प्रतिक्रिया
राजेन मानन्धर
नेपालभाषाया बौद्ध वाङ्गमय तसकं तःमिसां नेपालभाषा साहित्यय् बौद्ध विद्वानपिनिगु तःधंगु योगदान दुसां बुद्धधर्म व दर्शनया लिधंसाय् साहित्यया सिर्जना तसकं म्हो जक जूगु खनेदु । थज्याःगु हे पृष्ठभूमिइ नांदंम्ह च्वमि केदार सितुया सफू “तथागत” प्रकाशित जूगु दु ।
केदार सितु नेपालभाषा ख्यलय् दक्वस्यां म्हसिउ । विशेष यानाः व हे विषयवस्तु व व हे शैलीयात ज्वनाः निगू दशक निसें झीगु न्ह्यःने उपन्यास, बाखं, चीबाखं व कविता ज्वनाः झायादी वय्कः । वय्कलं थःगु सफू “तथागत”यात उपन्यास धयादीगु दु । व ल्याखं उकियात जिंं उपन्यास हे धया । थन वय्कःया उपन्यासया विषयवस्तु, वातावरण, सन्दर्भ, पात्र, भाषाशैली इत्यादि छुं विषयय् मथिसें केवल वय्कलं थःगु उपन्यासया माध्यमं ल्ह्वनादीगु बुद्धधर्म व दर्शनया विषयय् जक छता निता खँ कुलेगु कुतः यानाच्वना । थुकियात कृतिया हे समालोचना कथं मकासे छम्ह साहित्य व बुद्धधर्मया विद्यार्थीया प्रतिक्रियाया रुपय् जक कयादीत इनाप दु ।
“संसारय् दुःख दु । थथे बुद्धं धयावंगु खः ... बुद्धं ला शब्द जक बिया वन” (पौ १) । थ्व उपन्यासया न्हापांगु वाक्य खः । थ्व छगू वाक्यं हे थ्व उपन्यासया अन्तर्वस्तु क्यं । थौं स्वया २५०० दँ न्ह्यः बूम्ह सिद्धार्थं बुद्धत्व प्राप्ति धुंकाः हे नं छु छु बिल धकाः सारा यूरोपं सिइकाहयाच्वंगु दु । तर छम्ह नेपालय् बूम्ह, विश्वया खँ सिउम्ह साहित्यकारं धाःसा च्वमिं सारा बुद्ध शिक्षायात शब्द जक खंकादिल । शब्द मदुगु शिक्षा गज्याःगु जुइ, अले शिक्षा बाहेक मेगु छु माल धकाः धाःसा वय्कलं धयामदी । च्वमिं बुद्धशिक्षायात शब्द जक खंकूगु थनथाय् झं महत्वपूर्ण जुइ जब च्वमिं बियादिउगु उपन्यास हे नं शब्द भाय्प्वः मेगु छुं मखु ।
क्वय् वय्कलं धयादी, “बुद्धं दुःखया परिभाषालिसे दुःखया उपाय नं कनावंगु खः । तर दुःख गुलि सटीक जूगु खः, दुःख निदानया उपाय धाःसा उलि सटीक जुइमफुत” (पौ १) ।
झीसं सिउ, बुद्धं प्यंगू आर्य सत्य बियाबिज्याःगु खः – दुःख आर्यसत्य, दुःख समुदय आर्यसत्य, दुःख निरोध आर्यसत्य अले दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा आर्यसत्य । उकिइ दुःख निरोध यायेत आर्य अष्टांगिक मार्ग धकाः सम्यक दृष्टि, सम्यक संकल्प, सम्यक वाचा, सम्यक कर्मान्त, सम्यक आजीविका, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृति व सम्यक समाधि धकाः च्यापु लँ क्यनाबिज्याःगु खः । आः च्वमिं दुःखया खँ छाय् सटीक तायेकादिल अले उकिया निदानया खँ छाय् सटीक तायेकदीमफुत व स्पष्ट मजू ।
च्वमिं धयादी, “दुःख आर्यसत्य जुल, सुख आर्यसत्य मजुल” (पौ १)। अथे धइगु बुद्धं क्यनाबिज्याःगु दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा आर्यसत्ययात आर्यसत्यया रुपय् स्वीकार यायेत हे च्वमिं इन्कार याःगु सिइदत । सुखय् वनेगु मार्ग बिउगु दु धइगु सुख सम्भव दु धाःगु मखुला? थ्व संभावना सत्य मखुला? वनेमाल सुखया लँय्, अले सुख दइ । न्हापांगु पेजय् हे च्वमिं बुद्धशिक्षाया अपब्याख्या यानाः उकिइ दूगुयात मदु धयादिल ।
खः वय्कलं धयादीथें “गुलिं गुल्पाः ज्वनाः दुःखपाखें बिसिउँ जुइत स्वल” (पौ २)। तर बिसिउँ वनेगु व दुख त्वःताः सुख माःवनेगु धइगु पाः । दुख खनाः बिसिउँ वनेवं दुख स्वयाः तापाक्क वनेफइगु मखु, दुख मदयेकेगु लँय् वनधाःसा दुःख थः हे तापानावनी ।
