नेपालभाषाय् यात्रासाहित्यया थाय्

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्यया थाय्

राजेन मानन्धर

पृष्ठभूमि

यात्रा मानव सभ्यताया न्हापांगु पलाःत मध्ये छगू खः । यात्रासाहित्य थुकथं हे विकासित जुजुं वनजुइ धकाः अनुमान यायेफु । पश्चिमय् ला साहित्य धयागु हे यात्रा साहित्यपाखें विकास जुल धकाः विश्वास याइ । नेपालय् हे नेपाली (खस नेपाली) भासय् नं यात्रा साहित्यया यक्व विकास जूगु खनेदु । नेपालभाषाय् धाःसा थ्व विधां अझ नं स्वतन्त्र साहित्यया विधाया रुप तकं कायेमखनाच्वंगु आभास जुयाच्वंगु दु ।

परिचय

अःपुक धायेगु खःसा यात्रासाहित्य छगू कथंया गद्य लेखन खः गुकिया आधार गुगुं नं कथंया यात्रा जुइ । लेखक छथासं मेथाय् वंबलय् अले न्हूगु थाय् व परिवेशय् थःत लुइकीबलय् वयागु मनय् गज्याःगु भावनात वइगु खः उकिया सृजनात्मक व सदृष्य वर्णन सहित निजात्मक रसपूर्ण ढंगं प्रस्तुत यानातःगु वृतान्त खः ।

विश्वय् यात्रा साहित्यया विकासया खँ ल्हायेबलय् ईपू ८गू शताब्दीया ग्रीक कवि होमरनिसें पौसानियन्स, फाहियान, हुएनसाङ्ग, नशिर खुस्रा, मार्कोपोलो इत्यादिया नां वइ । अथे हे जोनाथन स्वीफ्ट, चाल्र्स डार्विन, चाल्र्स डिकन्स, रबर्ट लुइ स्टेभन्सन, डि.एच. लरेन्सं, राहुल सांकृत्यायनं थः थःगु कथं थ्व विधाय् योगदान बिल ।

सामान्यतयाः यात्रा साहित्ययात प्यताजि दु — यात्रा सफू, यात्रा साहित्य, गाइड सफू व यात्रा दैनिकी । यदि व विवरणात्मक व जगेयाइगु जुल कि उकियात यात्रा सफू धाइ, विवरणात्मक व स्यनीगु जुलकि गाइड सपूm धाइ, व्याख्यात्मक व स्यनीगु जुलकि यात्रा दैनिकी धाइ । अले जगेयाइगु व व्याख्यानात्मक जुलकि उकिं यात्रासाहित्यया रुप काइ ।

पूर्वी साहित्यया संसारय् नं यात्राया प्रवेश यक्व न्ह्यः दुहाँ वयेधुंकल । रामायण व महाभारत थज्याःगु पौराणिक ग्रन्थय् नं यात्राया प्रसंगत ब्वनेगु दु । थ्वविधालिसे नेपाः परिचित जूगु नं यक्व दयेधुंकल । नेपाली बृहत् शब्दकोश कथं नियात्रा धइगु — १. यात्रानिबन्धया औपन्यासिक वा उपाख्यानात्मक रूप २. यात्रा वर्णनबारे कथात्मक शैलीं च्वयातःगु निबन्ध खः ।

नेपाली साहित्यय् यात्रासाहित्य विसं १५५०य् च्वयातःगु धयातःगु “राजा गगनीराजको यात्राया” (प्रकाशित २०३९साल) लिसें विकास जुल धायेगु चलन दुसां विसं १९१० च्वयातःगु “जङ्गबहादुरको बेलायत यात्रा”यात थ्व विधाया महत्वपूर्ण आलेखया रुपय् न्ह्यब्वयेगु याः । जुजुं २०२६ सालय् तारानाथ शर्माया यात्रासाहित्यिक रचानातय्गु मुना “बेलाइततिर बरालिंदा” पिदनेवं थुकिं छगू न्हूगु आयाम हल अले गति नं काल । आः ला साझा प्रकाशनं जक हे २६गू यात्रासाहित्यया सपूm पिथनेधुंकल । लिसें मधुपर्क व गरिमा लगायतया साहित्यिक पत्रपत्रिकां नियात्रा विषेशाङ्क नं तःकः पिथनेधुंकल ।

समसामयिक नेपाली नियात्राकारपिनिगु नां कायेबलय् क्वय् बियातयापिं साहित्यकारपिनिगु नां न्ह्यने दंवइः लैनसिंह बाङदेल, तारानाथ शर्मा, देवीचन्द्र श्रेष्ठ, जनकलाल शर्मा, यादव खरेल, रमेश विकल, मञ्जुल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती, विजय चालिसे, भीष्म उप्रेती, श्रीओम श्रेष्ठ रोदन, युवराज नयाँघरे, ध.च. गोतामे व घनश्याम राजकर्णिकार आदि ।

