Nhuda

नेपाल संवत्: छाय् मधायेगु थुकियात झीसं नेवाः संवत् ?

राजेन मानन्धर

दँयदसं न्हूदँ वइ, व हे उत्साह, उमंग व न्हूगु छुं यानाः क्यनेगु शक्ति ज्वनाः । थम्हस्यां नं शंखधरंथें देसय् च्वंक्व दक्वस्या त्यासा पुला हे बिइमफुसां थःम्हं जन्म कयागु देय्यात फयांफक्व बांलाकेगु सन्देश नं खः थ्व न्हूदँ । 

नेपालय् थी थी खँ मौलिक दु । संसारयाके छुं फ्वना कायेम्वाःबलय् झीगु धइगु सकतां मौलिक – ल्हायेगु, नयेगु, पुनेगु, तिइगु, थायेगु, हालेगु, हुलेगु सकतां सकतां झीगु । थथे जुइगुबलय् थःगु हे पहलं जाःगु नेपाल संवत् जक मदयेमाःधइगु मदु । मेमेगु गथे झीगु अथे हे थ्व नं झीगु । झीगु जक । उकिं थनया जनता थ्व संवत्प्रति मोहित, गर्वित । सलंसः जक मखु द्वःछि दँ तकं थ्व थःगु हे कथं झीगु जुयाच्वन, निर्विकल्प नेपाःयागु जुयाच्वन । लिपा जक थन पिनें वयाः सत्ता थःगु ल्हातिइ कयाः थनया अपार धनसम्पत्ति, आर्थिक श्रोत व साधनय् होली म्हितेथें म्हितीपिनि थ्व संवत् मययावन, अनं पिने स्थापित संवत्यात थःगु धाये मास्ति वल । अले तिनि थ्व थनया लःचाय् बूगु, मौलिकतां जाःगु थ दक्व जनताया धार्मिक, सांस्कृति अले आर्थिक जीवनशैलीलिसे भ्यलय् पुनेधंकूगु संवत्यात मछिनावल । सत्ता धइगु हे अज्याःगु, यःगु धइगु यइ, मयःगु धइगु मयइगु । सत्ताया मयसेंलि थन थ्व संवत्या छ्यलाबुला नं सालुयावन, फ्यासुयावन ।

अज्याःगु अवस्थाय् थौं स्वयाः ३७दँ न्ह्यः थःगु देय्या मौलिक संवत्यात हानं उकथं हे छ्यलेमाल धइगु आह्वान सहित थनसा आदिवासी नेवाःत आन्दोलन जुल । न्हूदँया लसताय् यःपिं मयःपिं, थः कतः दक्वसित छुं भेदभाव मयासे भिंतुना इनेगु ला जु हे जुल, उकियालिसें छगू आन्दोलन हे जुल – कि देय्या नामं स्थापित थ्व मौलिक संवत्यात थः नालाः नेपाःया राष्ट्रिय संवत् धकाः थुकियात राज्यं स्वीकार यानाबिउ धकाः । जनतायात न तकं वाके मबिइगु चरम कट्टरपन्थी छगू जात छगू भाय्या पकडय् लानाच्वंगु व पञ्चायती अवस्थाय् नं जनताया थ्व सः मदिउ । बरु मेमेबलय् जनतायाथाय् नं वने भाःमखंपिं थी थी प्रतिवन्धित पार्टीतय् राज्यया विरोध यायेगु छपु स्वाहाने जुयाबिल थ्व भिंतुना आन्दोलन । मेबलय् गबलें जनताया दथुइ खनेमदुपिं नं थ्व दिनय् व हे हुलमुलय् दंवइ, अले हाली – “नेपाल संवत् राष्ट्रिय संवत, सरकारी मान्यता दये हे माः” । थःगु, मुकं थःगु जक संवत्यात राष्ट्रयागु हे धयाबिउ धइगु मागयात अबलय् साम्प्रदायिक धयाहल, आः नं थ्व धायेगु मदिउनि । व्यवस्था जक हिल, राज्यय् हालिमुहालि याइपिं ला आः नं उपिं हे तिनि । 

