगु दु थें मच्वं ।

थौ संघीय राज्यया अवधारणां रुपकाःगु खनाः नेवाःतय्सं ( व जनजातितय्सं नं) न्हाय् तपुकेम्वाः । थ्व ला वा मधासां, वइला मवइला धकाः छ्यनय् चासु म्वयाच्वंबलय् मेपिन्सं आन्दोलनयाःगुया भरय् झीथाय् न्ह्यःने थपक्क तयेहःगु खः झ्वःछुनाच्वंपिनि न्ह्यःने लप्ते लायेहःथें । आः मयः धाये मजियाः जक हे थ्व ख“य् झीसं सःतयाच्वनागु खः धकाः धाःसा यक्व नेता जुइमाःपिनि तं पिहां वइ, तर अथे मखु धकाः स्पष्ट दसि बिइथाकुइ ।

नेवाः राज्य वइथें च्वंकाः नं झीसं छु यानाः ? निम्ह प्यम्ह मनूत तासया महल दयेकेथें यक्ष मल्ल व ६४ शिवलिङ्गया बाखं छुनाः झीत व हे १२गु जिल्ला बराबरया नेपालमण्डल दइ धकाः धयाजुल । यायेत धाःसा नेवाःभासं सफू च्वयेगु, थः पासापिन्त एसएमएस छ्वयेगु व थःगु मोटरसाइकलय् स्टीकर तिकेगु स्वया अप्वः छुं याये मफुत । थुकिं यानाः राज्यय् दवाब ला गन बिइ, थः थः हे नुगः क्वतुंकाः च्वनाच्वनेमाल । अले वःबलय् धाःसा निम्ह निम्ह नेवाः सभासद्त दूगु समितिं नं सिन्हपता थें च्वंगु नेवाः राज्य या नक्सा शानकासाथ ब्वयाबिल, थुकिं सामान्य नेवाःनुगःतय्त थ्व विषय् वितृष्णा वइगु स्वभाविक खः “नखाउ“ भने दिनभरीको शिकार” धाःथें ।

थः धलिंछगः किछिया अंश त्वःतेमफयाच्वंगुलिं झी स्वनिगःया कोर धयातःगु पुलांगु गल्लि जक दूगु थासय् जक च्वनेत बाध्य जुयाच्वना, उकियात हे झीगु संस्कृति धकाः किसिन्हाय् छुनाच्वना । उखे नेवाःत स्वयाः जनसंख्याया ल्याखं यक्व आपाः मदुपिं तामाङतय्सं नेवाः तय्त स्वयाः खुदुगं तःधंगु राज्यय् च्वनाः ग्वाय् पुयाच्वन । अझ नं जिमित व मगाः थ्व मगाः धकाः कचवं हयाच्वन, स्वयम्भू, खास्ति जक मखु महांकाःद्यःयात नं थःगु धकाः धिपाः पह क्यनाच्वन । अज्याःगु अवस्थाय् नं झी विद्वानत उमित गाक्क लिसः बिइगु ला गनगन, “क्वाःलखं म्वःल्हुके मखुसा ख्वाउ“लखं म्वःल्हुयाबिइ” धकाः तंक्यनेथें आः नेवाः व तामाङतय्गु छगू प्रदेश दयेके माली धकाः लः व मचिकं ल्वाकाछ्यायेगु रामवाण वासःया प्रचार यानाच्वन ।

न्ह्याक्व हाःसां नेवाः राज्यया कल्पना न्ह्याबलें लखय् आखः च्वयेथें जक जुयाच्वंगु या कारण मालेगु सुनां नं कुतः मयाःनि वा लुइके मफयाच्वंगु दु । अथेजूगुया कारण थःत थम्हं म्हमसियाः खः ।

कमसेकम स्वसःद“या इतिहासं धयाच्वंगु दु, नेवाःत धयापिं राज्य यायेफुपिं ÷ याइपिं हे मखु । थुकिया न्हापांगु कारण उमित थःगु क्षमताय् विश्वास हे मदु । थम्हं यानाः छुं जुइ थें मच्वन धाःसा उमिसं मेपिन्त याकी, अले थः न्ह्यःने मच्वंसे छुं ज्या जुल धाःसा उकिया जस कायेत मेकथंया तिकडम म्हिती । अथे जुयाः ला पृथ्वी नारायण शाहं स्वनिगः त्याके न्ह्यः वया किजां थनया राजगद्दीइ च्वनेगु सौभाग्य लुइकूगु ।

नेवाःत छगू जाति मखु इपिं थीथी जातया मुना जक खः धकाः आत्मघाती अभिब्यक्ति बियाच्वनीपिं नेवाः नेता विद्वानतय्सं मालामस्वःनि, नेवाःतय्गु एकताया आधार धइगु इमिगु भाय् मखु, उमिगु शोषक चरित्र खः । झिम्हस्यां त्ययेकाः नं छम्हसित त्यलेखनकि लय्ताइपिं उपिं माःथाय् धु“ नुं जुइफु, छु“ नुं जुइफु । अथे जुयाः ला झीथाय् त्वाःत्वालय् थौं तक नं काजीतय्गु रवाफ ल्यनाच्वंगु । नेवाःत धायेबलय् सिउचा मियाः जीवन हनेमाःपिं जक मखु, जुजुखलःया तुतिसिला लः त्वनाः नेवाःतय्त हे कजेयाइपिं नं लाः । कन्हय् शाषक जुयावइपिं ला उपिं हे खः । इमिगु हिनुलिइ शोषणया हरेक जुक्तित सुलाच्वंगु दु । उमित ला छम्ह जुजुया बु“ख्याःचा ब्वयाः नेवाःतय्त हे थीत्यःमत्यः, थजाःक्वजाः, हिन्दू बौध्द, थःने क्वःने, ये“, यल, ख्वप आदि नां बियाः क्वत्यलाच्वनेमाःगु दु, दक्वं समान जुइगु संघीय ब्यवस्था गनं लुृइखाइ उमित?

थौं नेवाः राज्यया बाखंकनाः मनूत मुंकाच्वंपिं अधिकांश मनूतय्के व शाषकीय प्रवृति खनेदु । उमिके समस्त नेवाःतय्गु भिं जुइगु “रामराज्य”या आज्जु स्वयाः थनच्वंपिं मसःमसिउपिं, नयेत्वनेमखंपिं, थःगु समुदायया गर्वया मात दुपिन्त अखतं सिमा गयेकेगु अभिष्ट सुलाच्वंगु दु ।

“राजनीति” धाःगु हिन्दी संकिपा वःगु यक्व मदुनि । सत्ताय् वनीपिं थन यक्व दयेफु, जनताया सेवाय् थःत पाइपिं अझ नं खनेमदुनि । आःतक नं लिमबानि, भिंगु ज्यायेत, थ्व नेवाः राज्यं दक्व नेवाःया भिंयाइ, “माया” थेंज्याःगु संकिपा दयेकेमाली मखु धइगु अनूभूति दइगु ज्यायाना यंकल धाःसा नेवाः राज्य झी दक्वसिगु म्वानाच्वनाया सार्थकता खः । मखुधइगु सा न्ह्याम्ह वःसां सल गयेका हे च्वने माःसा, सामान्य न्हिखाना न्हि नयेमाःपिन्त न्ह्यागु स्वरुपया राज्य वःसां “हर्ष न विस्मात” ।

.