च्वमिया बिचाः कथं “बुद्ध स्वयं नं छगू ‘दुःख’ खः । बुद्ध छगू दुःख जुयाः हे बुद्धं दुःखया व्याख्या यायेफत । अज्ज ला शायद संसारय् दकसिबे दुःखीम्ह मनू हे बुद्ध खः अले दुःखं बुद्धयात बुइकल, दुःखं हे बुद्धयात लुइकल । उकिं शायद, दुःख मदुगु जूसा बुद्ध दइमखुगु जुइ ” (पौ २) । थ्व बिचालय् गनं सत्यता दु । थ्व संसारय् बुद्ध छम्ह जक छु दक्व कथंया जीवजन्तु छगू न छगू कथंया दुख हे खः । मनुखं दुखयात मखनीगु जक मखु दुखयात दुख धकाः मखनीगु नं दुख हे खः । बुद्धं दुख खन, झीसं मखं – पाःगु उलिहे जक खः । बरु दुखं बुद्धयात बुइकल वा बुद्धयात लुइकल धायेगु धाःसा तर्कसंगत मखु । बुद्धं दुखयात लुइकाः दुख मदयेकेगु लँ नं ला क्यनाबिज्याःगु खः नि । बुद्धं मुक्तिया मार्ग लुइकूगुलिं हे वयात बुद्ध धाःगु खः, थ्व ल्वंमंके मजिउ ।
च्वमिं धयादी, “जीवन स्वयं छगू महाभिनिष्क्रमण खः। वया धापू कथं व महाभिनिष्क्रमणया जीवन मालाच्वंगु दु ।” (पौ ३) । ब्वनेबलय् कविताया हरफथेंच्वंगु थ्व वाक्य न्ह्याक्व ब्वंसां थुकिया अर्थ वइमखु । महाभिनिष्क्रमणया सामान्य अर्थ त्वःताःपिहाँ वनेगु खः । अथे खःसा जीवन धइगु महाभिनिष्क्रमण गनं गनया ? विद्वता क्यनेगु कुतलय् बौद्ध दर्शनया थ्व विशेष शब्दया अर्थहिन प्रयोगं गनं च्वमि जक चुलुल ला? धइथें च्वनी छम्ह बुद्धधर्मया विद्यार्थीयात ।
वय्कलं धयादिल, “थौंया थुपिं आधुनिक दुःखत थांैया युगया छम्ह बुद्ध बुइकेत माक्वं गाः । थौंया थ्व दुःखबोधत आधुनिक बुद्धया महाभिनिष्क्रमणया निंतिं गाक्कं कारणत साबित जुयाबी” (पौ ३)। तर झीसं सिउ, दुख न्ह्याबलें दुख हे जक जुइ, गुगुं पुरातनवादी व गुगुं आधुनिक जुइमखु । थुकियात दुख धकाः स्वीकारेयायेगु मयायेगु जक पायेफु । दुःखया मात्रां बुद्ध बुइकीगु मखु, गुलि धार्नी वा क्विन्टल दुःख दतकि बुद्ध बूइकेफइ धकाः ल्याःचाः यायेफइगुथें नं मताया । थौं दुखया रुप पात जुइ, तर सारय् दुख धइगु दुख हे जक खः । महाभिनिष्क्रमण धइगु दुःखबोधं हे जुइगु जुइमाः तर कारण गुलि माः धइगु ला गनं हिसाब यानाः पिकायेजिउथें मच्वं । दुखबोध याःपिं दक्वं बुद्ध जुइगु मखु, दुखं पिहाँ वनेगु लँपु क्यनीम्ह जक बुद्ध जुइ । हानं, महाभिनिष्क्रमण याःम्ह बुद्ध मखु सिद्धार्थ खः, थ्व खँय् च्वमिपिन्सं होस तयेमाः ।
मेगु छगू अस्पष्ट तर्क वय्कःया “थौंया बुद्ध २५००, २६०० दँ न्ह्यःयाम्ह बुद्ध स्वयाः कन्नाचायापु” (पौ ३) । थौंया बुद्ध धइम्ह सु? अले न्हापायाम्ह बुद्धया दुख अज्याःगु? थ्व च्वमिं कनामदी । न्हापायाम्ह बुद्धया दुख अज्याःगु धकाः थःगु बिचाः मतसें आःयाम्ह बुद्धं क्वबीमालीगु वा माःगु दुःखया वर्णन मयासे निगू कथंया दुःखया तुलना जुइफइमखु । बुद्ध जब स्वयं बुद्ध जुइधुंकी, व छाय् कन्नाचायापुसेच्वनी ? थ्व च्वमिं हे सिउ । हानं बुद्धयाके दुख दूगु थुइकाः वप्रति कन्नाचाइम्ह मनू सु जुइ? थ्व नं स्पष्ट मजू । च्वमिं स्वये “थौंयाम्ह बुद्धयाके महल मदु, दरवार मदु । थौंया बुद्ध राजकुमार नं मखु । थौंयाम्ह बुद्धलिसे सारथी नं मदु । थौंया बुद्धं कलाः नं त्वःते मफु ...” (पौ ३,४) । थन च्वमिं च्वयातःगु खँया बुद्धलिसे गुगुं कथं नं सम्बन्ध तइमखु । न्हापायाम्ह बुद्धयाके नं महल व दरवार मदु, आः वइम्ह बुद्धयाके नं व दइमखु । बुद्ध राजकुमार नं मखु । अले बुद्धया सुं सारथी नं दइमखु । बुद्धया कलाः व काय् हे मदुसा, दइमखुसा वं कलाः काय् त्वःतेगु खँ गनं वइ? छु थ्व? च्वमिं थुलि खँ च्वयेधुंकाः बुद्धलिसे हे सम्बन्धित खँ जुसेंलि थ्व खँ ब्वनाः छम्ह बौद्धं गुकथं ग्रहण याइ जुइ धकाः तकं बिचाः याःगु खने मदु ।