३. यात्रासाहित्यया तत्व

निवन्ध थः स्वयम् हे नं स्वतन्त्र विधा जूगुलिं थ्व मिखाकुलिं स्वयेबलय् सामान्यतयाः निबन्धय् दइगु तत्वत — गथेकि निजात्मकता, अनुभूतिमयता, आत्मीयता, स्वच्छन्दता, अनौपचारिकता, कल्पना, रसात्मकता, रोचकता, चित्रात्मकता, अनुभव, चिन्तन, कौतूहल, हार्दिकता व भावनाया उच्छलन आदि — थुकिइ दयेमाः । थ्व बाहेक यात्रा साहित्यय् निम्न तत्वया विशेष उपस्थिति दयाच्वनी ः गतिशीलता, स्थानीयता, तथ्यात्मकता ।

यात्रासाहित्यया ब्वथला

आन्तरिक यात्रा व अन्तर्राष्ट्रिय यात्रा । विषयगत कथं स्वयेबलय् भौगोलिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, धार्मिक, साहित्यिक, साहसिक आदि ।

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्य

नेपालभाषा साहित्य विश्वया हे छगू नां कायेबहगु साहित्यया रुपय् नेपालभाषा समालोचकपिन्सं इलय् ब्यलय् न्ह्यब्वयेगु याः । नेपालभाषा साहित्यय् यात्रा साहित्यया पदार्पण यक्व न्ह्यःनिसें हे जूगु खनेदु ।

नेपालभाषाया इतिहासय् दकलय् न्हापां यात्रा साहित्य धाये बहगु सपूm जुजु प्रताप मल्लं नेसं ७७८ (इसं १६६९)य् च्वयाबिज्याःगु “तीर्थजात्रा” खः । 

घ्वानासपूmया रुपय् पिदंगु नेपालभाषाया यात्रा साहित्य ः

(क) धर्मालोक स्थविर — “महा चीनयात्रा” (नेसं १०७०)

(ख) वर्णवज्र वज्राचार्य— “मुक्तिनाथ यात्रा” (नेसं १०८१)

(ग) चित्तधर हृदय — “महाचीने नेपाल संस्कृति” (नेसं १०८४)

(घ) मल्ल के सुन्दर — “लुमन्ति किचः” (नेसं११०९)

(ङ) धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली” — “जिमिगु म्यानमार(वर्मा) यात्राया संक्षिप्त संस्मरण ( १११९)

(च) मंगलमान शाक्य — “महाचीन यात्रा” (नेसं ११२०)

(छ) कृष्णदेवी वज्राचार्य — “बौद्ध तिर्थयात्रा, जिगु छगू अनुभव” (नेसं ११२३)

(ज) धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली” — “जिमिगु श्रीलंका भ्रमण” (नेस ११२७)

(झ) शेषराज दली — “हिरानाप देजला” (नेसं ११२८)

(ञ) विमलप्रभा वज्राचार्य — “बेलायतया लुमन्ति” (११२९)

(ट) मुनीन्द्ररत्न वज्राचार्य — “बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी” (११३२)

(ठ) राजेन मानन्धर — “न्यामिसाया देसय्” (११३२)

आःतक नेपालभाषा ख्यलय् यात्रासाहित्यय् पुस्तकारय् खनेदूगु कृतित थुलि दूगु खनेदु । थ्व स्वयाः अप्वः गनं सुनांनं दुसा उकियाबारे च्वमि, समालोचकपिन्सं यथाशक्य विवेचना यायेमाल ।

थुकिइ मध्ये यक्व धयाथें सफूत धार्मिक यात्राया लिधंसाय् च्वयातःगु खनेदु । उकिसं यक्व धयाथें विवरणात्मक खनेदुसा लिपायापिं च्वमिपिन्सं बुलुहुँ भावपक्षयात जोड बियाः क्रमशः निवन्धात्मक जुजुं वनाच्वंगु आभास जू ।

प्रेमशान्ति तुलाधरजुं थःगु सपूm “नेपालभाषा साहित्यया इतिहास”य् निवन्धया थी थी प्रकार मध्ये यात्रा विवरण सम्बन्धी च्वखँ धकाः क्यनादिल । पूर्णप्रसाद अमात्यजुं थःगु नेपालभाषा वाङमय सूचीइ यात्रासाहित्यया च्वमिपिं धकाः भिक्षु धर्मालोक, मल्ल के सुन्दर मथुराकृष्ण साय्मि व हंसमान सिंहया नां बियादीगु दु । मेखे कमलप्रकाश मल्लजुं “नेपालभाषा घ्वानासपूmया धलः”खय् यात्रा साहित्ययात थाय् बियादिउगु खनेमदु । अझ वय्कलं ला गैरसाहित्यिक सपूmया जि धकाः दयेकादीगु धलखय् यात्रायात नं दुथ्याकाः अज्याःगु सफू निगू दूगु उल्लेख यानादिउगु दु ।