आः ई पात, व्यवस्था हिल । आः पार्टीयात प्रतिवन्ध मदुगु जक मखु कि, आः ला न्हापा एकताया प्रतीक धयातःम्ह, विष्णुया अवतार धयातःम्ह जुजु हे मन्त, देय् गणतान्त्रिक जुल । विविधतायात हे एकताया रुपय् स्वीकार याइगु व्यवस्था वल । “सयौं थुंगा फूल”यात देय्या परिभाषा दयेकल । थ्व दथुइ निगू दर्जन स्वयाः नं यक्व प्रधान मन्त्री हिल, समाजवाद, साम्यवाद व माओवादया शिद्धान्तं निर्देशित मनूत दक्वं पालंपाः सत्ताय् थ्यन । तर उमिगु नेपाल संवत्प्रति स्वयेगु मिखा महिउ । 

थुकथं स्वंगुत्या दशक तक छगू हे नारा ज्वनाः सतकय् जनता वयाच्वंगु धइगु संसारय् हे दुर्लभ जुइ । उमिगु छुं थःगु स्वार्थमदु, फाइदा मदु । दुसा नेपालयागुयात नेपाली धयाबिउ धइगु राष्ट्रिय भावनां जाःगु आग्रहे जक दु, आह्वान हे जक दूगु खः । थ्व विषयय् सलं सः जक मखु द्वलंद्वः हे लेख च्वल, अध्ययन अनुसन्धान जुल, सफू च्वल, म्ये हाल, प्याखं क्यन, संस्था नीस्वन, छु जक मयाः ? तर सु सु सत्ताय् वनी वं वं थुकियात गबलें राष्ट्रिय मखंकू । तप्यंक विदेशं हःगुया वकालत यानाच्वनी तर नेपालयागुयात नेपालयागु धायेत उमि कथुं सः पिहाँ वइमखु । कारण छु? 

नेपाल संवत् नं उलि हे नेपली, गुलि नेपाःया पशुपति द्यःगः नेपाली । उमिसं हे दयेकगु, उमिसं हे पुज्यानाच्वंगु, उमिगु हे आस्थाया धरोहर । तर थौं तक सुं सत्ताय् थ्यंम्हस्यां पशुपतियात “नेवारहरुको मन्दिर” धाःला? मधाः । न्हापा जुजु अले आः राष्ट्रपति जूवःम्ह दंवनेमाःगु इन्द्रजात्रा, बुंगद्यःया जात्रा अले महाअष्टमीबलय् भागियाःवनेमाःपिं पीठद्यःत भद्रकाली, संकटा, रक्तकाली व नवदुर्गा द्यःगःयात “नेवारहरुको जात्रा, मन्दिर” धकाः धाःला? मधाः । जब उमिसं शासन याइगु सिंहासन (न्हापा भौतिक, आः प्रतकिात्मक) हे नेवाःतय्गु जुसेंलि, उमिसं ल्हानाच्वंगु सासः हे नेवाःतय्गु जुसेंलि नेवाः संवत् जक नेवाःतय्गु मजुइमाः धइगु मदु । खँ थ्व खःकि उकियात नेपाःयागु धायेगु लाकि मधायेगु? उकियात जक नेपालया “राष्ट्रिय” अले संवत् जक छाय् “नेवारहरुको”? छाय् धाःसा सत्ताय् थ्यनीगु समुदाय व नेवाःतय्गु सिर्जना अन ज्वःचिउगु दु । तर छाय् खः मसिउ नेपालसंवत्यात नेपाःया राष्ट्रिय संवत् धायेत व हे सत्ता थ्यनीगु समुदायया सः न्ह्याबलें खाखातुइगु । चाः हिइकाः, तप्यंक उमिसं व हे धाइगु, थ्व धइगु “नेवाःतय्गु न्हूदँ” उकिं खय् भासं भाषण याःसां शुभकामना धाइमखु, भिंतुना धाइ, मानौं उमिगु शुभकामना नेवाःतय्त जक माःगु दु । दँय् दसं पचासौं हजार मनूतय्गु र्याली स्वःवइ, अले ÷छसुका छम्वःया मासा ÷तोला आश्वासन बियाः लय्तायेकी नेवाःतयेत । न्ह्याबलये व बिया, थ्व बिया उलि याना थुलि याना धाइ, तर नेपालसंवत् छता छ्यलेत सुं प्रधानमन्त्रीया सरकार नं राजी मदु । उकिं उमिसं भिंतुना बिइबलय् गुलिसितं दिवापलीया, गुलिसितं छठया अले गुलिसितं नेपालसंवत्या भिंतुना बिइ । उमिगु लागि नेपालसंवत धइगु शेर्पातय्गु ल्होसार, किराततय्गु साकेला, बरमूतय्गु दशैं वा थारुतय्गु माघी स्वयाः मपाः । हलू धासेंलि कुतिं न्यायेमाःला ?

