रा मानन्धर
लः दक्व जीवित प्राणीयात मदयेक मगाः, अथे हे मनूततय्त नं उलिहे आवश्यक । झी नसा व वसः मदयेकं छन्हु निन्हु ला म्वाये फइ जुइ तर यचगु लःया फुति मदयेकं धाःसा घौछि नं म्वायेफइगु अवस्था मदु । झी धरती मामं झीत लः जक मखु लः व लःया श्रोतया संरक्षण यायेगु विवेक नं बियातःगु दु। थ्व धइगु मानव सभ्यताया आधार नं खः । उकिं थ्व स्वनिगः २००गु पुखू, १५०गु ल्वह“हिति व अल्याख तुंथिं छाय्पियातःगु दु । थ्व धइगु झीगु जीवन रेखा हे खः अले थुपिं अप्वः धयाथें न्हय्गु निसें झिंच्यागूगु शताब्दिइ दयेकातःगु खः । थ्व आः वयाः ला स्वनिगः व उकिया जःखः वंगु निद्वः द“ उखे ब्वलंगु नेवाः सभ्यताया दसि हे जुयाः धस्वाना च्वंगु दु ।
स्वनिगःया आदिबासी नेवाः तय् नखःचखः हने तसकं यः । अथेयानाः उमिसं सांस्कृतिक गतिविधिया न्हयइपुसेच्वंगु ज्याख“यात अमर याइ अले उकियात न्हयइपुगु रंग बिइ ताकि दक्व पुस्तायापिं मनूत थःगु भावना प्वंकेत नापंच्वनी अले युगौं पुलांगु थ्व परम्परायात आधुनिकीकरण व पानावनाच्वंगु जीवनशैलीया बाबजूद नं उकिइ योगदान बियाच्वनी ।
अज्याःगु हे छगू नखः गुकिं मनूतय्त जीवनयात न्ह्यइपुकेत व उकिया लिसें थःम्हं संरक्षण यानातयागु सम्पदाया मूख“ लुमंकाबिइगु धइगु सिथि नखः नं खः ।
थ्व नखः जूनय् वा नेपालसंवत् कथं तछलाथ्व या खस्थिकुन्हु हनी । थुकुन्हु सुथय् हिन्दू धर्मकथं शिवया काय् धयातःम्ह कुमारया पुजा याइ । थुकुन्हु व द्यवं पृथ्वी यात प्रतिनिधित्व याइ अले वपाखें झीसं पृथ्वीयात पुज्यानाच्वनी, गकिइ झीगु अस्तीत्व ल्यनाच्वनी । थुकुन्हु मनूतय्सं लुखाखलुइ पृथ्वी बांलुइक ब“इलाः पुज्याइ अले चाकलाःगु वः छानाः पुज्याइ । वःया झीगु नसा ज्वलं या लिसें लोकबाखनय् नं तसकं महत्व दु ।
थ्व नखः मनसुनया वा वइगु ई शुरु जुइ न्ह्यः हनी । अथे जुइबलय् स्वाभाविक रुपं थुबलय् तुंथिइ व मेमेगु लःया श्रोतय् वनाः सफा याये अःपुइ । झी अझ थःगु हे परम्परागत प्रविधि दु तुं दुने वने न्ह्यः अन अक्सिजन दु लाकि मदु धकाः स्वयेगु — अन उमिसं मत च्याकाः क्वत छ्वइ अले मत च्याना हे च्वंसा अक्सिजन दु वंसां जिउ धकाः थुइकी । अय्जुयाः उमिसं थुबलय् तुं, पुखू, ल्वह“ हिति आदियात द्यः भाःपियाः पुज्याइ, उमित अमृत समान लःबियाः म्वाकातःगुलिं सुभाय् नं बिइ अले वयेत्यंगु मनसुनया निंतिं उमित तयार नं याइ ।
अले । बाखं धाःसा थुलि जक मखु ।
ई हिलावंलिसे, अले स्वनिगः पिनेयापिन्सं जक धयाथें दयेकीगु सरकारया तःधंगु दबावं यानाः थौकन्हय् थ्व नखःया महत्व झनझन् म्हो जुयावनाच्वंगु दु । स्वनिगलय् सुनांमपनिगु, ल्याःचाःमदुगु व बाःवःथे वयाच्वंगु आन्तरिक आप्रवासया कारणं नेवाः सभ्यता व उमिगु युग पुलांगु नखः चखःया विशेषता हे आः खतराय् लाःवनाच्वंगु दु ।
थनया स्थानीया बासीत धाथें उमिगु संस्कृति, परम्परा व सभ्यता ल्यंकेत सनाच्वंगु दु । तर उपिं नं उमिगु बासस्थान व सम्पदा या नियोजित विध्वंस, गुगु आप्रवासी सरकारया अधिकृतत व छुं हद तक मभिंगु मनसाय दुपिं मनूतय्गु प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष कारणं, जुयावनाच्वंगु खः, व प्रति असहाय जुयाच्वंगु दु । थुलितक कि आः थन सफा पुज्यायेमाःगु, यायेमाःगु व संरक्षण यायेमाःगु छुंहे ल्यंमन्त धाःसां जिइधुंकल । थ्व छगू संयोग जक खइमखु कि स्वनिगः या विद्वान जनतां सुसाःकुसाःयानातःगु थनया लःया श्रोत त वंगु निगू दशकया दुने हे धुसकुस जुइक स्यन ।