नेपालभाषाया पत्रपत्रिकाय् नं इलय् ब्यलय् यात्रा निवन्धत पिदनाच्वं, पिदनाच्वंगु दु । धर्मोदय, सितु, पासा, खेलुइताः आदि निगू प्यंगू अज्याःगु साहित्यिक पत्रिकात खः गुकिइ मदिक्क यात्रासाहित्यया निबन्धत पिदनाच्वन । थन निम्हप्यम्ह यात्रा च्वमिपिनिगु नां न्ह्यथने । कुल धर्मरत्न, ताम्राकार पूर्णकाजी, विमला देवी, आनन्द कौशल्यायन भदन्त, अनिरुद्र भिक्षु, भिक्षु अमृतानन्द, भिक्षु अश्वघोष, महानाम भिक्षु, जीतबहादुर मानन्धर, न्हुच्छेबहादुर बज्राचार्य, धुयास्वां साय्मि, फत्तेबहादुर सिंह, कनक तुलाधर, फणिन्द्ररत्न बज्राचाय, केशरलाल, परमानन्द, छत्रबहादुर कायस्थ, तेजेश्वरबाबु, ग्वंगः, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, नर्मदेश्वर प्रधान, के बी महर्जन, धर्मरत्न यमि, मुनीन्द्ररत्न बज्राचार्य, जनकलाल वैद्य, ओमकृष्ण श्रेष्ठ आदि ।

विश्वय् जक मखु नेपाली साहित्य ख्यलय् तकं थुकिया तसकं विकास जुइधुंकूगु सन्दर्भय् नेपालभाषा ख्यलय् जक थ्व थौं नं निबन्ध विधाया छगू बेवास्ता यानतःगु उपविधा कथं दनाच्वंगु दु । छम्ह निम्ह निबन्धकारपिनि यात्रा यायेगु अवसर चूलाइबलय् जक ब्वमिपिनिगु मन तयेगु लँ जुयाच्वंगु दु । अझ सपूmया रुपं ला ६३दँया दुने च्यागु हे जक पिदंगु खनेदत । नेपाःया हे उन्नत धयावयाच्वनागु नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् थ्व पक्का नं लसताया खँ मखु । थ्व विधाया विकास यायेत च्वमि, ब्वमि व समालाोचकपिनि ध्यान मवनाच्वंगु खँयात मखु धायेथाय् मदु ।

नेपालभाषा च्वमिपिं गुलि मेमेगु भाषाया साहित्यलिसे गुलि भ्यलय्पुं वा नेपाली साहित्यलिसे गुलि परिचित जुइगु मौका दत धइगु मेगु अध्ययनया विषय जुइफु । तर नेपालभाषा साहित्यय् जक थ्व विधां हा कायेमफुगुया कारण मालेगु आवश्यकता दु ।

नेपालभाषाया थी थी स्कूलय् माध्यमिक तगिमंनिसें अध्यापन जुयाच्वंगु दु । थी थी कलेजय् नेपालभााषाया अध्यापन प्रविणता, स्नातक तगिमय् दु । नेपालभाषाया केन्द्रीय विभाग हे दु अन नियमित नेपालभाषाया स्नातकोत्तर तगिंया अध्यापन जुइ । अथेसां स्नातकोत्तरय् बाहेक थ्व विषययात पाठ्यक्रमय् दुतयंकाः विद्यार्थीपिन्त परिचित तकं याःगु खनेमदु ।

नेपालभाषा साहित्यया विकास साहित्यिक पत्रपत्रिकापाखें हे जूगु खः । तर नं अज्याःगु पत्रपत्रिकां यात्रासाहित्ययात विशेषाङ्कयारुपय् पिथनाः च्वमिपिन्त थुखेपाखे ध्यानाकार्षण याःगु खनेमदु । थ्व विधाय् समग्र नेपालभाषा च्वमिपिनि ल्याः मगानाच्वंगु ला ख हे खत, उकिसं मिसा च्वमिपिं अझ नं म्हो तिनि । 

यक्व लेख व सपूmया सिर्जना तीर्थ यात्रायात बह कयाः च्वयातःगु खनेदूगुलिं थ्व छगू ल्वःमंकेमजिउगु विशेषता जूवन । यात्राया थी थी उद्देश्यत मध्ये तीर्थ यात्रा नं छगू जूवंगुलिं थ्व नं यात्रालेखनया हिसाबं उत्पादनशिल हे जूवःगु दु नेवाः च्वमिपिनिगु लागि । मेगु कथं धायेगु खःसा तीर्थयात्रां नं लेखकपिनिगु जन्म याःगु दु, यात्रा साहित्यया विधाय् जक जूसां ।

