20150807 छाउपडीया जीवन

छाउपडीया जीवन

राजेन मानन्धर

छाउपडी । अछाम लगायत सुदुरपश्चिमया छगु दुर्भाग्य । थःगु यचुसेच्वंगु प्राकृतिक सौन्दर्य, थाःगाः मदुगु जलश्रोत, भाय्, भेषभूषा व मेगु यक्व खँया गर्व दुसां अनया जनताया छ्यं क्वछुकीगु छगू खायुगु यथार्थ धइगु छाउपडी खः ।

मिसामचा छगू उमेरय् थ्यनकि मजिउ (रजस्वला) जुइगु धइगु सामान्य शारीरिक प्रक्रिया खः । थ्व धइगु मिसा शरीरया धर्म खः । थुकिया मेगु छुं धर्म संस्कृतिलिसे गुगुं कथंया स्वापू दइमखु । थ्व सुं द्यःयात ययेमाः वा मययेमाः धइगु नं मदु । यदि सुं द्यःयात थ्व मयइगु खःसा व द्यः जुइमखु । सुं द्यःयात मिसाया रुपय् पुज्यायेगु खःसा व मिसाम्ह द्यःया नं थ्व छता जुइमाः, मखुसा व द्यःयात मिसा जुइगु तक नं अधिकार मदु, दइमखु ।

खयेत ला विश्वय् मेमेथाय् नं मजिउ जुइगुलिसे अज्याःगु यक्व मिथक वा बाखं व अन्धविश्वासत स्वानाच्वंगु दयाच्वनी । न्हापान्हापा जुदाइज्म व बाइबलया युगय् मिस्तय्त थ्व हे खँय् भेदभाव यायेगु याः, अझ पुनर्जागरणकालय् तकं थुकियात बांमलाःगु खँ धकाः धायेगु याः । २०औं शताब्दिइ थ्यंकाः युरोपं थुकियात सहजकथं स्वीकारयात, थ्व स्वास्थ्यया खँ धकाः थुइकाः उमित अःपुकेगु थीथी खँया प्रयोगया शुरुवात यात । तर झीगु थज्याःगु हिन्दु धर्मया बाहुल्यता दूगु देसय् धाःसा आः तक नं मिस्तय् थ्व विषयय् तायेदयेक खँ ल्हाये तकं मदु । हिन्दूधर्मय् तसकं हे बन्देज तयातःगु दु थुकियात कयाः । थज्याःबलय् अन्न थिइमजिउ, स्वांमा व बालि थिइ मजिउ, भुतुलिइ वनेमजिउ, द्यइके वनेमजिउ, पूजा यायेमजिउ धायेगु चलन झीथाय् अझं दनि ।

व स्वयाः अलग्ग सुदुरपश्चिम विकास क्षेत्रय् – विशेष यानाः दार्चुला, बैतडी, डडेलधुरा, बझाङ, बाजुरा, अछाम, हुम्ला, मुगु, जुम्ला, कालिकोट इत्यादी जिल्लाय् – मजिउ जुइगुया मेगु हे अर्थ व नियति दु । अन सुं मिसा थिइमजिउ जुलकि वयात छेँय् च्वनेगु अधिकार तकं दइमखु ।

थनया स्थानीय बरमू क्षेत्री समुदाय दुने थन थ्व प्रचलन आः नं ब्यापक रुपं दनि । धर्मय् उपिं तसकं कट्टर । उमि विश्वास दु, उमि कूलद्यः न्ह्याथासं दइ– बुँइ, ख्लयलय्, पहाडय्, खुसिइ, डाँडाय् पाखाय्, छेँय्, क्यबय्, बइगलय्, स्वहानेय्, क्वथाय् नं । द्यःयात मजिउ जूपिं मिस्त अशुद्ध जूगुलिं मयः । अले मजिउ जुइबलय् अज्याःपिं मिस्तय्सं थियाबिल कि उमि कुलद्यः तंचाइ, परिवारया नाश याइ, दुख जुइ । अझ अथे बारेमयातकि धुँ वइ धकाः तकं ग्याः उपिं ।