च्वमिया उपन्यासया छम्ह पात्र दु, व । थन च्वमिं धाइ “वं थःत ‘बुद्ध’ घोषणा यानाः कलाः व काय्म्ह्याय् परित्याग यायेमफु, ‘तथागत’ घोषणा यानाः गृहस्थी परित्याग यायेमफु । वं थःत ‘बुद्ध’ घोषणा यानाः कलाः काय्म्ह्याय् व सीत्यंम्ह बौयात दुःखया भवसागरय् वांछ्वयाथके मफु ।” (पौ ४) । छता, वं बुद्ध घोषणा यानाः कलाः व काय्म्ह्या् त्याग यायेगु छाय्? वं बरु कलाः काय्म्ह्याय् त्याग यानाः ज्ञानया मार्ग माःवंगु जूसा अले लुइकूगु जूसा, संसारयात थुइकाबिउगु जूसा वयात बुद्ध धायेमालेफु । छम्ह बौद्धिक च्वमिं बुद्ध धइगु पदवीयात गुलि हल्का रुपं काल, थ्व खेदपूर्ण दु । मेगु, बुद्धं गनं थःत बुद्ध घोषणा यानाः कलाः काय्म्ह्याय् व सीत्यंम्ह बौयात दुखया भवसागरय् वांछ्वयाकिथूगु इतिहास दु ला? बुद्धं गनं नं थः कलाः व काय्म्ह्याय् परित्याग याःगु मदु । आः थःके मदुगु व थःत म्वाःगु बस्तु जब कया हे मतःसा वयात परित्याग याना धयाया छुं तुक दइमखु । शायद, थ्व दक्व च्वमिं बुद्ध जुइम्ह राजकुमारयात सिद्धार्थ धाइ अले बोधिज्ञान लुइकेधुंकूम्हसित बुद्ध धाइ धइगु मसिउ ।
च्वमिं वय्कःया पात्रयात हानं बुद्ध दयेकेगु कुतः यानादिल, “वं थःत बुद्धया अवस्थाय् थ्यंगु अनुभव याःगु दु । बुद्धत्व अनुभूतिया छगू अवस्था जक खः, व, थ्व अवस्थाय् हरेक मानव जाति छन्हु न छन्हु, छगू न छगू इलय् अवश्य नं थ्यंगु दु, थ्यंके फु” (पौ ४) । बुद्धत्वया अनुभूति गज्याःगु जुइ? थ्व बुद्धधर्मया अनुयायी, ध्यानगुरुपिं, बुद्धदर्शनया विद्यार्थी व विश्लेषकपिनिगु निंतिं द्वलंद्वः दँतक चासोया विषय जुयाच्वंगु दु । द्वलंद्वः सफू च्वयेधुंकल जुइ, तर नं लुधंक लिसः बिइफूगु मदुनि । तर थन च्वमिं गुलि अःपुक धयादिल, थ्व ला छगू अवस्था जक खः, हरेक मनुखं थ्व अनुभूति याःगु दु । न्ह्यसः वइ – वं गथेयानाः थःत बुद्धया अवस्थाय् थ्यंगु अनुभव यात धकाः च्वमिं कनादिल ? च्वमिं वयागु अनुभवया उचाइ बुद्धयागु बोधिज्ञान ति दयेकाबिल । थ्व धइगु हरेक मनुखं (कुतः समाधि मयासे) छकः न छकः काइ धकाः तकं धयादिल । वय्कलं स्वये बुद्ध जुइत छुं मिहेनत यायेम्वाः अले न्ह्याम्हं बुद्ध – ध्वां नं बुद्ध, ज्यानमारा नं बुद्ध । थ्व गज्याःगु दर्शन लुइकादिल च्वमिभाजुं ?
वय्कलं धयादी, “न्हिछिया परिश्रमं क्लान्त दिमाग दुःखया श्रोत गनं माःजुइफइ? आत्मा अनात्माया व्याख्या गनं याःजुइ फइ? सम्यक् सम्बोधिया खोज गनं याःजुइफइ? बुद्ध व आम मनूतय्गु पाःगु नं थुलि हे जक खः” (पौ ५)। गुलि अःपुक वय्कलं बुद्ध व आममनूया दथुइ च्वंगु अन्तरयात निझ्वलं ब्याख्या यानदिल । बुद्ध जुइगु धइगु दुःखया श्रोत माःजुइगु, आत्मा अनात्माया व्याख्या याःजुइगु जक । अथे धइगु मनूत थःगु दैनिक जीवनय् तक्यनाच्वंगुलिं जक बोधिज्ञानया खोजीइ मवंगु खः, उलि ला न्हयाम्हस्या लुइकेफुु नि, सिमाय् सयाच्वंगु खानाहयेथें ।
थुलि जक धयाः नं वय्कः बुद्धया अपब्याख्या, अपमान यानाः तृप्त जुयादीमखु । हानं मेगु छगू वाक्य तनादी “थौंया बुद्धं बिचाः जक यायेफइ, हाचां गायेफइमखु” (पौ ५) । हाचां गायेगु धइगु छु हाचां गायेगु धकाः च्वमिं स्पष्ट धयामदी । यदि थ्व धइगु बुद्धत्व प्राप्ति यायेगु धाःगु खःसा, बुद्धं क्यंगु लँपुइ खनेगु जक खःसा व लँपु मखंम्ह मनूयात छाय् बुद्ध धायेमाल? च्वमिया व पात्रं बुद्धत्व धइगु बिचाः यायेगु खः वा हाचां गायेगु खः धकाः तकं शंका याःगु दु । च्वमिया “थौंया बुद्ध”या बारे थःगु हे दर्शन, सिद्धान्त वा फ्यान्टासी दइ, तर अथे धायेवं वय्कःयात थ्व करोडौं बुद्धधर्मावलम्बीपिन्सं गुकथं नालावयाच्वंम्ह, हनावयाच्वंम्ह भगवान बुद्धयात बुद्धं थथेयाइ अथे याइ धकाः विना तर्क व प्रमाण सार्वजनिक रुपं च्वयाःपितबिइगु स्वतन्त्रता दइलाकि मदइ ?