सरकारी स्वामित्व दूगु कर्मचारी संचयकोषं अन्तय् वयाः स्वनिगःया दकलय् तःधंगु ल्वह“हिति लु“हिति हे स्यंक उकिया लिउने ब्यापारिक भवन दयेकां त्वःतेफत । भोताहितिइ जक ब्यापारिक भवन व खेलकुद क्लब दयेकेत निधाः हिति त्वपुत । रत्नपार्कय् सबवे दयेकेगु झ्वलय् छपु ऐतिहारिक हिति लूगु खः तर व ज्याख्यलय् मदुगु सबवे दयेकेत व हिति न्हंकाछ्वत । यल दरवार स्क्वायरय् अनया तुसाः हिति दशकौं तक तालंग्वयातल तर छन्हु कडा सुरक्षायादुने नं व अद्वितीय हिति हे खुया यंकल । थ्व ला युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् तयातःगु स्वनिगलय् छु छु जुइ धइगुया छगू निगू दसु जक खः ।
दक्वसित नियमय् तइगु ललितपुर उपमहानगरपालिका लगायत मेमेगु यक्व सार्वजनिक भवनतय्गु जग जनताया पुखुलिइ लानाच्वंगु दु, गुगु पुखू ला थनया सछि धयाथें ल्वह“हितिइ लः छ्वयेत नं दयेकातःगु खः । अथे हे यक्व पुखूत व्यक्तिगत जुयावनेधुंकूगु दु । लगंख्यःया छगू स्कूलं अनया छगू पुखू ब्यापारिक भवन दयेकेत ल्हानाछ्वयेत्यंगु खः । एकान्तकुनाया पलेस्वांपुखूयात अनया अधिकारीतय्सं निम्हप्यम्ह मनूया नामय् लालपुर्जा बिउगु यक्व मदुनि । ये“य् कमलपुखूया सिथय् प्रहरी चौकी दु सा रानीपोखरीया सिथय् हे आधुनिक प्रहरी कार्यलय धस्वानाच्वंगु दु । थज्याःगु धलः तःहाकः जुया वनेफु मालधाःसा । अथे धयाच्वनेबलय् थुथाय् नेवाःतय्सं छु स्वयाच्वन ले धइगु न्ह्यसः नं मवःगु मखु ।
न्हापा छगू पवित्र पुखूधयातःगु स्वनिगलय् थौं लःया हाहाकार जुयाच्वंगु दु । न्हिछिया २८ करोड लिटर लः माः धयातःगु थ्व स्वनिगलय् सरकारया पाख्ें लगभग ९ करोड लिटर लःया बल्लतल्ल आपुर्ति जुइ । थ्व हे खनाः एशियाली विकास बैंकं स्वनिगलय् त्वनेगु लः हयेगु छगू महत्वाकांक्षी परियोजनाया निंतिं बागू अरब डलरया ऋण÷अनुदान बिइगु ज्या सन् १९९६ य् न्ह्याकूगु खः । तर थ्व परियोजना थःगु ज्या बांलाक न्ह्याकूगु ख“यात कयाः स्वयाः अनया भ्रष्टाचार व अनियमितताया कारणं समाचारय् वयाच्वंगु दु । सरकारं अन्तय् वयाः नेपाल खानेपानी संस्थाया स्वनिगःया ब्वति जक सालाः काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड नांगु अर्धसरकारी संरचनाया स्थापना यात । तर थ्व अत्याधुनिक धयातःगु विदेशी व्यवस्थापनया संरचनां नं निन्हु वा छगू हप्ताया घौछि निघौ फोहर लः बियातःगु या भाः थकायेगु बाहेक मेगु बांलाःगु ज्या यानाः थःगु अस्तीत्व क्यनेमफत । अनया गााक्कत तलब बियाः लहिनातःपिं हाकिमतय् जनतां गुलि लः फ्वनाच्वन उकिया बछि हे लः बिइ मफु धायेत छफुति हे लज्या मचाः । थ्व काउखालिं आःया निंतिं धकाः लःया श्रोत मालाच्वंगु मदु अले मेखे निसःगु स्वयाः अप्वः प्राइभेट कम्पनीं न्ह्यान्ह्याथे बोरिंग यानाः ध्यबापुलेफुपिन्त जक लः बियाच्वंगु दु । जमिनया दुनेच्वंगु लः हानं जायेकेगु संयन्त्र मदुनिगुलिं लिजककायेगु यानाच्वंगु जुयाः थनया जमिनदुनेया लःया तह यक्व कुहां वनाच्वंगु दु तर लःथेंज्याःगु प्राकुतिक श्रोतया थ्व न्हियान्हिथं जुयाच्वंगु डकैती धाःसा सुनां पनेगु यानाच्वंगु मदु ।