थःगु तुतिइ पा वाइपिं

थःगु तुतिइ पा वाइपिं

राजेन मानन्धर

संसारय् सिमाया महत्व न्हापा स्वयाः झं झं अप्वया वनाच्वंगु इलय् नेपालय् धाःसा भाःपिइ हे मफयेक न्हियान्हिथं दक्वभनं सिमापाःगु जक समाचार ब्वनाच्वने मालाच्वन । वन फडानी उलितक जुल, अले उकिया विरोध वातावरणविद्तय्सं व संचारं उलि यात कि ३० जून कुन्हु क्याबिनेटं हे न्हापा गबलें न्यनेमदुकथंया निर्णय यायेमाल, कि आः निलातक गनं नं सिमा पाले दइमखु धकाः ।

अले संसारया हे वातावरण प्रेमीतय्त अजूचायेक वंगु निला स्वलाया दुने द्वलंद्वः सिमा पालेगु ज्याय् सामुदायिक वन उपभोक्ता समुह या दुजःपिनिगु प्रमुख भूमिका खनेदत । देसय् गनगन वन फडानी जुयाच्वन, अनअन व हे तरकीबं ज्या यानाच्वंगु खनेदत — न्हापां सामुदायिक वन उपभोक्ता समिति गठन यानाः राष्ट्रिय वनया छकूचा भाग संरक्षण यायेगुु, भचा लिपा अन क्वदलाच्वंगु व गनेधुंकूगु भचाभचा सि“ ल्ह्वनेमाल धकाः निवेदन तयेगु, जिल्ला वन कार्यालयं नं नाटकीय ढंगं स्वीकृति बिइगु अले वहे स्वीकृतिया भरय् ल्याःचाः मदयेक सलंसः बाबांलाःगु सिमा पालाः चांचां गन माःगु खः अन ब्वाकेगु । थ्व ज्याख“ थुलि नियोजित ढंगं जुयावनाच्वंगु दु कि व देसय् म्होतिं नं १५गू जिल्लाय् जुयाच्वंगु थ्व वन फडानीया हिसाब किताब तकं यायेफइगु अवस्था मदु ।

न्हापा ७०या दशकय् जूगु वन फडानीया कारणं पंचायती व्यवस्था हे बदनाम जुल । प्रकृति संरक्षणया थ्व अवस्थाय् हिउपाः हयेत सरकारं १९७८य् सामुदायिक वन कार्यक्रम हल । थ्व ज्याझ्वःयात अबलय् स्थानीय मनूतय्सं छगू साहासिक, न्हूगु कथंया व भविष्यदर्शी धकाः ब्याख्या याःगु खः । थौं २००,००० ति सामुदायिक वन उपभोक्ता समुहत नीस्वनेधुंकल, अले करिब छगू करोड मनूतय् सं १४ लाख हेक्टर जंगलया प्रत्यक्ष्य वा अप्रत्यक्ष्य रुपं संरक्षण यानावयाच्वंगु दु ।

न्हापा नेपाःया कुल भूभागया ३९ प्रतिशत जमिनय् जंगल दु धयातःगु खः। उकुन्हु डिसेम्बरय् कोपनहेगनय् विश्व जलवायु परिवर्तन महासम्मेलन जुइन्ह्यः विश्वया ध्यान सालेत धकाः नेपाःया मन्त्रिपरिषद्या बैठक हे सगरमाथाया बेसक्याम्पय् च्वन । अबलय् नं घोषणा याःगु खः, जलवायु परिवर्ततया प्रभाव म्हो यायेत नेपाःया वन जंगलयात संरक्षण यानाः ४० प्रतिशत दयेकेगु धकाः । तर थ्व ला आः तापाःगु म्हगस जक जूवन छाय्कि आः ला झीके ३० प्रतिशल जक जंगल ल्यंदनिला धकाः अनुमान जुयाच्वंगु दु ।

थ्व छगू संयोग जक जइमाः कि सामुदायिक वनय् थुभनंया आक्रमण वंगु जून १०य् सामुदायिक वन उपभोक्ता महासंघया न्हूम्ह नकिं अप्सरा चापागाई अध्यक्षया रुपय्् ल्ययावयेधुंकाः झं तच्वल ।

वंगु बाःछि दुने जुयावःगु थ्व आक्रमणयात छगू निगू घटना थनया प्रमुख राष्ट्रिय दैनिकये पिधंगु बुख“या लिधंसाय् ब्वये ।

जून १४ः दक्वस्यां वन मन्त्री दिपक बोहरायात आरोप बियाच्वंबलय् प्रधानमन्त्री माधव कुमार नेपालं धाःसा माओबादी व वन माफियाया कारणं अथे जुयाच्वंगु धकाः थः मन्त्रीयात बचेयात ।

जुन १५ः संसदीय समितिं वन मन्त्री दिपक बोहरायात वनफडानीया विषयय् न्यनेकने याःबलय् वयागु लिसलं दक्वसित थारा हे न्हुइकल । वं ला याउ“क ६,५००मा सिमा तःफय् वयाः यंकल धाल ।