छगू प्रसंग वइ – “उघ्रिमय् छम्ह मिजं व छम्ह मिसा थःगु वसः थाथा यायां दनाः पिहाँ वइ” (पौ ५)। अले वय्कलं बुद्धया महाभिनिष्क्रमणया खँ लिसा कयादी अले धयादी, “बुद्धं थज्याःगु परिदृष्य (झालं छम्ह मिजं व छम्ह मिसा थःथःगु वसः थाथा यायां दनाः पिहाँ वइगु) महाभिनिष्क्रमण इलय् खंगु जूसा बुद्धया भविष्य छु जुइगु जुइ ? बुद्ध वात्स्यायान जुइत नं छु बेर ?” (पौ ६)। सामान्य पाठकं थुइगु खँ थ्व हे खः कि वय्कलं धयादिल, कि यदि सिद्धार्थं महाभिनिष्क्रमण याये न्ह्यः गनं यौनक्रिडाया दृष्य खंगु जूसा वं अथे मयासे यौनलिप्साय् प्यपुनाच्वनी, यौनया बारे विशेषज्ञ, वा कामशास्त्र च्वइम्ह वात्स्यायन जुइ । झीसं सिउ, सिद्धार्थं यौवन मखंगु मखु, यौन म्हमसिउगु मखु । वयागु महलय् उलिमछि मिस्त नर्तकीत प्याखं हुलाः भावभंगिमा क्यनाच्वनीगु अले वं अज्याःगु शरीरया सुन्दरतायात वास्ता मयासे ध्यान यानाच्वनीगु धकाः ब्वनातया । हानं वया इहिपा यानाः मचा न्हापं दयेधुंकल महाभिनिष्क्रमण याःबलय् । थःगु लासाय् द्यनाच्वंम्ह यशोधरायात त्वःताः पिहाँ वम्ह खः व । वयात झालय् मिसा व मिजं सनाच्वंगु दृष्यं छु पनी ? थुलि धयाः वय्कलं कामेसुमिच्छाचारा धायेकीम्ह बुद्धयात कामशास्त्रया च्वमि भचांछि जक मजुल धकाः बुद्धया समाधिइ शंया यानादिल । शंका हे याये मदयेमाःगु ला मदु, तर थुकथं विना छुं तर्क च्वमिं बुद्धयात वात्स्यायन जुइफु धकाः बुद्धधर्मया तसकं क्वह्यंगु भासं उपहास यानाच्वन ।
पौ ११ थ्यंबलय् च्वमिया यौन विक्षिप्तता झं अप्वल । वय्कःया निंतिं “कलाःया गुप्ताङ्गय् समाधि कायेगु” हे आध्यात्मिकता अथवा आधिभौतिकता निता मध्ये छता जुल । वय्कलं न्यनादिल “बेस्यात फुक्क छाय् बुद्ध मजुल? रण्डात फुक्क छाय् समाधिस्थ मजुल ? बुद्ध मजुल ?” (पौ ११) । वय्कःया बिचाः कथं बेस्यात धइपिं बुद्ध ति ज्ञां दुपिं खः अले बुद्धया ज्ञानया स्तर बेस्याया ति हे जक जुइ । वय्कलं स्वयेबलय् बेस्यात व बुद्ध व हे खः अले जुइमाः । वय्कःया बुद्धिं बुद्धयात बेस्या स्वयाः मेगु मखन । बुद्ध व बेस्याया तुलना इतिहासय् न्हापां जूगु ला खइमखु, तर तुलना याइम्हस्या थःगु तर्क दइ, सोच दइ, वैचारिक गहनता दइ । बुद्ध व बेस्याया दथुइ गज्याःगु समानता दु धइगु मधासें वा विपरितार्थक गुणत मक्यसें न्ह्याम्ह नापं न्ह्याम्हस्यागु नं तुलना जुइ ला? बेस्या बांमलाःगु शब्द हे नं मजुइफु यौनपेशाया हिमायतीतय्निंतिं । तर नं जिं बेस्या छाय् केदार सितु मजुल धकाः न्यंसा उकिं वय्कःयात व परिवारयात घाःलाकेफु । थन ला बुद्धया खँ जुयाच्वंगु दु, विश्वया करोडौं बौद्धतय्सं थः गुरु नालाकयातःम्ह । बुद्धयागु छुं दोष मक्यँसं बुद्धयात बेस्या जुइमाःम्ह धायेबलय् उमित गुज्वःगु लिच्वः लाई ? थज्याःगु वाहियात तर्क तयाः नं गुगुं कथंया साहित्यया रचना जुइ ला? थ्व विसंगतिवाद मखु नेपालभाषा साहित्यय् आल्पसें दुतहःगु विसंगति खः । बुद्धधर्म यःपिन्सं मयःपिन्सं बुद्धयात ब्वह बियाः यक्व साहित्य रचना यानातःगु दु जुइ । तर थन थें बुद्धयात अपमान यानाः शायद हे सुनां नं च्वत जुइ, हानं थज्याःगु खँ सुनां नं भविष्यय् हे नं च्वयेगु आँट याइ जुइ ।