उकिं अज्याःपिं मजिउ जूपिन्सं थियाः द्यः तंमचायेमा धकाः उमि थः मां, कलाः वा म्ह्याय् हे जूसां मिस्तय्त थःगु छेँय् द्यनेबिइमखु । मजिउ जुयाच्वँतले उपिं उखें थुखें वनी, द्यः नापलाइ, द्यः तंचाइ धकाः उमिसं मजिउ जूम्ह मिसायात उखेंथुखें वने हे मफयेक कैद यानातइ । उकिं उमिसं उमि द्यः तंमचायेकेत मिस्तय्गु हे स्वतन्त्रता, इच्छा व स्वास्थ्य जीवनया तकं बलिदान बिइ । थःमनूयात ख्वयेकाः द्यः लय्तायेकेमाः उमि ।

मिसामचाया दकलय् न्हापां मजिउ जुइबलय् ला झिंछन्हु तइ धाःसा मेबलय् नं न्हय्न्हु च्वनेमाः । आः कमसेकम प्यन्हु सां तः अज्याःथाय् । उकियात उमि संस्कृति धाइ, परम्परा धाइ । थुकिइ हे उमि गर्व दु । थज्याःगु अमानवीय प्रचलनयात तकं उमिसं तर्क बियाः म्वाकेगु खँ ल्हाइ । थः त्याःगु खँ । 

छाउ धइगु उमिगु भासं थी मजिउ धाःगु अले पडी धइगु प्रथा । अथे च्वनेगु थाय्यात छाउगोठ धाइ । छाउ गोठ थाय् अनुसार पाइ । गनं गनं ला मजिउ जूपिं मिस्तय्त सा, मेय्, दुगुचा दूगु गोठय् हे थ्यने छ्वइगु खः, उमिगु उतुउतुं च्वंगु खि व च्व नापं हे च्वनेमायेक । मेपिनि धाःसा अलग्ग हे छाउगोठ दयेकातःगु दइ । छम्ह मनू तुति झ्वःलंका द्यने मछिंगु फ्यतूसां छ्यनं च्वये थीगु, झ्या लुखा छुं हे मदुगु थाय् । दुहाँ वयेगु ह्वः छह्वःदइ, कातुकाक्क घ्वंस्यानाः, पुलिंचुयाः वनेमाःगु । ह्वतय् नं खापा दइमखु, सिपू छपू जक धइ ध्यपनाः बन्द यायेत । सर्प इत्यादिं वयाः न्याइगु ला द हे दु, थज्याःबलय् उपिं बलात्कारया शिकार तकं जुइगु संभावना दु । अज्याःबलय् झं स्यानिटरी प्याड थज्याःगु छुं मदइबलय् फोहर व संक्रमण जुइगु ला जुहे जुल ।

उकिसं अज्याःबलय् उमि थःगु छेँया क्यबय्, छेँय् तकं वने बिइमखु, गनं अज्याःपिं म्वःल्हुइत धकाः अलग्ग हितिइ छ्वइ, गनं खुसिइ हे वनेमाः । मेमेपिं मनूत वये वने यायेगु लँय् उमित जुइकी तकं मखु, मेगु हे लँ बियातःगु दइ । थुलि तक कि उमिसं सिमाय् थिल कि फल सइमखु, स्वांमाय् थिल कि मा सिनावनी, सायात थिलकि सां दुरुबिइमखु, उमिसं थिलकि नयेगु स्यनी धकाः धायेगु चलन दु । हानं थ्व अवधि दुछि उमि दुरु, धौ, घ्यः व मेमेमगु पौष्टिक खाना नयेमदु । अप्वः धयाथें उमि गंगु अःपूगु नसा, मरि व चि हे जक नयाः प्वाःथनेमाः । न्ह्याक्व चिकुसां ख्वातुगु सिलः दइमखु द्यनेत, अप्वः धयाथें बोरां भुनाः द्यनी । ब्वनेकुथिइ वनाच्वंपिं मस्तय्त थज्याःबलय् आखः ब्वनकि सरस्वती द्यः तंचाइ धकाः सफू तकं थिइके बिइमखु (आः गनं गनं स्कूल नं छ्वयेगु याः) । थज्याःगु गोठ ताःन्वःबलय्यात नं मजिउ, चिकुबलय्यात नं मजिउ । पिनें पिनें न्यनेगु छता, तर थः हे प्रत्यक्ष अज्याःगु छाउगोठय् पलाः तयेधुंकाः जक सिइ, नेपालय् मिसा जुइ गुलि थाकु धकाः ।