जून २०ः कैलालीइ लम्कीया त्रीशक्ति सामुदायिक वनया दुजःतय्सं अनया ३०० क्युबिकफिट सिमा क्वथलाः ब“य् दुने सुचकातःगु लुइकल । थ्व समुहनं जक २,००० क्यूबिकफिट सि“ मुंकल । चेतना सामुदायिक वनं ५०० निसें १००० क्युविकफिट सि“ मुंकल । सरस्वती सामुदायिक वनं च्यान्हु झिन्हुदुने १५—२०मा सिमा पाल । विरेन्द« सामुदायिक वनं लछिया दुने १५—२०मा सिमा पाल । जिल्लाया दकलय् तःधंगु छतिवन सामुदायिक वनय् जक थ्व इलय् ३००—४००मा सिमा पालेगु ज्या जुल । थ्वहे ज्याय् अनया सिद्धबाबा, सिरधानी सामुदायिक वन नं लगेजुल । अनया जिल्ला वन अधिकृतया धापू कथं अनया ३५०गु सामुदायिक वनय् ३०,००० क्युबिक फिट सिमा पाल । बारा जिल्ला वन अधिकृत, सामुदायिक वनया दुजःत जानाः थनया रत्नपुरी व अमलेखगंजय् हजारौं सिमा पाल तर अनया सरकार मौन जुयाच्वन । थुखे प्रधानमन्त्रीया अध्यक्षय् दय्कातःगु राष्ट्रिय सतर्कता केन्द«ं देय्या थाय्थासय् जुयाच्वंगु वन फडानीयात कयाः छगू प्रतिवेदन सार्वजनिक यात । उकिया कथं थ्व अनियन्त्रित वन फडानीइ जिल्ला वन अधिकृत, सरकारी कर्मचारी व मेमेपिनिगु संलग्नता दूगु ख“ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थ्व रिर्पोटया कथं मोरङ, सुनसरी, सिराहा, उदयपुर, सर्लाही, बारा, रौतहट, कास्की, कपिलबस्तु, डाङ, सुर्खेत, बांके, डोटी, कंचनपुर, कैलाली व डडेलधुरा जिल्लाय् ब्यापक वन फडानी जुयाच्वंगु दु । उकिइ मोरङया लेताङ, सिराहाया कंचनपुरपाखेया सिमाना, कपिलवस्तुया बकलपुर, दाङया लामटिया व सतबरिया, कंचनपुरया कृष्णपुर व डडेलधुराया जोगबुडाय् तसकं वन फडानी जूगु धकाः धयातःगु दु । अथेहे सर्लाहीया परवानीपुर, रौतहटया अरुणबस्ती व चोचा, बाराया तामागडी, कैलालीया साधेपानीया लिसें बा“के व सुर्खेतया जंगलय् नं फडानीया ल्वचं कःगु धकाः धयातःगु दु । तर मेखे स्वय् वन विभागया महानिर्देक माधव प्रसाद आचार्य धाःसा थुकियात ब्यापक धायेमजिउ धकाः सुम्क च्वनाच्वन ।

जून २३ः कैलालीया थी थी पार्टीया राजनीतिक कार्यकार्तात सिमा पालेत, वःगु ध्यबा इनाकायेत व ज्वनातःपिं तस्करतय्त त्वतकेत दवाब बिइत सकृय जुयाच्वंगु खनेदु, जबकि इपिं राजनीतिक सवालय् धाःसा गबलें मिलेजुइमफु ।

जून २४ः सभासद् पदम राईया नेतृत्वय् संसदीय समितिं नवलपरासीइ वनाः अन अनियन्त्रित वन फडानी जूगुलिं जिल्लाया वन क्षेत्र हे न्हनावनाच्वंगु लिच्वः पिकाल । कपिलबस्तइ स्थानीय जनतां छम्ह प्रहरी सहित मेपिन्त छगः गाडीइ नकतिनि पालाहःगु सि“लिसें ज्वनाः जिल्ला वन कार्यालय् बुझेयाःगु दु । अन प्रस्तावित वुद्ध सामुदायिक वनं अनया छगू प्रहरी कार्यालययात सिमा पालेत अनुमति बिउगु जुयाच्वन ।

जून २५ः सिराहा व सप्तरीया सि“ ब्यापारीतय्सं उदयपुरं निसें ये“य् यंकेत हयाच्वंगु निगू ट्रक सालया सि“ ज्वन । दाङय् सभासद् रामकुमार शर्माया नेतृत्वय् वंगु संसद्या वन अध्ययन उपसमितिंं जिल्ला वन कार्यालय, फेकोफन, राजनीतिक पार्टीत, नागरिक समाज, पत्रकार व प्रशासनलिसे वन फडानीया विषयय् नापलात । थुकिं जिल्लाया २९६ थासय् ३,६८० हेक्टर जंगल अतिक्रमण जूगु ख“ नं धाःगु दु ।

जून २६ः दाङय् थनया सामुदायिक वनया दुजःतय्सं बाबांलाःगु सि“ पालाहयाः पिनें पिनें दुसि“ तयाः थःमनूतय्त दंक मियाछ्वयाच्वन । टिकापुरय् अनया स्थानीय मनूतय्सं जमिनय् सुचुकातःगु सि“ लिकात । उमिसं २,००० क्यूबिकफिट सि“ मुंकेधुंकल ।

जून २७ः सर्लाहीइ पुलिसं थनपरवानीपुरया माइस्थान व जयभवानी सामुदायिक वनं हजारौं सि“ग्वःत बुझेयात । रौतहटय् मनूतय्सं थनया जंगलं सिमापालाः वन अतिक्रमण यानाच्वंगु दु । अनया २९,५०० हेक्टर जंगलय् १,००० हेक्टर जंगल स्वयाः अप्वः ला स्यंकातयेधुंकल ।

जुन २९ ः बांकेया वन विभागया कर्मचारी, सि“ ब्यापारी दक्व मिलेजुयाः सरकारी वनयात सामुदायिक दयेकेगु व अले निवाः स्ववाः दुने पालेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।  डडेलधुराया झिलमिला सामुदायिक वनं साल व सिस्नाया सिमा पालेगु, थःगु क्षेत्र स्वयाः पिहां वनाः सिमा कायेगु जक मखु, थःगु सि“ यंकंत अःपुइकेत जंगलय् ल“ न्हापं दयेकाच्वंगु दु । हिमालय महिला सामुदायिक वनया दर्ता वंगु डिसेम्बरय् जूगु खः । उकिं आः छकलं ४,५८९ क्यूबिकफिट सि“ मुनेगु स्वीकृति कयाः ११,००० क्यूबिकफिट सिमा पालायंकल । अथे हे वंगु अप्रिलय् तिनि नीस्वंगु सिंहबाहिनी सामुदायिक वनं १३न्हु दुने ४,०८१ क्यूबिकफिट सिमा पाल । मोतिपुरया गणपति सामुदायिक वन ला सखाप हे जुइधुंकल । अन करिव ६ करोड मुल्यतूगु २००,००० क्यूबिक फिट सि“ अवैध कथं मुंकूगु खनेदूगु दु ।

जुलाइ ३ ः नेपालगंज वन कार्यालयया कार्मचारीत स्वयम् अनया वन फडानी यायेगुया लिसें राजस्व छलेयाना बियागुया प्रमाण थमं हुयाच्वंगु दु । सर्लाहीया वन कार्यालय हे थनया परवानीपुरया न्यागू सामुदायिक वन ब्रम्हस्थान, लालीगुरास, माइस्थान, जयभवानी, तिनतलेयात जंगल स्यंकेत ग्वहाली यानाच्वंगु खनेदत । उमिसं सिमा पालेगु अनुमति बिइ अले सामुदायिक वनं लाःथे पाःथे थःत यक्व सिमा पालायंकी ।