बुद्धया कलाःया प्रसंग लिसा लिसा कयाः वयाच्वनी । हानं वय्कलं धयादी, “बुद्धयात नं ला वया मांअबुं वयात हिलेत ब्याहा यानाब्यूगु खः । तर बुद्ध ब्याहा यानाः नं मह्यू । बुद्ध कलाःया पर्सिम्वलय् दुहाँ मवं” (पौ ११) । जि बुद्धधर्मया विद्यार्थी, जिं बुद्धयात वया मां अबुं ब्याहा यानाबिउगु मसिउ । च्वमिया मेम्ह बुद्ध दु, व कलाःया पर्सिम्वलय् वंगु मवंगु च्वमिं सिउसा व मेगु हे खँ जुल । थ्व गज्याःगु तर्क? थ्व गज्याःगु शब्द चयन? छाय्, बुद्ध कलाःया पर्सिम्वलय् दुहाँवंगु जूसा च्वमि लय्ताइगु ला? बुद्धया तारिफ याइगु ला? बुद्धं यौनयात नकारे मयाः, केबल थुकिइ, व मेगु छुं नं तृष्णाय् तक्यनेमते, व अनित्य खः जक धाःगु । उकिसं भिक्षु भिक्षुणीपिन्त बाहेक गृहस्थपिन्त ला व्यभिचार बाहेक यौन प्रतिवन्धित नं मखु । बौद्ध दर्शन अपाय्सकं मयःगु खःसा च्वमिं बुद्ध गन दुहाँ वनेमाःगु खः व तप्यंक धयाबिउसा बरु ब्वमिं च्वमिया अचेतन मनया छुमां लुइकीगु जुइ ।
च्वमिया दर्शन कथं “पुर्वजन्मया कारणं धाःसा सुं नं प्राणीया जन्म अवश्य नं जूगु मखु । ... जन्म नं मरण नं संयोग जक खः” (पौ १३)। थुलिमछि नास्तिक व भौतिकवादी थेंच्वंक धाये धुंकाः वय्कलं निष्कर्षय् “दुःख मनूया नियति खः” (पौ १३) धकाः थःत नियतिवादी÷भाग्यवादी धकाः नं म्हसिका बियादिल । थ्व दसुं च्वमिया थःगु दर्शन थुइकेफइ ।
“बुद्ध छम्ह राजकुमार खयाःनं” वं “उलिमछि सुखया न्ह्योने नं वं दुःख हे जक खन, व, दुःखया मुक्तिया उपायत माःजुल” (पौ १३) धायेगु च्वमिं बौद्ध दर्शनया सामान्यज्ञान तकं मदुगुया दसि खः । गुगु सुखयात च्वमिं सुख खन, उकियात दक्वस्यां सुख खनाच्वनी धइगु मदु, नुगः मिखा चालकि व बास्तवय् दुख जुयाच्वन धइगु वाःचाइ, उकिं हे खः, सम्यकदृष्टि माःगु । आः च्वमिं थम्हं नं दुखयात दुख धकाः मखनेगु, अले छम्हस्यां थ्व दुख खः धकाः थुइकाकालं नं उकियात विना गुगुं तर्क हिस्यायेगु, थ्व ला पाच्य मजुल । दुखयात दुख धकाः खंगुलिं अले उकिं पिहाँ वयेगु मुक्तिया उपाय माःगुलिं हे व बुद्ध जुइखन, मखुसा व च्वमिया पात्र थज्याःम्ह हे मनू जुयाच्वनीगु जुइ। च्वमिं गुगु खँयात सुख खन उकियात सिद्धार्थं सुख मखं, थ्व हे खः अन्तर । च्वमिया मिखाया खँ – च्वमिं बुद्धं दुःख म्हसिकाबिल धकाः सिउ, तर व हे बुद्धं दुःखं पिहाँ वनेगु लँपु क्यंगु धइगु मसिउ ।
च्वमिं “बुद्ध थज्याःम्हसिनं आखिर दुःख हे जक उपभोग यानाजुल” (पौ १३) धकाः बुद्धयात आरोप बियादिल । दुःखया उपभोग यायेगु धइगु छु व स्पष्ट मजुल । दुःखय् म्वायेगु हे उपभोग खयेफु, दुखया जालं पिहाँ वनेमफुपिनिगु लागि । दुखया उपभोग यानाः छु दत उकिया लिसः मदु, उपभोग मयानाः छु मन्त ले वयात? व नं लिसः मदु । बुद्धं छुकिछुकियात दुःख धयाबिज्यात (गथे कि जातिपि दुुक्खा, जरापि दुक्खा...) व लिसे च्वमिया सरोकार मदु । अखतं वय्कलं बुद्धया (सिद्धार्थया) जीवनय् जूगु हरेक ज्याखँयात दुःख खः धकाः जकं खंकादिल ¬। गथे कि– “बुद्धया तपस्या दुःख, बुद्धया निराहार दुःख, बुद्धया गृहत्याग दुःख, बुद्धया प्रवज्या दुःख (पौ १३, १४)।