मेखे नेपालभाषाया समालोचकपिन्सं नेपालभाषाया साहित्ययात प्रारम्भकालनिसें मार्गनिर्देश बियाच्वंगु झी दक्वस्यां सिउ । प्रखर समालोचकपिनिगु हौसला, प्रोत्साहन व मगाःमचाःथाय् माःकथं आलोचना यानाबिउगुलिं हे नेपालभाषाया साहित्य थौं थ्व अवस्थाय् थ्यंगु खः ।

प्राचीनकालया खँ निसें आधुनिक व उत्तरआधुनिकया खँय् ब्वमिपिनिगु ध्यान सालीपिं नेपालभाषा समालोचकपिन्सं थ्व ख्यःयात धाःसा न्याय यानाच्वंगु खनेमदु । आःतक पिदंगु निबन्धयात निबन्धकथं व सपूmयात सपूmकथं पिदनेधुंकाः भूमिका च्वयेगु झ्वलय् वा समालोचना वा समीक्षा यायेगु झ्वलय् थ्व विधाया बारे छुं भचा कुलेगु व थ्व विधाय् झी कमजोर तिनि धकाः धायेगु बाहेक थ्व बिधायात समालोचकीय दृष्टिं विवेचना यायेगु व थ्व विधां गुकथं नेपालभाषाय् थाय् कयावयाच्वंगु दु धकाः सुं समालोचकं नं स्वतन्त्र अध्ययन यानादीगु खनेमदुनि ।

गनं नं सुं समालोचकं थ्व विधाया सैद्धान्तिक खँ, विश्वय् वयाच्वंगु लहर व प्रकाशित यात्रानिबन्धतय्त जक कयाः दुग्यंक खँ वालादिउगु, क्यनादिउगु ब्वनेमखंनि । थुलि तःहाकःगु यात्रा च्वमिपिनिगु यात्रायात समालोचकपिनिगु तिबः मदइगु धइगु गुगुंकथं नं सुखदायी खँ मखु छगू भाय्या साहित्यया विकासया निंतिं । थ्व हे कारणं थ्व विधाय् न्हूपिं लेखकपिन्सं ल्हाः मतःगु अले न्हापा च्वयाच्वंपिं लेखकपिंतकं थ्व पाखें तापानावनाच्वंगु खःला धकाः अनुमान याकाबिउगु दु ।

निष्कर्ष

• नेपालभाषा साहित्यय् थौं नं यात्रासाहित्य तसकं म्हो
• यात्रासाहित्यय् जक विशेषीकरण यानावनाच्वंपिं च्वमिपिं मदुनि
• नेपाः दुने व नेपाः पिनेयायात्रायात उतिकं च्वमिपिन्सं थःगु विषयवस्तु दयेकादीगु दु ।
• मिसा च्वमिपिं झं हे म्हो तिनि ।
• न्हापा सामान्यतयाः डायरी टिपोट वा वर्णनय् जक केन्द्रीत जुइगु परम्परा जुयाच्वंगु नेपालभाया यात्रा साहित्य आः बुलुहुँ भावपक्षयात ग्वाकाः यात्राया दौरानय् यात्रुया मनय् जुइगु अन्तरद्वन्द्वयात नं ब्वयेगु परम्पराया थालनी जुयावःगु दु ।
• यात्रासाहित्ययात कयाः नेपालभाषा समालोचकपिन्सं सैद्धान्तिक सपूm, लेख च्वयादिउगु खनेमदुनि ।

सुझाव

नेपालभाषाय् यात्रासाहित्य वा नियात्रा विधाया विकास यायेत इलय् ब्यलय् थुकियात कयाः मेमेगु भाय्या नियात्राकारपिंलिसे सहलह यायेगु, नियात्रा गोष्ठी यायेगु, नेपालभाषा पाठ्यक्रमय् दुथ्याकेगु, पत्रपत्रिकाय् थुकियात प्रोत्साहित यायेत थाय् बिइगु, नियात्रा विशेषाङ्क पिथनेगु, मेमेगु भाय्या बांलाःगु नियात्रा नेपालभाषां अनुवाद यायेगु अले समालोचकपिन्सं पिदंगु यात्रासाहित्यया सामालोचना यानाबिइमाल ।

हाकनं ः थ्व लेख इसं २०१३ मे १८ कुन्हु नःलि साहित्य पुचःया ग्वसालय् जूगु गोष्ठीइ न्ह्यब्वयागु ज्यापौया आधारय् च्वयागु जुल । ज्यापौया पूर्णरुप नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया जर्नल (ल्याः ५, नेसं ११३३)य् पिदंगु दु ।

Published in Daboo Lumanti Pau, Nepa Pasa Pucha Amerikaye (2014)