थज्याःगु घटना जुयां हे च्वनी । न्हापां थज्याःगु तस्करीया यक्व घटनाया रिकर्ड हे च्वनी मखु छाय् धाःसा थ्व मानववस्ती स्वयाः तापाःगु घना जंगल दुने जुइ । अथे जुयाः दकलय् सतिगु गांया मनूतय्सं हे थ्व ख“ सिइमखु । अनं, देय्या सहासी पत्रकारतय्सं थज्याःगु घटनाया रिपोटिंग ला यानाच्वंगु हे खः तर, अथेजूसां कम तलबय् ज्यायायेमाःपिं रिपोर्टरतय्सं तस्करतय्थाय् वनाः रिपोटिङ यानाः थःगु ज्यान दावय् पाइमखु । न्हयागु सां थ्व अवधिइ पत्रकारतय्सं क्यंगु ज्या धाःसा च्वछायेबहजू ।

थ्व घटनाक्रमय् छगू निगू तत्व जिम्मेवार खनेदु । देया मेमेगु ख“य् दण्डहीनता दुथें थन नं थुकिं भूमिका म्हितल । थःत ल्यंकातयेत प्रधानमन्त्रीं चिचिधंगु पार्टीया २७म्हसियागु जम्बो मन्त्रीमण्डल दयेकातयेमाल अले उमिसं न्ह्यागु यासां आलोचना यायेमफुत। थज्याःगु इलय् थःथःगु स्वभावकथं फुफुपिन्सं भ्रष्टाचार ला याइगु हे जुल । वन मन्त्री थज्याःगु ज्याय् पंचायत कालनिसें म्हसिउम्ह मनू खः । मेखे देशया तरल राजनीतिक अवस्थाया कारणं अपराधीत बिसिउ“ वनेखनाच्वंगु दु । नेपाल—भारत खुल्ला सिमानाया कारणं थथे पालातःगु सिमा व तस्करत याउ“क भारत वनीगु संभावना दु ।

वन विनाशय् न्हापा सिकं नं आः यक्व ध्यान बिइमाःगु दु ।  दक्व संसार हे ग्लोबल वार्मिङया चपेटाय् लानाच्वंबलय् थुकिया प्रभाव झीगु देसय् झं खनेदत । थज्याःगु अवस्थाय् वन संरक्षणय् झं यक्व ध्यान बिइमाःगु खनेदु । झीसं सिउ, औद्योगिक देय्तय्सं यक्व ग्रीनहाउसग्यास दयेकाच्वंगु दु अले उकिया प्रभाव कम यायेगु उपाय धइगु यक्व सिमा पिइगु खः । उकिसं झी विश्वया गरिब देश जूगु नातां स्वच्छ विकास संयन्त्र (सिडिएम) धकाः प्रदुषण याइगु देय्त पाखें ध्यबा तकं कायेगु योजना दयेका च्वनाबलय् थ्व वन विनाश धइगु ला थःगु त्वानालय् पा वायेथें जुयाच्वंगु दु ।

न्ह्याथेजूसां थ्व शताब्दीइ वन विनाशयात वास्ता मयायेफइमखु । सरकारं मखंछु याःसां गांगांया स्थानीय संचार माध्यम, राजधानीया राष्ट्रिय दैनिकया लिसे वातावरण संरक्षण संस्थातय्गु कुतलं ज्या यानाच्वंगु खनेदु ।

“थ्वला अजू चायापुसेच्वंक हे जुया च्वन । झीगु देसं वन विनाश थेंज्याःगु मजिमगाःगु मुद्धायात वास्ता मयानाच्वन । जलवायु परिवर्तनया थ्व प्यकाल“य् संसारया हरेक सिमाया महत्व दयाच्वंगु दु”, वातावरण तथा जनस्वास्थ्य संस्था (एन्फो)या अध्यक्ष भुषण तुलाधरं धयादिल ।

थ्व वन फडानी खनाः मनत लागिमुगि चायाच्वंगु दु । थःत माओबादी धाइपिं छपुचः मनूत राजधानीया वन विभागय् वनाः अनया महानिर्देशक माधव प्रसाद आचार्ययात जुलाइ ३ कुन्हु वयागु हे अफिसय् हाखः पाकाबिल ।

मेखे सरकारं या हे मयाः थ्यंक नं धायेगु अवस्था मदु । झीगु देय्या मन्त्रीमण्डलं वातावरणयात माःगु ख“या रुपय् नं काइमखु तर उकुन्हु सिमा पाके हे मबिइगु निर्णय यात । अथे हे राष्ट्रिय सर्तकता केन्द्रया अनुसन्धान व प्रतिवेदनयात वल, सभासद्त वनफडानीया स्थलगत अध्ययनय् वनाः प्रतिवेदन बिल, व नं म्हो महत्वपुर्ण जुल ।

ख“ गन महत्वपुर्ण जुइ धाःसा सरकारया प्रतिवेदन व प्रतिवद्धता ज्याय् रुपान्तरण जुइ लाकि मजुइ धइगु स्वयेमानि । सिमा मन्तकि झी नं मन्त । उकिया निंतिं कन्हय्या निंतिं थ्व पृथ्वी ल्यनाच्वनेमा, झी मस्तय्सं शुध्दगु सासः ल्हायेखनेमा धकाः आशिका यानाच्वनापिं झी दक्व मनूत छप्वाः म्हुतु जुयाः आवंलि थ्व देशय् गुगुं त्वह तयाः नं सिमा पालाः सि“ तस्कर याके दइमखु धकाः झी सकलें दनेमाःगु दु । अले जक रक्षा जुइ झीगु भविष्यया पुस्ताया जीवन ।

सिथिनखः धुंकाः हनेमानिगु नखः

रा मानन्धर

लः दक्व जीवित प्राणीयात मदयेक मगाः, अथे हे मनूततय्त नं उलिहे आवश्यक । झी नसा व वसः मदयेकं छन्हु निन्हु ला म्वाये फइ जुइ तर यचगु लःया फुति मदयेकं धाःसा घौछि नं म्वायेफइगु अवस्था मदु । झी धरती मामं झीत लः जक मखु लः व लःया श्रोतया संरक्षण यायेगु विवेक नं बियातःगु दु। थ्व धइगु मानव सभ्यताया आधार नं खः । उकिं थ्व स्वनिगः २००गु पुखू, १५०गु ल्वह“हिति व अल्याख तुंथिं छाय्पियातःगु दु ।  थ्व धइगु झीगु जीवन रेखा हे खः अले थुपिं अप्वः धयाथें न्हय्गु निसें झिंच्यागूगु शताब्दिइ दयेकातःगु खः । थ्व आः वयाः ला स्वनिगः व उकिया जःखः वंगु निद्वः द“ उखे ब्वलंगु नेवाः सभ्यताया दसि हे जुयाः धस्वाना च्वंगु दु । 

