180531 ब्रिटोन भाय्‌या इतिहास व नेवाः भाय्‌या भविष्य

राजेन मानन्धर

थःगु देसय् च्वनाः नं थःगु मांभाय्यात वयाच्वंगु हाथ्याया बारे मसिउपिं अले सियाः नं मसिउपह यानाच्वंपिन्त फ्रान्सय् अनया छगू भाय्यात गुकथं अनया राज्यसत्तां मदयेका हे छ्वत धइगु खँ छगू शिक्षा जुइफु । सन् २०१२ अगष्टया १८ कुन्हु अन जूगु छगू एस्पेरान्तोया ज्याझ्वलय् जिं अन थःगु पलाख्वाँय् तयेगु मौका दत । न्हापा अंग्रेजी साहित्य ब्वनाबलय् ब्रिटोनतय्गु बारे भचाभचा ब्वनातयागु जूसां उमिगु भाय्या आन्दोलनलिसे अबलय्तिनि परिचित जुइखन ।

फ्रान्सया उत्तरपश्चिमया छगू लागायात ब्रेटान्या धाइ । झीत ला फ्रान्स धाल कि अनच्वंपिं फ्रेन्च अले उमिसं ल्हाइगु भाय् नं फ्रेन्च थेंच्वं । तर ब्रेटान्याय् च्वंपिन्त ब्रिटोन धाइ, थ्व व हे समुदाय खः गुपिं आःया बेलायती द्वीपय् च्वनीगुलिं बेलायत हे ग्रेट ब्रिटेन धकाः नं धाःगु । अले उमिगु भाय्यात ब्रिटोन अथवा ब्रिटोनिक धाइ । वेल्श व कोर्निश थें मेमेगु ब्रेथोनिक भाय्त थें थ्व नं इन्सुलर केल्टिक भाय्या रुपय् ब्याख्या यानातःगु दु ।

पुलांगु ब्रेटोन भाय् ९औं शताब्दीइ हे खने दयेधुंकल । लिपा राजनीतिक घटनाचक्रय् थ्व भाय्यात अनया सरकारी फ्रेन्च भासं त्यलायंकल । विशेष यानाः सरकारी प्रशासन व मेमेगु लगजा याइपिन्सं वा यायेगु लक्ष्य ज्वनाच्वंपिन्सं थःगु भाय्यात पंगः तायेकाः गौरवकासाथ त्वःता यंकल । पदया लोभय् मनूतय्सं थःगु अस्तीत्व मियाछ्वत । लिपा जुजुं मनूत ययेकं मययेकं थ्व थःगु मां भाय्पाखें तापाना वन । आः १५÷२० दँया युवापुस्ता दुने थ्व भाय् ल्हाइपिं तसकं म्हो जक पिहाँ वःगुलिं थुकियात तनावनेत्यंगु भाय् धकाःधयातःगु दु ।

आः थ्व भाय् अन निगू प्यंगू रेडिओं हप्ताया छुं घण्टा अले छगू टेलिभिजनं साप्ताहिक प्रशारण यानाच्वंगु दु । अथे हे छपाःनिपाः वाःपौ व लय् पौ नं पिदनाच्वंगु दु ।

जब ल्याय्म्ह ल्यासेतय्सं थ्व भाय् थःथवय् तकं ल्हायेगु त्वःताहल, अले तिनि अनया मनूतय्सं थःगु भाय्या संरक्षणय् चासो क्यन । तर मदयेके जकं अःपु, मदुगुयात दयेके अःपु मजू । अन आः थःथःगु हे कथं यक्वस्यां थी थी ज्या यानाच्वंगु दु तर ल्याय्म्हल्यासेपिन्त थ्व भाय् ल्हाकेफूगु मदुनि । छगू निगू शव्द छ्यलाः पुर्खाया बाखं कनाच्वनेत उपिं आः बाध्य ।

उपिंलिसे निवाःतक न्ह्यइपुक्क च्वना । नापं खँ ब्याका, स्यना, सयेका, नापं नया, द्यना । मेगु स्वयाः जितः उमिगु भाय् अले उमिसं आः यायेमाःगु पुनर्जागरणया अभियानं आकर्षित यात ।
भाषा पुनर्जागरणया खँ वयेधुंकाः सन् १९२५य् ब्रिटोन भासं पत्रिका पिहाँवल, मौलिक साहित्यया सिर्जना जुल, अले विश्व विख्यात अन्तर्राष्ट्रिय साहित्यिक कृतित थ्व भासं अनुवाद नं याकेगु ज्या जुल । आः थ्व भाय् अन निगू प्यंगू रेडिओं हप्ताया छुं घण्टा अले छगू टेलिभिजनं साप्ताहिक प्रशारण यानाच्वंगु दु । अथे हे छपाःनिपाः वाःपौ व लय् पौ नं पिदनाच्वंगु दु । आः थ्व उमिगु लागि हिराथें मूल्यबान् जुयाच्वंगु दु । पिनें वःपिं सुं नापलातकि थज्याःगु खँ त्वःमफिक्क कनी ।