च्वमिया कथं बुद्धं थः जक दुख सिउगु मखु, वया कारणं, बुद्धया बोधिज्ञानं दक्वसित दुःख जक जुल । गथेकि, “बुद्धं दुःख निवारणया नामय् दुःखत जक मुंकाः जुल । बुद्धया दुःख निवारणया लँपुं बुद्धया कलाःयात दुःख जुल । बुद्धया काय्यात दुःख जुल । बुद्धया मौबौयात दुःख जुल” (पौ १४) । थुलि धयाः वय्कलं बीज गणितीय लिसः नं लुइका दिल, “शायद उकिं दुःख निवारणया उपाय नं दुःख हे जक खः” (पौ १५) । लेखकं सिद्धार्थ व बुद्धया दथुइ फरक मसिउगु खँ लिसा कायेम्वाल । अथेनं हानं सुयागुं योगदानयात मेम्हस्या दुःख जुल धकाः धायेगु वयात साथबिउपिन्त व उमिगु योगदानयात त्वाकलय् तयाः पालेगु ज्या जकं जुइ । नयेगु द्यनेगु वा जागिर नयाः तलब छेँय् बुझेयाइपिन्सं संसारय् हिउपाः हःगु मखु , याइपिन्सं हे हःगु खः ।
च्वमियात थन बुद्धं दुखयात दुख धकाः जक खंकूगु मखु, उकिं पिहाँ वयेगु मार्ग लुइकूगु खः धकाः थुइका बिइमाःगु दु । मार्ग खने हे थाकु, उकिइ वने झं थाकु । संसारया दक्व मनूत बुद्धमार्गी मखु, जुइ नं फइमखु । दक्वस्यां थःथःगु धर्मयात बांलाः धायेगु स्वाभाविक खः । थुलि स्वतन्त्रता ला दु मनूतय्के । तर अथे धायेवंतुं सुयातं मेपिनिगु धर्म गुगु सिद्धान्त वा दर्शनय् आधारित जुयाच्वंगु खः उकियात हे चुनौती बिइगु ज्या थुलि हल्का कथं याये मदयेमाःगु खः ।
वयक्कलं ला बुद्धधर्मय् (उपन्यासया न्हापांगु पेजय्) दुःख निदानया उपाय वा दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा आर्यसत्य सटीक मजू जक धयाच्वनादीगु आः पौ १५ तक थ्यंबलय् व मिथ्या हे धयादिल । मनूया जन्म छगू दुःख खः धाधां वय्कलं धयादी, “मनूया जीवनचक्र हे दुःख चक्र खः । थुकिया निदान वा निवारणया उपाय वा धारणा मिथ्या जक खः” (पौ १५) । थःत यःगु सत्यथेंच्वनी, मयःगु मिथ्याथेंच्वनी, थ्व स्वभाविक खः । तर थन वय्कलं छुं कारण मबिसें थःत मयःगुयात मिथ्या धकाः घोषणा यानादिल । छाय् मिथ्या ? थ्व मिथ्या खःसा सत्य छु ले? थथे धायेन्ह्यः वय्कलं बुद्धधर्मया आर्यअष्टांगिक मार्गया भचा अध्ययन यानादीगु जूसा, उकिया मगाःमचाःया भचा विश्लेषण यानाः जक थज्याःगु घोषणा यानादीगु बांलाइगु ताः ।
बुद्धया बोधिज्ञानयात च्वमिं कोठीइ वनेबलय् अन च्वनाच्वंपिं बेस्यातय्सं बियाहइगु ज्ञान स्वयाः अप्वः खंकादीमफुत । उकिं कोठी दइगु ज्ञान व बोधिवृक्षया क्वय् दइगु ज्ञानया तुलना यानादिल । वय्कःया बिचाः दु, “कोथिया ज्ञान वयात गुगुं बोधिवृक्षया क्वय् दइगु ज्ञान स्वयाः म्हो मजुल” (पौ १७) । अर्थात् बेस्यागमन वनेगुु व बुद्ध जुइगु वथें वथें खंकादी । थथे धायेबलय् बुद्धं बोधिवृक्षया क्वय् गुगु ज्ञान कयाबिज्यात उगु ज्ञान कायेत छम्ह बेस्याया कोठीइ वंसा गाःगु जुल, कोठीइ वंपिं दक्वस्यां बुद्धत्व प्राप्ति याःगु जुल । अथे प्रमाणित यानादिल मखुला च्वमिजुं ?