स्वनिगःया आदिबासी नेवाः तय् नखःचखः हने तसकं यः । अथेयानाः उमिसं सांस्कृतिक गतिविधिया न्हयइपुसेच्वंगु ज्याख“यात अमर याइ अले उकियात न्हयइपुगु रंग बिइ ताकि दक्व पुस्तायापिं मनूत थःगु भावना प्वंकेत नापंच्वनी अले युगौं पुलांगु थ्व परम्परायात आधुनिकीकरण व पानावनाच्वंगु जीवनशैलीया बाबजूद नं उकिइ योगदान बियाच्वनी ।

अज्याःगु हे छगू नखः गुकिं मनूतय्त जीवनयात न्ह्यइपुकेत व उकिया लिसें थःम्हं संरक्षण यानातयागु सम्पदाया मूख“ लुमंकाबिइगु धइगु सिथि नखः नं खः ।

थ्व नखः जूनय् वा नेपालसंवत् कथं तछलाथ्व या खस्थिकुन्हु हनी । थुकुन्हु सुथय् हिन्दू धर्मकथं शिवया काय् धयातःम्ह कुमारया पुजा याइ । थुकुन्हु व द्यवं पृथ्वी यात प्रतिनिधित्व याइ अले वपाखें झीसं पृथ्वीयात पुज्यानाच्वनी, गकिइ झीगु अस्तीत्व ल्यनाच्वनी । थुकुन्हु मनूतय्सं लुखाखलुइ पृथ्वी बांलुइक ब“इलाः पुज्याइ अले चाकलाःगु वः छानाः पुज्याइ । वःया झीगु नसा ज्वलं या लिसें लोकबाखनय् नं तसकं महत्व दु ।

थ्व नखः मनसुनया वा वइगु ई शुरु जुइ न्ह्यः हनी । अथे जुइबलय् स्वाभाविक रुपं थुबलय् तुंथिइ व मेमेगु लःया श्रोतय् वनाः सफा याये अःपुइ । झी अझ थःगु हे परम्परागत प्रविधि दु तुं दुने वने न्ह्यः अन अक्सिजन दु लाकि मदु धकाः स्वयेगु — अन उमिसं मत च्याकाः क्वत छ्वइ अले मत च्याना हे च्वंसा अक्सिजन दु वंसां जिउ धकाः थुइकी । अय्जुयाः उमिसं थुबलय् तुं, पुखू, ल्वह“ हिति आदियात द्यः भाःपियाः पुज्याइ, उमित अमृत समान लःबियाः म्वाकातःगुलिं सुभाय् नं बिइ  अले वयेत्यंगु मनसुनया निंतिं उमित तयार नं याइ ।

अले । बाखं धाःसा थुलि जक मखु ।

ई  हिलावंलिसे, अले स्वनिगः पिनेयापिन्सं जक धयाथें दयेकीगु सरकारया तःधंगु दबावं यानाः थौकन्हय् थ्व नखःया महत्व झनझन् म्हो जुयावनाच्वंगु दु । स्वनिगलय् सुनांमपनिगु, ल्याःचाःमदुगु व बाःवःथे वयाच्वंगु आन्तरिक आप्रवासया कारणं नेवाः सभ्यता व उमिगु युग पुलांगु नखः चखःया विशेषता हे आः खतराय् लाःवनाच्वंगु दु ।

थनया स्थानीया बासीत धाथें  उमिगु संस्कृति, परम्परा व सभ्यता ल्यंकेत सनाच्वंगु दु । तर उपिं नं उमिगु बासस्थान व सम्पदा या नियोजित विध्वंस, गुगु आप्रवासी सरकारया अधिकृतत व छुं हद तक मभिंगु मनसाय दुपिं मनूतय्गु प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष कारणं, जुयावनाच्वंगु खः, व प्रति असहाय जुयाच्वंगु दु । थुलितक कि आः थन सफा पुज्यायेमाःगु, यायेमाःगु व संरक्षण यायेमाःगु छुंहे ल्यंमन्त धाःसां जिइधुंकल । थ्व छगू संयोग जक खइमखु कि स्वनिगः या विद्वान जनतां सुसाःकुसाःयानातःगु थनया लःया श्रोत त वंगु निगू दशकया दुने हे धुसकुस जुइक स्यन ।

सरकारी स्वामित्व दूगु कर्मचारी संचयकोषं अन्तय् वयाः स्वनिगःया दकलय् तःधंगु ल्वह“हिति लु“हिति हे स्यंक उकिया लिउने ब्यापारिक भवन दयेकां त्वःतेफत । भोताहितिइ जक ब्यापारिक भवन व खेलकुद क्लब दयेकेत निधाः हिति त्वपुत ।  रत्नपार्कय् सबवे दयेकेगु झ्वलय् छपु ऐतिहारिक हिति लूगु खः तर व ज्याख्यलय् मदुगु सबवे दयेकेत व हिति न्हंकाछ्वत । यल दरवार स्क्वायरय् अनया तुसाः हिति दशकौं तक तालंग्वयातल तर छन्हु कडा सुरक्षायादुने नं व अद्वितीय हिति हे खुया यंकल । थ्व ला युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् तयातःगु स्वनिगलय् छु छु जुइ धइगुया छगू निगू दसु जक खः ।

दक्वसित नियमय् तइगु ललितपुर उपमहानगरपालिका लगायत मेमेगु यक्व सार्वजनिक भवनतय्गु जग जनताया पुखुलिइ लानाच्वंगु दु, गुगु पुखू ला थनया सछि धयाथें ल्वह“हितिइ लः छ्वयेत नं दयेकातःगु खः । अथे हे यक्व पुखूत व्यक्तिगत जुयावनेधुंकूगु दु । लगंख्यःया छगू स्कूलं अनया छगू पुखू ब्यापारिक भवन दयेकेत ल्हानाछ्वयेत्यंगु खः । एकान्तकुनाया पलेस्वांपुखूयात अनया अधिकारीतय्सं निम्हप्यम्ह मनूया नामय् लालपुर्जा बिउगु यक्व मदुनि । ये“य् कमलपुखूया सिथय् प्रहरी चौकी दु सा रानीपोखरीया सिथय् हे आधुनिक प्रहरी कार्यलय धस्वानाच्वंगु दु । थज्याःगु धलः तःहाकः जुया वनेफु मालधाःसा । अथे धयाच्वनेबलय् थुथाय् नेवाःतय्सं छु स्वयाच्वन ले धइगु न्ह्यसः नं मवःगु मखु ।