थ्व दथुइ निगू दर्जन स्वयाः नं यक्व प्रधान मन्त्री हिल, समाजवाद, साम्यवाद व माओवादया शिद्धान्तं निर्देशित मनूत दक्वं पालंपाः सत्ताय् थ्यन । तर उमिगु नेपाल संवत्प्रति स्वयेगु मिखा महिउ

कमसे कम आः सां नेपाल संवत्यात राष्ट्रिय संवत् दयेकेमाल धयाच्वंपि अभियन्तातय्सं थुइकेमाल, कि जब तक थ्व छगू समुदाया हालिमुहाली जुइगु व्यवस्था थ्व देसय् दयाच्वनी अबलय् तक नेपालसंवत् नेपाःया राष्ट्रिय संवत् जुइमखु । अथे खःसा झीसं थथे छाय् मधाये, कि नेवाःतय्गु थ्व देसय् गुलिनं थःगु धर्म संस्कृति, परम्परा, मूर्त अमूर्त सम्पदा, जात्रा पर्व, जीवन दर्शन दु व दक्व नेवाःतय्गु खः धकाः । दँय् दसं नेपालय् वइपिं पर्यटकत अले विश्वय् नेपाःया नां बय्बय् जूगु नं नेपाःया नामं मखु, नेवाःतय्गु नामं धकाः । अथे धइगु पशुपति नं नेवाःतय्गु, स्वयम्भु नं नेवाःतय्गु, इन्द्रजात्रा नेवाःतय्गु, बंगद्यः नेवाःतय्गु, हनुमानढोका नेवाःतय्गु, नारायणहिति नेवाःतय्गु, अले शितल निवास नेवाःतय्गु, सिंहदरवार नं नेवाःतय्गु । स्वये उलि जुलकि उपिं गन च्वनी, गन थ्यनी, गनया फसय् सासः ल्हाइ । 

अथे जुसेंलि आः नेपाल संवत् राष्ट्रिय संवत धकाः दँय् छकः धयाबियाः लापा थाःगु न्यनेगु बानी दुपिन्त, गोरखापत्रय् नेपाल संवत् धकाः निगः आखः च्वकाः उलि यानाः नेवाःतय्त थःगु सर्बय् बिया धकाः धाइपिं सत्तासीन समुदाययात आः मेगु हे ढंगं झी प्रस्तुत जुइमाःगु खनाच्वना । आः तक, थ्व ३७दँ तक झी हालाः नं नेपाल संवत्यात नेपाल संवत् दयेक मफुसेंलि आः थुकियात नेवाः संवत् दयेकेगुली हे राणनीतिक सफलता दइ । कमेसे कम आः नेवाःतय्सं थ्व संवत्यात नेवाः संवत् धायेमाल । नेपाल संवतं च्वयातःगु इतिहास नेवाः इतिहास धायेमाल । नेपाल संवत् छ्यःपिं जुजुपिं नेवाः जुजु धायेमाल, उबलय्या दक्व इतिहास नेवाःतय्गु इतिहास धायेमाल । 