थौं अन मिसा जूगु हे कारणं थ्व हिंसा, शोषण व विभेद फयेत उपिं अझं नं बाध्य तिनि । तप्यंक धायेगु खःसा थ्व अनया मिजंतय्सं मिस्तय्त धर्म व अन्धविश्वासया नामय् यानातःगु छगू धार्मिक, साँस्कृतिक व सामाजिक शोषण खः । लैगिक विभेदया पराकाष्ठा हे खः ।

स्वभाविक खः, सुं नं मिसा मजिउ जुइगु प्राकृतिक स्वभावपाखे पिहाँ वनेफइमखु । उकिं मिजंतय्सं थुकिया नां जक कायेवं मिस्त मछिनाः, मछालाः सुम्क च्वनी, धाःधाःथे धायेकाः लिसः मबिसे च्वनेत बाध्य जुइ । मिजंतय्सं दयेकूगु हरेक नियमयात क्वबिइत उपिं आः नं बाध्य । अझ मिस्तय्सं थः मजिउ जूगु नं इलय् इलय् समाजय् कने हे माः, मखुसा, विशेष यानाः इहिपाः मजूनिपिं मिस्तय्त मखुगु ज्या यानावःगु वा प्वाथय् दयेकूगु इत्यादि लांछाना याइ, समाजय् च्वनेबिइमखु । तर मिजंतय्त धकाःसा थज्याःगु याःगुया दोष बिइमखु ।

दक्व हे सुदुर पश्चिामाञ्चलनया पहाडी जिल्लाय् थ्व प्रथा दनि । थनयापिं मनूत राजधानीइ थ्यनकि राजनीतिक रुपं थी थी विषयय् हावी जुइ, पूर्व प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा व पूर्वगृहमन्त्री भिमरावल आदि थज्याःगु छाउपडी तइगु लागाय् हे ब्वलनावःपिं खः । उमिगु म्हुतुं देशय् ततःधंगु परिवर्तनया खँ वइ, तर थःगु क्षेत्रय् आः मिस्तय्त छाउगोठय् तयेमखु धइगु वचनवद्धता वइमखु, छाय्धाःसा उमि नं थःगु पितृसत्तात्मक समाजया लगाम ज्वनेमाः । अथे हे अनया लागां राजधानीइ महिला अधिकार कर्मी जुयाः दंवइ, तर थःगु क्षेत्रय् छाउपडीया विरोध याःवने धाइमखु । दक्व थःथःगु थासय् विवश ।

थज्याःगु मनूयात मनू हे मखनीगु अमानवीय भेदभाव जुयाच्वंसां थ्व छाउपडीया विषयय् खास हे विरोध जूगु न्यनेमदु । शायद राज्यय् प्रभावशाली समुदायया मिजंतय्सं हे थ्व लादेयानातःगु जुयाः राज्य थ्व विषयय् नवायेगु अवस्थाय् मदु । करीब नीदँ न्ह्यः हे थ्व छाउपडी चलनया विरुद्ध अस्मिता पत्रिका लगायत मेमेमपिन्सं नं खँ ल्ह्वंगु खः । थी थी अन्तराष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थां ज्या हे ला मयाःगु मखु, तर लिच्वः धाःसा खनेदु थ्यंक धायेजिइक पिहाँ मवः । सन् २००५य् सर्बोच्च अदालतं छाउपडी प्रथायात दिकेत निर्णय यानाबिउगु खः तर हिन्दु धर्मलिसे तप्यंक स्वापु दूगुलिं ला मसिउ, व्यवहारय् धाःसा थुकियात पनेफयाच्वंगु मदु ।

मिसामस्तय्त जुइगु यौन हिंसाया विषय् अध्ययन यायेत डडेलधुरा, आछाम व कैलालीइ वनाबलय् थ्व प्रथालिसे प्रत्यक्ष साक्षात्कार जुल । स्वभाविक रुपं थ्व विषय खँ पिहाँ वइ, मिश्रित प्रतिक्रिया न्यनेदइ । मिजंतय्सं तप्यंक हे थुकिया समर्थन याइ – मजिउ जूम्ह मिसायात छेँय् तलकि छेँय् धुँ वइ हँ, म्हुतु हे फस्वइ हँ । भचा पुलांपिन्सं द्यःयात थ्व मजिउ, जिमि द्यः तंचाइ, प्रकोप जुइ धयाथें धाइ धाःसा भचा ल्याय्म्हतय्सं चाःहिइकाः थ्व धइगु बांमलाःगु फोहर जूगुलिं उमित छेँय् मतःगु धकाः तर्कयाइ । उलि धयां नं मजिल धाःसा आः बुलुहुँ उन्मुलन जुयावनाच्वंगु दु धाइ । ग्वःगू ग्वःगू गाविसयात भ्वँयत् छाउपडी मुक्त गाविस घोषणा यायेधुंकूगु दु, न्यादँ दुने अछामयात हे छाउपडी मुक्त जिल्ला घोषणा यायेगु उमिगु योजना दु । माओवादीं कुप्रथा व अन्धविश्वासलिसे ल्वाना धाल, तर माओवादीतय्गु पकड बांलागु थ्व क्षेत्रय् नं थ्व प्रथा थन गथे खः अथे हे दनि ।