न्हापा छगू पवित्र पुखूधयातःगु स्वनिगलय् थौं लःया हाहाकार जुयाच्वंगु दु । न्हिछिया २८ करोड लिटर लः माः धयातःगु थ्व स्वनिगलय् सरकारया पाख्ें लगभग ९ करोड लिटर लःया बल्लतल्ल आपुर्ति जुइ । थ्व हे खनाः एशियाली विकास बैंकं स्वनिगलय् त्वनेगु लः हयेगु छगू महत्वाकांक्षी परियोजनाया निंतिं बागू अरब डलरया ऋण÷अनुदान बिइगु ज्या सन् १९९६ य् न्ह्याकूगु खः ।  तर थ्व परियोजना थःगु ज्या बांलाक न्ह्याकूगु ख“यात कयाः स्वयाः अनया भ्रष्टाचार व अनियमितताया कारणं समाचारय् वयाच्वंगु दु । सरकारं अन्तय् वयाः नेपाल खानेपानी संस्थाया स्वनिगःया ब्वति जक सालाः काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड नांगु अर्धसरकारी संरचनाया स्थापना यात । तर थ्व अत्याधुनिक धयातःगु विदेशी व्यवस्थापनया संरचनां नं निन्हु वा छगू हप्ताया घौछि निघौ फोहर लः बियातःगु या भाः थकायेगु बाहेक मेगु बांलाःगु ज्या यानाः थःगु अस्तीत्व क्यनेमफत । अनया गााक्कत तलब बियाः लहिनातःपिं हाकिमतय् जनतां गुलि लः फ्वनाच्वन उकिया बछि हे लः बिइ मफु धायेत छफुति हे लज्या मचाः । थ्व काउखालिं आःया निंतिं धकाः लःया श्रोत मालाच्वंगु मदु अले मेखे निसःगु स्वयाः अप्वः प्राइभेट कम्पनीं न्ह्यान्ह्याथे बोरिंग यानाः ध्यबापुलेफुपिन्त जक लः बियाच्वंगु दु । जमिनया दुनेच्वंगु लः हानं जायेकेगु संयन्त्र मदुनिगुलिं लिजककायेगु यानाच्वंगु जुयाः थनया जमिनदुनेया लःया तह यक्व कुहां वनाच्वंगु दु तर लःथेंज्याःगु प्राकुतिक श्रोतया थ्व न्हियान्हिथं जुयाच्वंगु डकैती धाःसा सुनां पनेगु यानाच्वंगु मदु ।

वंगु १५ निसें सरकारं झीत थन मेलम्चीया याकनं लः वइ धइगु म्हगस मिइगु बाहेक मेगु छुं यानाच्वंगु मदु तर लः वइगु संभावना धाःसा न्हियान्हिथं म्हो जक जुयावनाच्वंगु दु । मेलम्ची धइगु खुसिं स्वनिगः थ्यंक २६.५ किमि सुरुंग खनाः लः हयेगु व महत्वाकांक्षी परियोजनाय् राजनीतिक हस्तक्षेप जुयाच्वन धायेगु छगू त्वह स्वयाः अप्वः मेगु छुं मखु । झीसं सिउ, थ्व परियोजना गुलि ढिला जुल उलि उलि निम्ह प्यम्ह कन्सल्ट्यान्टतय् बैंक ब्यालेन्स धिसिलाना वनाच्वनी ।

लःथेंज्याःगु प्राकृतिक श्रोतया संरक्षण यायेगु आवश्यकता आःथें न्हापा गबलें मजू । स्वनिगलय् वयेगु लः मुनेगु वाटरशेड एरिया दक्व आः लाः लाःथे हाउसिंग या नामय् स्यंकाच्वंगु दु । सरकारं थन करिब २०,००० परिवारयात हानं तयेगु कथंया एपार्टमेन्ट व हाउसिंग या स्वीकृति अःपुक बिल तर उमित त्वंकेगु लःया व्यवस्था व इमिसं पिकाइगु फोहर लःया व्यवस्थापन गय् यानाः यायेगु धइगु या लिसः सुयाकें मदु । धयाच्वने म्वाः उमित नं झीगु भागया लः हे इनाः त्वंकीगु खः अले झीसं सफा यायेमफुगु झीगु फोहरय् इमिगु फोहर तनेगु खः ।

स्वनिगः बासीया हरेक सांस्कृतिक ज्याख“लिसे तप्यंक स्वापू दुगु बागमति खुसि व उकिया कचा खुसित थौं खुला धः जुइधुंकल अले खुसिसिथ दक्व राजनीतिं ग्वाकाहःपिं आप्रवासीतय्गु सुकुम्बासी बस्तीं जायेधुंकल । नीद“ न्हयःतक न्या म्हितीगु व खुसिइ थौं स्वनिगःया ५,००,००० चबिया खिच्व बाः वनाच्वंगु दु । व लः छ्यनय् हाहा यानां छिगु आत्मा शुध्द जुइला?

रेकर्डय् सरकारं लः व सरसफाइलय् द्व“द्व“ ध्यबा खर्चयानाच्वंगु खनेदइ , तर थनया जनतातय्गु भाग्य् धाःसा लय्तायेबहगु छुंहे जुयाच्वंगु स्वये दइमखु । लुमंकेबहगु ख“ ला छु नं खः धाःसा पिनें वयाः च्वंवःपिनिगु नकतिनि दयावःगु बस्तीइ धाःसा यक्व लः दु तर आदिबासी नेवाःतय्गु पुलांगु बस्ती गन देय् या हे दकलय् यक्व सांस्कृतिक ज्याख“ जुयाच्वनी अनधाःसा लः वयेकेत चछिन्हिछि पियाच्वंसां वइमखु ।

मनूत आः हिमही चायेधुंकल । उमिसं आः थ्व पिनेंवःपिं मनूतयेगु थन लःया हाहाकार मचेयानाः अनया मनूतय्गु जीवनचक्रहे न्हिंन्हिं निघःस्वघःलःया इच्छाय् कुनातयेगु तःधंगु योजना खः धकाः धयाहयेधुंकल ।

चयेद“ पुलेधुंकूम्ह संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीजुं नं सार्वजनिक सभाय् धयादिल, सरकारं थनया लःया श्रोतयात आल्पसें स्यंकावनाच्वंगु दु । “आः थन नेवाःतय्गु नेवाः स्वयत्त प्रदेश मदयेकं व थनया सरोकारवालायात हे थनया जलश्रोतयात पुनर्जीवन बिइगु ज्या मयायेकं थनया लःया दीर्घकालीन समाधान जुइमखुत”