नेवाःत नेपाःया, अझ संसारया हे, छगू जक अज्याःगु जाति वा राष्ट्र खः गुपिन्सं थःगु देय्या नामं संवत् नीस्वन धकाः विश्वय चर्चा जुइमाल । गथे चाइनिजतय्गु थःगु न्हूदँ दु, अथे हे नेवाःतय्गु नं नेवाः न्हूदँ दइ, बसन्तपुरय् वइम्ह प्रधानमन्त्रीयात नेवाःतय्गु पाखें नेवाःतय्गु नेवाः संवत्या लसताय् भिंतुना बिइ । विश्वय् न्यंक पहिचानया लडाइ शुरु जुइधुंकूगु दु, थःगु मदुपिन्सं आः करिपिनिगु नं थःगु धकाः धायेमालावयाच्वंगु दु । अज्याःगु अवस्थाय् थः गु धकाः छुं छुं ज्वनामसें धुर्तता व कपटयात हे संस्कृति दयेकाः नेपाः थज्याःगु समुन्नत व सुसंस्कृत थी थी आदिवासी जनजातिया विविधतां जाःगु देय्या सिंहासनय् थपक्क फ्यतूवःपिन्त उमिके छु मदु धकाः छकः वाः चायेकाबिइमाःगु दु । थ्व न्हूगु पलाः ज्वनाः न्हूकथं न्ह्यज्यायेफत धाःसा नेवाःत सत्तालिसे छपलाः हे जूसां न्ह्यःने लाइ, पहिचानया आन्दोलनतय् नेपालसंवत् आः छगू हतियार जुइ ।

Published in Commander Post on 2016 10 30.

http://www.cpostnews.com/2016/10/30/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2-%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D:-%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D-%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A5%81-%E0%A4%A5%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4-%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%82-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83-%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D-/
<http://tinyurl.com/razen20161030>

Nepalsamvat2

20161028 दिल्लीइ लःया युद्ध (pix)

20161020 नेवाः नेतृत्व र नेवाः राज्यको सपना

राजेन मानन्धर

एकातिर आगो बलिरहन्छ, रगत बगिरहन्छ, दिनदिनै आन्दोलन पनि भइरहन्छ । प्रदर्शन, गोष्ठी वा अन्तरक्रिया भएका समाचार पनि सुनिन्छ । अर्काेतिर धेरैजसो मानिस समाचार मात्रै सुन्दै बसिरहन्छन्, मूक दर्शकका रुपमा ।

उता सडकमा आफ्नो पहिचान र अधिकारका लागि उत्रेका जनतामाथि गोली दागिएको समाचार समेत देखिन्छ, यता राजधानीमै बस्ने नेवारहरु आफ्नो घर छाडेर सडकसम्म निस्केको देखिएन । यो यथार्थ आजको दशकको हो, दुई तीन दशकको इतिहासको कथा होइन ।

त्यसो त आज पनि यहाँ मानिसहरुलाई २०४६ सालको आन्दोलनमा नेवारहरुले गरेको संघर्षको कथा सुनाउन पुगेको छैन । हिजो त्यो एउटा सत्य थियो, तर आजको यथार्थ के हो भने काठमाडौंका नेवारहरु आन्दोलित छैनन् । यहाँका नेवारहरु कुनै पनि आन्दोलनको सडकमा छैनन्– न भाषिक अधिकारको आन्दोलनमा, न धर्म निरपेक्षताको आन्दोलनमा, न जातीय पहिचानसहितको संघीय राज्यको आन्दोलनमा । सडकमा देखिने आन्दोलनकारी जनजाति, दलित र धर्मावलम्बीहरुको एउटै प्रश्न – खै, नेवारहरु कहाँ छन् ?

नेवारहरुलाई फुर्सद छैन भनौं भने जात्रापर्वमा र भोजभतेरमा उनीहरुको त्यतिकै उत्साहजक उपस्थिति हुन्छ तर अधिकार माग्ने ठाउँमा भने पुग्दैनन् उनीहरु । अनुसन्धानको विषय हुनुपर्ने भएको छः आजका नेवारहरु किन र कसरी यथास्थितिमा रमाउने र प्रतिगमनको पृष्ठपोषक हुन पुगे ?