मिस्तय्के तर्क नं मदु, ल्वायेगु शक्ति नं मदु, न्हापां निसें थन थथे हे खः धकाः धाइ । मिस्त थः हे क्रान्ति यायेत नं उलि सबल मजू । उकिसं उमित साथ मबिइपिं मिजंतय्सं ब्यक्वय् नकी – न्हिछि छाउपडी मदयेकेमाल धकाः भाषण यानाजुइपिं मिस्त हे थन थः सुटुक्क छाउगोठय् च्वंवनी । स्वास्थ्यकर्मी व शिक्षिका तकं वनी । मवँसें मगाःगु अवस्थाया छुमां खः थ्व ।

छुं हे मजूगु अवस्था धाःसा मखु । चकंछि शताब्दीया मिहेनतं अन छुं भचा हिउपाः ला वःगु हे खत । छथाय् निथाय् छाउगोठ स्यंकेगु आन्दोलन नं जुल । गनं गनं आः जिपिं अथे छाउगोठय् च्वनेम्वाः धकाः लिसः बिइपिं मिस्त लुत । मजिउ जूबलय् नं स्कूल वना धाइपिं मिसामस्त नं खन । कमसेकम पिनेयापिं मनूत वलकि थ्व बांमलाःगु प्रथा खः, मदयेके माः, कम जुल धायेसल उपिं ।

एजनिओत अन ग्वाः ग्वाः दु । ज्या याना नं च्वंगु दु, अथे धकाः धाइ उमिगु रिपोर्टय् । योजना नं ततःधंगु दु । तर योजनाय् न्ह्यागु दुसां अन आः नं छाउपडी प्रथा उलि याकनं मदयावनीगु अवस्था मदुनि । पिनें वःपिन्सं थ्व विषयय् खँ ल्हाःवलकि उमि छ्यं स्याइ, ब्वः हे बियाहइ, कि मखुसा गिजेयानाहइ । उकिं ला मुक्त घोषणा जूगु धयातःगु गाविसय् जिपिं थ्यंबलय् नं छाउगोठत लुयावल । गुम्हस्यां आः सुं नं मच्वं धाइ, गुम्हस्यां च्वंच्वं धाइ । उलिमछि गैरसरकारी संस्थातय्सं ज्या ला यात, तर ज्या जक यात, ज्या मजू ।

खयेत ला थ्व उमिगु समुदायया खँ खः, उमि यःसा सुयातं कपाः स्याकाच्वनेमाःगु मदु । तर स्वनिगलय् कुमारीयात मिसा अधिकारया प्रतीककथं द्यः यानाः पुज्यानाः राष्ट्रपतिं तकं सिन्हः फयेमाःगुयात अनेतने धाइपिन्सं थुकिया बारे तछ्यानाः खँ ल्हानाच्वंगु तायेमदु । खँ स्पष्ट दु थ्व चलनयात राज्यय् दकलय् अप्वः थाय् कयाच्वंपिन्सं आः नं थुकियात मौन समर्थन बियाच्वंगु दु । उपिं हे बल्लाः, उमिगु हे ल्हातिइ समाजया कानून दु । उलि याकनं वनी मखु थ्व । तर नं झीसं सिउ थज्याःगु मिस्ततय्त मिसा जुयाया कारणं जक जबरजस्ती मनू हे जुइमखंकीगु धर्म, संस्कृति वा परम्परा न्ह्यागु हे जूसां छन्हु अन्त्य मजुसे मगाः, जुइतिनि ।
Published in Sandhya Times on 2015 08 09
Also published in:  http://www.newaonlinenews.com/%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8
Accessible also at : http://tinyurl.com/razen20150826