अथेजूगुलिं आः सिथिनखः वःनयेगु दिं जक मखुत, लःमवइगु हितिइ सिन्हःतिकाः पुज्यायेगु दिं जक नं मखयेधुंकल । थ्व ला भौचित कुनाः सराद यायेथें जुइ । धाःपिन्सं प्रचारबाजी हे धायेथबिउ, आः सिथिनखः धुंकाः नं सिथिनखः हनेमानि । आः हानं लःया श्रोत मालेगु ज्या यानांतुंच्वनेमाःगु श्रोतयात सफायानातयेमाःगु दु, गन गन हिति हे प्वाःतिइगु फोहर कसिंगर लानाच्वंगु दु व फुक्क चिइका छ्वयेमाःगु दु, अले जक वइ झीगु हितिइ लः ।

झीगु नं साहित्य फेस्टिभल

राजेन मानन्धर

याकःचा जि । मोबाइल नं छेँय् त्वःफित । वनाच्वना । वनाच्वना, वनाच्वना । वनाच्वनकि ला थ्यनीगु जुयाच्वन । जि नं थ्यन अन, गन थ्यंगु धाःसा जिं मसिउ । दक्वं मुसुमुसु काः । ख्वालय् ह्याउँगु अबिर, गःपतय् ह्याउँगु क्वखा । न्हाय्पनय् काकातःगु स्वां नं थुकुथुकु सं । सर्गः चक्कं, म्हिगः वा वयाः थौं न्हिला ख्वाः वः वया । चापाःचिपाः सुपाय् नं उखें थुखें ह्वलातःगु ला दु तर नं छुं यानानइथें ख्वाः मवः ।

बुरापिं, बुरिपिं, ल्याय्म्हपिं, ल्यासेपिं उखें थुखे, थुखें उखे । लिमलाः साप । लिलाइगु नं गनं, भ्वय् न्याः इमि । मस्त नं लित्तु लिना म्हिताच्वन । त्यल कासा । गनं धिमय् थाः तायेदु, गनं धाः, गनं खिं, गनं पछिमा, अले गनं घिन्तांमनि । दक्वस्या ख्वालय् छगू उत्साह, उमंग । देय् हे त्याकाकायेत्यंथें । मजुइगु नं गनं । उमि थौं विशेष दिं । खला उपिं मनूत हे अज्याःपिं, हरेक दिंयात नं विशेष दिं दयेके सःपिं । उकिसं थौं ला धाथें विशेष दिं — थौं उमि जात्रा । मेमेगु थज्याःगु द्यःखः चाःहिइकेगु जात्रा मखु । थ्व ला फेस्टिभल, नेपालभाषा साहित्य फेस्टिभल ।

अपाय्मछि धंगु मंकाः छेँ । थ्व उमिगु थःथम्हं ध्यबा ल्हानाः दयेकूगु हँ । हानं उखे नेपालभाषाया छगू सफूधुकू दयेका हे च्वनतिनि । उमि न्हापां निसें उद्योग, व्यापार तसकं च्वजाः । ध्यबा ला लनाः कालबिल याइपिं हँ । उकिं ला दयेकफत नि उमिसं । मेपिन्सं फु ला? वाउँगु घाँय् ला लासा लानातःगु, मिखां हे न्ह्यायेमदयेक । थाय्थासय् सालिक धंकातल जुजु महिन्द्र मल्लनिसें सिद्धिदास, योगविर, जगतसुन्दर, धर्मादित्य, चित्तधर अले मेपिं दर्जनौं । दुपिनिगु नं सालिक दु मदुपिनिगु नं सालिक दु । च्वजातया नं सालिक दु, क्वजातया नं सालिक दु । सालिकया क्वय् ह्याउँ अबिर व छफासः निफासः स्वां छानातःगु । उपिं दक्वसिया अन उलि हे हक दु, दक्वं उतिग्यं । छाय् धाःसा उपिं दक्व थःथः मांभाय्या सेवा याइपिं, साहित्यकारपिं, आखःया मनूत ।

मनूत मोटर, मोटरसाइकल पार्कयानाः थुखेपाखे वयाच्वन । तिसा वसः चकमक धाः । जितः ला मछासे धकाः च्वन । दक्व जिथाय् हे वयाच्वंगु थेंच्वं । दक्वस्यां जितः हे स्वयाच्वंगुथें च्वं । अज्याःगु भिंगु बांलाःगु थासय् वयेत जिं वसः छजु धकाः हे गतिलाःगु पुना मवया । लं हुलिहुलि चुलिचुलि । लाकां पातापाता । पिहाँ वयेत न्हाय्कं छकः जकं स्वये वये ल्वःमन धयां । सँ नं भुइभाइ धाःजुइ । थथे भ्वय् थें जुइ धकाः सिउसा ला जि नं फिना वयेगु नि । जितः जि हे गनं यंकाः सुचुकेयंके थें जुल । धाथें झीगु साहित्यया ख्यः नं थथे स्वयेजिइ धुंकल खनी । जि ला होस हे मदु ।

झ्वःलिक साहित्यिक संस्थातय्गु थःथःगु स्टल चानाच्वन । उमिसं दछिया दुने याःगु ज्याया ब्वज्या जुयाच्वन । हरेक संस्थां दछिया दुने ग्वःगु सफू पिथन, ग्वःकः साहित्यिक मुँज्या यात, ग्वःम्ह मदुम्ह मफुम्ह साहित्यकारयात ग्वहालि यात, साहित्यया वर्तमान अवस्थायात कयाः ग्वःकः सलहल, अन्तरक्रिया यात धकाः खँ जुयाच्वन । थःगु ज्यायात शब्दं ब्वये मछिनाः तसबिर, पाइचार्ट तयाः क्यनाच्वन । सदस्य जुइपिनिगु लागि व ल्हापं बिइपिनिगु लागि अलग अलग रसिद प्याद । ल्याय्म्ह ल्यासेपिं भोलिन्टिरपिन्सं रकिद काटेयानाच्वन । सदस्य जूवपिं ग्वाः ग्वाः । सुयातं दुकायेमखु धइगु पःखाः गुगुं सस्थाय् नं मदु, सुयां थ्व संस्थाय् वनेमखु व संस्थाय् वनेमखु धइगु कय्कूंगु भावना नं खनेमदु ।

हरेक साहित्यिक संस्थातय्गु स्टलय् ज्यासनापुचःया पदाधिकारीत खँ फयेत च्वनाच्वन । वयां लिउने उकिया पुलांपिं अध्यक्ष लयागतया संस्थापक दुजःपिं न्हाय् तपुकाः फ्यतुनाच्वन । उगु संस्थाया दुजःपिन्सं बांलाःगुयात तारिफ नं यानाच्वन, बांमालाःगु खँयात न्ह्यःने तछयानाः आलोचना नं यानाच्वन । पदाधिकारीत ख्वाः ह्याउँसां मुसुमुसु न्हिलाः लिसः बियाच्वन, थःगु भूल जूथाय् क्वमालि जुयाः क्षमा नं फ्वनाच्वन । आवंलि अथे जुइमखुत धकाः पाः नं फयेकाच्वन । उलि धायेधुनेवं व ला द्यः धकाः जुयाबिल । खँ तःवःपिन्त आः छिकपिन्सं नेतृत्व कायेमाल धकाः इनाप नं यानाच्वन ।