न्हापा न्हापा उमिगु सहित्य विकास जूगु खःसां लिपा जूलिसे सिर्जना छ्वासुयावन — च्वःमदु धकाः मब्वन, ब्वंमदु धकाः मच्वल । आः अन ब्रेटोन साहित्यया छगू सिमित परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । ततःधंगु सफूपसलय् नं ब्रेटोन भाय्या अलग्ग दराज सजेयानातःगु दइ, झिलिमिलि मत च्याकाः हे । पसलय् वंपिनि निगू प्यंगू ब्रिटोन भाय्या सफू न्याइ, अले व दराजया लिक्क च्वनाः पासायात फोटो कायेकी । अनच्वंपिनि थः ब्वनेसःसां मसःसां निपाः प्यपाः ब्रेटोन भाय्या सफू थःगु छेँया दराजय्, लाइब्रेरीइ सजेयानातयेगु यात तःधंगु गर्वया विषयया रुपय् काइ, कन्हय् कंसा थ्व सफू दक्व ब्वनेमानि धकाः धयाच्वनी । थः ब्वने हे मसःसां पासापिनिगु छेँय् वनीबलय् अनया बुकर्याकय् पतिंचा वालाः न्यनी — ब्रेटोन भाय्या सफू मतया ला? अले मदु धाल कि तसकं मभिंम्ह, क्वह्यंम्ह व गैरजिम्मेवार नागरिकया रुपय् प्रस्तुतयाइ, दक्वसिया न्ह्यःने ।

अथे जूगुलिं उमिगु अवस्था आः उलि नाजूक मजू । न्हापा थम्हं मांभाय् मसयेकागुलिं उमिसं आः थःमस्तय्त थःगु भाय् स्यनेफयाच्वंगु मदु । आः ला उमिगु हे भासं धायेगु खःसा उमिसं थःगु भूमिइ सुचुकातःगु इतिहास दुने थःगु मांभाय्या उत्खनन् यानाच्वंगु दु ।

उमिसं भाय् सःपिं अजाअजिपिनिगु बांलाक सम्मान याना च्वंगु दु, उमिगु म्हुतुं पिज्वःगु हरेक ब्रिटोनी वाक्य उमिगु लागि अमृत । उकिया हे भरय् थी थी थासय् ल्याय्म्ह व मस्तय्गु लागि चिचीधंगु कोर्सया व्यवस्था यानाः थः मस्तय्त अन छ्वयाच्वंगु दु । थःगु व्यस्तताया कारणं व उमेरया कारणं न्हूगु चीज सयेकाकाये मफयेधुंकूसां थःगु भविष्य थ्व अधिकारं वंचीत मजुइमा धैगु उमिगु मनसुवा खः ।

उमिगु मांभाय्या हबिगत, मतिना व हानं भाय् म्वाकेगु प्रविबद्धता खनाः जिगु नुगः पलख द्रविभूत जुल । जि छकलं थःगु देसय् थ्यन । थःगु भाय्या पुनर्जागरण कालया महारथीतय्गु किपा जिगु मिखाय् लुत, अले थौंकन्हय् भाषासेवाया नामय् जुयाच्वंगु आन्दोलन व उकिया लिउने सुलाच्वंगु पदया राजनीतिया प्याखं लिसा लिसा कयाः वयाच्वन ।

थःगु देय् वा मांभासं मत्वःतू जितः । थम्हं ई स्वयाः निर्णय यायेमफत कि भाग्ययात दोष बिइ, भाग्यबादी जुइ झी । नेवाःत व ब्रिटोनतय्गु नियति थनथाय् ज्वःलाः वइ ।

आन्दोलन झीथाय् मजूगु हे ला मखु । व यानाच्वन, थ्व यानाच्वन । तर उकिइ दुने नं थःत भाषा ख्यःया हिरो धायेकाच्वंपिनि हे नेवाःभासय् तक्यनाच्वनकि समाजय् न्ह्यायेफइमखु, दक्वस्यां यःम्ह जुइखनीमखु, अथवा गैरनेवाःतय्सं साम्प्रदायिक धाइ धइगु भय दु । अले उपिं हे तिंतिंन्हुइ थःत भचा मछिंक धालकि । गन वनाः झी छताछुल्ल जुइगु खः जुइ । कि झी नं ब्रिटोनत थें लालटिन च्याकाः थःगु भाय् मालेमाःगु अवस्था वलकि तिनि गंभीर जुइगु ला?

अन च्वंपिनि थः ब्वनेसःसां मसःसां निपाः प्यपाः ब्रेटोन भाय्या सफू थःगु छेँया दराजय्, लाइब्रेरीइ सजेयानातयेगु यात तःधंगु गर्वया विषयया रुपय् काइ, कन्हय् कंसा थ्व सफू दक्व ब्वनेमानि धकाः धयाच्वनी ।

झीगु भाषिक आन्दोलनया बिचाः यायां थःत तंकाच्वना । अनया भाय् व थःगु नेवाःभाय्या अवस्था अथे अथे हे च्वं । उमिसं थःगु भाय् म्वाकेगु कुतः भचा लिबाक्क यात । तर झीत छु धायेगु ? पुर्नजागरण धकाः न्ह्यलं चाःगु हे सछिदँ दयेधुंकल तर झीथाय् छखे भाषाख्यःया संघसंस्थात व नायःत ग्वाःग्वाः दयावल धाःसा भाय् ल्हाइपिं झं म्हो म्हो जुयावनाच्वन । आः ला भाय् मल्हाइपिन्त भाय् ल्हायेमाल धालकि हे आक्रमण जुइगु जुइधुंकल, व नं भाषा ख्यलय् ज्या यानाच्वना धाइपिनिगुपाखें हे । भाय्या खँ ल्हायेगु हे शत्रु कमेयायेगु ज्या जक थेंच्वं । सु द्यनाच्वन, सु न्ह्यलं चायेकेमाःगु, दक्व ईया खँ मखुला? गन‌ं नेवाः भाय्‌या भविष्य नं थथे हे जक‌ं जुइगु मखुला ?

Published in www.jheegu.com > http://jheegu.com/180531b/