अनं वय्कलं धयादी – “बुद्धिबोधया पीडा घानाः वं थःत बुद्ध घोषणा यायेमफु । ज्ञानया घालं छ्याछ्या यानाः वं थःत तथागत घोषणा यायेमफु” (पौ ३३)। अथे धइगु, बुद्धि दुम्ह बुद्ध जुइफइमखु जुल, बुद्धि दु धइगु मसिउसा बरु वं थःत बुद्ध घोषणा यायेफइगु जुयाच्वन । वा बुद्ध धइम्ह बुद्धि मदुम्ह मनू जुल, संसारय् च्वंपिं दक्व बुद्धमार्गीत छम्ह मुर्खया लिउलिउ वनाच्वंगु जुयाच्वन २५००दँ निसें ।
छाय् खः मसिउ च्वमि भाजुं महाभिनिष्क्रमण शब्दया लिसा लिसा काकां दुरुपयोग यानादीगु दु । लिपा हानं वय्कलं धयादी, “थौं काय्म्ह्याय्पिन्त सरकारी स्कुलय् आखः ब्वंकेछ्वयेगु धयागु बुद्धया थज्याःगु महाभिनिष्क्रमणय् छ्वयेगु बराबर खः ” (पौ ४२) । बांमलाःगु, न्हाय् वनीगु ज्या यायेगुयात वर्णन यायेत महाभिनिष्क्रमण स्वयाः बांमलाःगुु शब्द लुइकादीमफुत वय्कलं । मेगु शब्द हे नं गनं लुइकी वय्कलं जब वय्कःया मिखाय् बुद्धं साबित यानावंगु धइगु हे जिन्दगी बांलाःम्ह कलाः मखु धकाः जक जूसा । उकिं वय्कलं धयादी, “दइगु जक नं जिन्दगी मखु...जिन्दगी बांलाःम्ह कलाः नं मखु ÷थ्व ला बुद्धं हे साबित यानावनेधुंकल ” (पौ ४७) ।
च्वमिया छम्ह पात्र वं न्ह्यागु याःसां बांमलाःगु लिच्वः वयाः व दुःखी, बैरागी जुयाच्वन । च्वमिं वयागु बैराग व बुद्धया बैरागयात वथें खनादी । उकिइ धयादी, “वयागु थ्व बैराग्य बुद्धयागु स्वयाः म्हो मजू” (पौ ५०) । खः बुद्धयाके बैराग उत्पन्न जूगु खः तर बुद्ध वँय्चाःगु मदु, च्वमि व वय्कःया व पात्रथें । वयाके बैराग्य वःगु खत, तर गुम्हस्या बैराग्यं “गुल्पाः ज्वनाः दुःख पाखें बिस्युं जुइत” (पौ २)तकं तयार यायेमफु वयागु बैराग्यया तलुना बुद्धया बैराग्यलिसे गनं जुइ?
हानं मेगु खँ, पौ १३य् तक “पूर्वजन्मया कारणं धाःसा सुं प्राणीया जन्म अवश्य जूगु मखु” धकाः दाबी यानादीम्ह च्वपिं थन थक थ्यंबलय् “मनू छकः सीधुंकाः नं वयागु आत्मा ल्यनाच्वनिगु” (पौ ५०)धकाः स्वीकार यानादिल । थ्व खः च्वमिया दर्शन ।
थनथाय् च्वमिं छगू गहन न्ह्यसः ल्ह्वनादी, “बुद्धया बुद्धत्व चेतन कि अचेतन ?” (पौ ५१)। गुम्ह बुद्धं दकलय् यक्व अप्रमादि जुइगु वा होसय् जुइगु स्यनावन वयागु चेतनाय् शंका यायेमाःगु अवस्था वल च्वमियात । सुनांनं मन्यंगु न्यनेगु धइगु तःधंगु खँ खः, तर थन न्यनेमालावइ, च्वमिं थ्व उपन्यास हे चेतनं च्वःगु लाकि अचेतनं च्वःगु धकाः ।
च्वमि हानं छकः बुद्धत्वया सार्थकतायात कयाः खँ ल्ह्वनादी । तर थनथाय् वय्कलं बुद्धया सार्थकतायात कलाः तंचाःगुलिसे (शायद निरर्थक धयादीत्यंगु जुइ) लनादिल । वय्कलं धयादी, “बुद्धया बुद्धत्वया सार्थकता दु सा वया कलाःया तंया नं ला सार्थकता दत” (पौ ५१) । लिसें च्वमिं सिद्धार्थया कलाः यशोधराया जीवन निरर्थक जुल धकाः कयाच्वनादीगु दु । थुकथं स्वयेबलय् वय्कः च्वमिया सहानुभूति यशोधरापाखे ध्यय्चूगु खनेदु । उकिंला “बुद्धं यशोधरायात छेँय् वानाः थ्व हे दसि बीगु कुतः यानावन”(पौ ५६), “यशोधरा छाय् महाभिनिष्क्रमणय् मवन?” (पौ ५७) अले “यशोधरा बुद्धत्वया प्राप्तिया नामय् महाभिनिष्क्रमणय् वंगु जूसा इतिहासं वयात बुद्ध घोषणा याइ ला?”