वंगु १५ निसें सरकारं झीत थन मेलम्चीया याकनं लः वइ धइगु म्हगस मिइगु बाहेक मेगु छुं यानाच्वंगु मदु तर लः वइगु संभावना धाःसा न्हियान्हिथं म्हो जक जुयावनाच्वंगु दु । मेलम्ची धइगु खुसिं स्वनिगः थ्यंक २६.५ किमि सुरुंग खनाः लः हयेगु व महत्वाकांक्षी परियोजनाय् राजनीतिक हस्तक्षेप जुयाच्वन धायेगु छगू त्वह स्वयाः अप्वः मेगु छुं मखु । झीसं सिउ, थ्व परियोजना गुलि ढिला जुल उलि उलि निम्ह प्यम्ह कन्सल्ट्यान्टतय् बैंक ब्यालेन्स धिसिलाना वनाच्वनी ।
लःथेंज्याःगु प्राकृतिक श्रोतया संरक्षण यायेगु आवश्यकता आःथें न्हापा गबलें मजू । स्वनिगलय् वयेगु लः मुनेगु वाटरशेड एरिया दक्व आः लाः लाःथे हाउसिंग या नामय् स्यंकाच्वंगु दु । सरकारं थन करिब २०,००० परिवारयात हानं तयेगु कथंया एपार्टमेन्ट व हाउसिंग या स्वीकृति अःपुक बिल तर उमित त्वंकेगु लःया व्यवस्था व इमिसं पिकाइगु फोहर लःया व्यवस्थापन गय् यानाः यायेगु धइगु या लिसः सुयाकें मदु । धयाच्वने म्वाः उमित नं झीगु भागया लः हे इनाः त्वंकीगु खः अले झीसं सफा यायेमफुगु झीगु फोहरय् इमिगु फोहर तनेगु खः ।
स्वनिगः बासीया हरेक सांस्कृतिक ज्याख“लिसे तप्यंक स्वापू दुगु बागमति खुसि व उकिया कचा खुसित थौं खुला धः जुइधुंकल अले खुसिसिथ दक्व राजनीतिं ग्वाकाहःपिं आप्रवासीतय्गु सुकुम्बासी बस्तीं जायेधुंकल । नीद“ न्हयःतक न्या म्हितीगु व खुसिइ थौं स्वनिगःया ५,००,००० चबिया खिच्व बाः वनाच्वंगु दु । व लः छ्यनय् हाहा यानां छिगु आत्मा शुध्द जुइला?
रेकर्डय् सरकारं लः व सरसफाइलय् द्व“द्व“ ध्यबा खर्चयानाच्वंगु खनेदइ , तर थनया जनतातय्गु भाग्य् धाःसा लय्तायेबहगु छुंहे जुयाच्वंगु स्वये दइमखु । लुमंकेबहगु ख“ ला छु नं खः धाःसा पिनें वयाः च्वंवःपिनिगु नकतिनि दयावःगु बस्तीइ धाःसा यक्व लः दु तर आदिबासी नेवाःतय्गु पुलांगु बस्ती गन देय् या हे दकलय् यक्व सांस्कृतिक ज्याख“ जुयाच्वनी अनधाःसा लः वयेकेत चछिन्हिछि पियाच्वंसां वइमखु ।
मनूत आः हिमही चायेधुंकल । उमिसं आः थ्व पिनेंवःपिं मनूतयेगु थन लःया हाहाकार मचेयानाः अनया मनूतय्गु जीवनचक्रहे न्हिंन्हिं निघःस्वघःलःया इच्छाय् कुनातयेगु तःधंगु योजना खः धकाः धयाहयेधुंकल ।
चयेद“ पुलेधुंकूम्ह संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीजुं नं सार्वजनिक सभाय् धयादिल, सरकारं थनया लःया श्रोतयात आल्पसें स्यंकावनाच्वंगु दु । “आः थन नेवाःतय्गु नेवाः स्वयत्त प्रदेश मदयेकं व थनया सरोकारवालायात हे थनया जलश्रोतयात पुनर्जीवन बिइगु ज्या मयायेकं थनया लःया दीर्घकालीन समाधान जुइमखुत”
अथेजूगुलिं आः सिथिनखः वःनयेगु दिं जक मखुत, लःमवइगु हितिइ सिन्हःतिकाः पुज्यायेगु दिं जक नं मखयेधुंकल । थ्व ला भौचित कुनाः सराद यायेथें जुइ । धाःपिन्सं प्रचारबाजी हे धायेथबिउ, आः सिथिनखः धुंकाः नं सिथिनखः हनेमानि । आः हानं लःया श्रोत मालेगु ज्या यानांतुंच्वनेमाःगु श्रोतयात सफायानातयेमाःगु दु, गन गन हिति हे प्वाःतिइगु फोहर कसिंगर लानाच्वंगु दु व फुक्क चिइका छ्वयेमाःगु दु, अले जक वइ झीगु हितिइ लः ।
No comments:
Post a Comment