साहित्यिक संस्थातय् दथुइ सहलह जुयाच्वन । छगू संस्थायापिं मनूत मेगु संस्थाय् वनाः नं खँ ल्हाःवनाच्वन । अज्याःगु खँ ल्हायेत दुजःपिं मेगु संस्थाय् मनचकंकाः खँ न्यंवनाच्वन, अनुभवया कालबिल जुयाच्वन । छगू संस्थाया ज्यासनापुचलं मेगु संस्थायात हःपाः बियाच्वन, मसः मसिउथाय् स्यनेकने यानाच्वन । दक्वं छपँ अन, दक्वं छधी अन । दक्वं नेवाः अन ।

छखे दबुलिइ साहित्य बाचन जुयाच्वन । वा वइगु जूगुलिं पाल नं तयातःगु दु । मेच नं गुलि हिसिचा दु, दक्वं छता हे रंगया । लिउने प्याजी रंगया रिबन । बँय्या ख्वाउँ थाहाँ वइधकाः कार्पेट न्हापां लानातःगु । न्हूपिं पुलांपिं कविपिन्सं कविता न्यंकाच्वन । वाह वाह मधासे श्रोतात च्वने हे मखु । न्यनाच्वंपिं निसः स्वसः दइ । च्वनेथाय् हे मदु, कातूकाः, घ्वातूघ्वाः । दक्व उतिकं उत्सुक, जुरुक्क जुरुक्क थनाहइ ।

अज्याःथाय् थासय् मेगु दबू ग्वयातल । मञ्चय् छम्हथे छम्ह दिग्गजपिं साहित्यकारपिं फ्यतुनाच्वन । ज्याथपिं, जिथिपिं, ल्याय्म्हपिं ल्यासेपिं । गुलिं महाकाव्य च्वइपिं, गुलिं कविता हे थौंया म्हसिका धाइपिं, गुलिं उपन्यासकार, गुलिं निबन्धकार, गुलिं अनुसन्धानकर्ता । दक्व दक्व च्वइपिंया च्वइपिं जक ।

उमिसं थःथःगु साहित्य सिर्जना यानाया अनुभव इनाच्वन । गुलिस्यां थः सुपाखें प्रभावित जुया धकाः विदेशी व नेपाःया मेमेगु भाय्या थःत यःपिं लेखकपिनिगु नां कयाच्वन । गुलिस्यां पश्चिमी मुलकय् आः न्ह्यानाच्वंगु धार व बादपाखें थः गथे प्रभावित जुल धकाः कनाच्वन । गुलिसित प्रकाशकं याकनं पाण्डुलिपि माल धकाः ताकेता याः वयाच्वन हँ । उमिगु गुलिखे सफू ला विदेशय् नं नां जाः खनी । गुलिसित विदेशीतय्सं थःगु भासं भाय् हिलेत अनुमति काः वयाच्वन हँ । उमि सुयां पुलांगु खँ ल्हायेगु फुर्सद मदु । बाज्यां घ्यःजा नःगु खँ कनेत वःपिं सुं मदु अन । स्वीदँ न्ह्यः च्वयागु बाखंया बाखं कनेगु मन मदु । आकिवं छु च्वयेगु, इवं ग्वःगु सफू पिकायेगु धइगु योजना जक उमिगु मिखा न्ह्यःने चाःहिलाच्वंगु दु ।

विभिन्न पुस्तायापिं च्वमिपिं छगू हे मञ्चय् । थःथःगु च्वयेगु शैली, थःथः ब्वमिपिं । पुलांपिन्सं न्हूपिन्त थथे यानाः च्वयेमाः धकाः स्यनाच्वन, हौसला बियाच्वन । न्हूपिन्सं नं पुलांपिनिगु ब्वनेदयाः जिपिं तसकं उत्साहित जुया धकाः कनाच्वन । पुलांपिन्सं धाल, छिमिसं ल्ह्वंगु विषय ला जिमिगु लागि न्हूगु हे का । न्हूपिन्सं तन, छिकिपिन्सं च्वयादिउगु ब्वनाः ला जिमिगु कलम न्ह्याःगु खः नि । छखा हे छेँया दुजःपिं , छेँ सल्लाह, दुखसुखया खँ ।

सजहकर्तां न्ह्यसः तयाच्वन । न्ह्यपु हे फनफन चाःहिइकीगु । छुपाखें छि प्रभावित जुयादिया? छिगु सिर्जना समाजया गुगु वर्गया निंतिं ? छि ला फलना राजनीतिक पार्टीया कार्यकर्ता धइगु खँ वल नि, छि पार्टीया मनू लाकि जनताया मनू ? उकुन्हु तिनि छिं सुयागु गुगु सफू ब्वनादिया? थगुने ला छिं छगू नं सफू च्वयामदी, कलम तन लाकि छु? छिगु सफू ला फलना भाय्या थुगु सफूया नक्कल जक खः धइगु नं खँ वयाच्वन, छिं ला झिदँ निसें व हे शैली पाछायाच्वनादिल, छु धयादी ?

व हे मञ्चय् छम्हथे छम्ह समालोचकपिं नं । अन दुपिं व मदुपिं हरेक च्वमिया हरेक सफूया चिरफार यानाः क्यनाबियाच्वन । थुकी थ्व गाः थ्व मगाः, न्हापायागु थ्वयागु सफू स्वयाः थ्वपालय्या सफू बांलाः वा बांमलाः । थ्व लेखकं उगु देय्या धारलिसे थःत सतिकाच्वंगु खनेदु, व लेखक ला आः बुलुसेच्वना वन ।

न्यनाच्वंपिं दर्शक नं कम मजू । छम्हथे छम्ह दक्व थः यःयःपिं लेखकपिन्त न्ह्यसः तयाच्वन, उमिगु कमजोरी, गल्ती उलाः क्यनाबियाच्वन । हरेक पाठक दुग्यंम्ह समालोचक जुयाः दंवयाच्वन ।

मेखे साहित्यसा सफू ब्वज्या जुयाच्वन । हरेक प्रकाशनं थःगु न्हूगु पुलांगु सफू ब्वयाच्वन । न्याःवःपिं मनूत ग्वाः ग्वाः । घ्वातूघ्वानाः हे थःत माःगु सफू काः जुयाच्वन । ध्यबा पुलेगु काउन्टरय् लाइन हे गपाय् हाकः । जि नं थःत माःमाःगु न्हू वःगु छपँ सफू ज्वनाः ध्यबा पुलेत लाइन च्वनाछ्वया ।

 Published in Sandhya Times