(पौ ५७) धकाः नं धयादिल । शायद वय्कलं उम्ह योशोधरां लिपा प्रवजित जुयाः भद्राकात्यायनी नामं अर्हतपद प्राप्त याःगु व महाभिज्ञालाभिनी भिक्षुणीत मध्ये अग्र धकाः एतदग्ग प्राप्तयाःगु मसिउ जुइ । थन च्वमिं छु प्रमाणित यायेत कुतःयानादिल धइगु स्पष्ट ला मजू तर यशोधरां छाय् महाभिनिष्क्रमण मयात अले वं याःगु जूसा (शायद च्वमिया आशय बुद्धत्व प्राप्ति याःगु जुइ) खःसा वयात बुद्ध घोषणा याइलाकि मयाइ धइगु न्ह्यसः मचापह वः। थ्व ला केदार सितुं छाय् महाभिनिष्क्रमण मयात अले वं बुद्धत्व प्राप्तियाःगु जूसा वयात बुद्ध घोषणा याइ लाकि मयाइ धायेथेंज्याःगु बेतुक न्ह्यसः जुल । च्वमिया वैचारिक धरातल थज्याःथाय् खनेदइ । बुद्ध जुइगु वा बुद्ध जुल धायेगु अनुमान यानाः धायेगु खँ मखु, बुद्ध जुइगु लँपुतक थ्यंकेत सिद्धार्थं (अझ विश्वास याइपिनिगु निंतिं वःगु वःगु मछि जन्मय् यानावःगु पुण्यसंचयया बलं) छु छु यात उलि न्ह्याम्हेस्यां याःसां – सिद्धार्थं, यशोधरां, राजकुमारं, फ्वगिनं वा केदार सितुं हे – याःसां अले लँपु लुइकल धाःसा, विश्वयात बिल धाःसा वयात बुद्ध धाइ, थुकिइ शंका मयाःसा बांलाइ ।
उपन्यासया अन्तिम पानाय् च्वमिं बुद्धधर्मयात नं अन्तिम प्रहार हे यानादिल – बुद्धधर्मया अन्तिम लक्ष्य वा छम्ह बौद्धया दकलय् तःधंगु मार्गफल धयातःगु निर्वाणपदयात अर्थहिन धयाः । वय्कलं निर्वाणयात फैन्टसी खनादी अले धयादी, “जीवनय् निर्वाणया छुं अर्थ मदु । निर्वाण अनुभवातीत शब्दविन्यास जक खः”(पौ ५१) । न्हापांगु पेजय् वय्कलं बुद्धं बियावंगुयात “शब्द” धयादिल, अन्तिम पेजय् निर्वाणयात “शब्दविन्यास” जक धयादिल, वय्कःया उपन्यासया सार थ्व हे जक खः धाःसां जिल । छु अनुभवातीत जुइ व गनं शब्दविन्यास जुइ? स्पष्ट दु, वय्कलं निर्वाण छुकियात धाइ, अले अनतक थ्यंकेत छुछु यायेमाःधइगुया बिल्कुल हे अन्दाज यानादीगु मदु ।
साहित्यय् विचार वर्जित मदु, विचारं हे साहित्य च्वइगु खः । साहित्यया ब्वमिं सिर्जनाया लँपु ज्वनाः च्वमिया विचार तक वनीगु खः । साहित्यकारं थःत मयःगु, मभिंगुया आलोचना याइ, यायेथ्याः, अझ याये हे माः । वय्कलं सामान्य बुद्धधर्मया अध्ययन यानाः जक थःगु च्वसा न्ह्याकूगु जूसा थ्व उपन्यासया छुं अर्थ दइगु जुइ, बुद्धधर्मया विरोधीतय्त मसला दइगु जुइ, अले बुद्धधर्मया अन्धभक्ततय्गु मिखा कंकीगु जुइ । थन थ्व ज्ञान व क्षमता च्वमियाके मदुगु खनेदत । अथे धइगु, च्वमिया गुगुं कारणं बौद्धतलिसे पूर्वाग्रह दूगुलिं बुद्धधर्मयात आलोचनाया ल्वाभलं प्रहार यायेत प्रेरित जुयाः जक थ्व सफू च्वयादीगु खनेदत । तर अध्ययनया कमिं वय्कः थुलि यायेत नं असफल जुयादिल ।
वय्कलं गन गन बुद्ध शब्दया प्रयोग यानादीगु दु, अन अन हे समस्या त्वःताथिकूगु दु । बिचाः याये, हिन्दु धर्मया ग्रन्थत दु, उमि यःगु थी थी मिथक व उकिइ थी थी पात्रत दु, विष्णु, ब्रम्हा, शिव, राम, कृष्ण इत्यादि । आः सुं मेगु धर्मया साहित्यकारं उमिगु प्रत्येक पात्रया चरीत्रयात तर्क सहित हे नं तथानाम ब्वः बिया लाथेपाथे च्वयेगु अले उकियात साहित्यया नां बियाः खुल्लमखुल्ला प्रकाशन यानाहल कि देय्या अवस्था गथे जुइ ।
थुकिइ शंका मदु, च्वमि छम्ह नेपालभाषा साहित्यया नांदंम्ह हस्ताक्षर खः। वय्कःयाके साहित्यिक भाषा, शैली, व्यञ्जना व अध्ययन दु । उकियात वय्कलं बांलाःगु उद्देश्य तयाः बांलाःगु लँपुइ छ्यलादियाच्वंगु नं खः । तर थन उकियात त्वःताः गहन विषययात हल्काफुल्का कथं थःत यःथे प्रस्तुत यानादिल । थुकिं क्यन, सशक्त शैलीं च्वयेवंतुं गुगु फोहर खँयात ब्वमिपिन्सं नालाकायेमाः धइगु मदु धइगु । थज्याःगु लेखन साहित्य जुइमखु, थ्व ला साहित्यया ख्वापालं पुनाः थःत मयःगु थम्हं मथूगु धर्म दर्शनयात तसकं क्रुर, असभ्य व अपरिपक्व आक्रमण जक जुल ।
खः, झीथाय् नेपालय् बौद्धमार्गीत थज्याःगु खँय् सचेत मजूनि, थज्याःगु रचना प्रकाशित जुलं नं प्रतिक्रिया बिइमाः धइगु संवेदनशीलता पिमज्वःनि । तर थुकिया अर्थ बुद्धधर्म धइगु न्ह्याम्हस्यां न्ह्याथें धायेजिउगु अनाथ व असंरक्षित दर्शन मखु । इलं थुकियात कयाः गहन विश्लेषण याइतिनि, प्रतिक्रिया वइतिनि ।
Published in Naali Monthly in 2017 Shrawan issue