आफ्नो नाकैमुनि त्यस्ता नेपालीहरुले दिनहुँ आन्दोलनको नेतृत्व गरिरहेका छन् जसले पच्चिस वर्षअघिम्म अधिकार माग्न पनि जानेका थिएनन् । आज त उनीहरुलाई अधिकार मागेर मात्र पाइँदैन रहेछ भन्ने दिव्य ज्ञान पनि थाहा भइसक्यो, तर यता नेवारहरु भने अधिकार माग्न पनि हिच्किचाउँदै छन् ।

एउटा दृश्यः गत भाद्र २० गते ललितपुरस्थित किरात याक्थुङ चुम्लुङको भवनमा प्रादेशिक मोर्चाहरुले संयुक्त रुपमा ‘संविधान संशोधनमा प्रादेशिक मोर्चाहरुको चासो’ विषयक अन्तत्र्रिmया गरे । लगभग पाँच सय जनाको हाराहारीमा विभिन्न जिल्लाका पहिचान पक्षधरहरुको बलियो उपस्थिति भयो । उपेन्द्र यादव, महन्त ठाकुर र कुमार लिङदेनलगायतका नेताहरुले अहिलेको अवस्थामा पहिचान पक्षधरले अझ आन्दोलन गर्नुपर्ने आवश्यकता आंैल्याए । तर त्यहाँ नेवारहरुको उपस्थिति शून्यप्रायः थियो ।

लेखकलाई सम्झना भयो, गत साउन ११ को साँझ नयाँ बानेश्वरको खुला बाटोमा जनजातिहरुको धर्ना कार्यक्रम सकिएको थियो । त्यहाँ नेवाः स्वायत्त राज्य संघर्ष समितिका अध्यक्ष राजभाइ जकःमि र नेवाः संघया अध्यक्ष मनराजा शाक्य दुई जनाले भुइँमा ओछ्याइएको रातो झण्डा र नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः समितिको ब्यानर (विशेष कारणले त्यसमा संघर्ष समिति लेखिएको थिएन) एक एक वटा भुइँबाट उठाए, टकटक्याए र पोको पार्दै फर्के, त्यहाँ अरु नेवारहरु एक दुईजना मात्रै थिए । यही हो नेवार नेतृत्व र आन्दोलनको यथार्थ– गुलियो, पिरो वा टर्रो भए पनि ।

पन्ध्र सोह्रवटा पार्टीका भ्रातृ संस्थाहरु र जुझारु भनेर चिनिने संस्थाहरु मिलाएर बनाइएको नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समिति पनि ठूला पार्टीका खेलौना मात्र भए । काम गरेर भन्दा पनि काम नगरेरै चर्चामा आउने नेवारहरुको राष्ट्रिय संस्था भनिएको नेवाः देय् दबू विघटन भएको औपचारिक समाचार आएको छैन । तर दबू समेत यस संक्रमणकालमा कतै पनि अर्थपूर्ण रुपमा उपस्थित भएन । अनि अरु नेवार संस्थाहरु नि ? देय् दबूको चुनावमा आफ्नो पार्टीको वा आफ्नो नेताको खेमाका उम्मेदवारलाई जिताउन मात्रै जिउँदो भएको प्रमाणपत्र बोकेर हिँड्ने नेवार संस्थाहरु पनि यस्ता आन्दोलनमा देखिँदैनन् ।

सन् २००३ मा परोपकार स्कुलको हलमा माओवादी नेता दिलिप महर्जनले भर्खरै सार्वजनिक भएलगत्तै एकजना नेवार नेताले नेवार जनसेना बनाउने र नेवाः राज्य ल्याइछाड्ने हुँकार गरेका थिए । खुबै ताली बजेको थियो त्यसबेला दर्शक दीर्घाबाट । सायद जनतालाई चाहिने यही हो भनेर त होला । एक दशक नाघ्यो, कसैले पनि नेवार जनसेना बनाउँछु भनेर भाषण गर्नेलाई कति जना जनसेना तयार भयो भनेर सोध्यो कि सोधेन ? यसरी नसोध्ने भएकोले नै मनलागी बोलेर हिँड्नेहरु धेरै भएको हो नेवार समाजमा । तिर्खाएकालाई पानी दिन्छु भन्ने, भोकाएकालाई खाजा दिन्छु भन्नेहरु बढ्दै छन् । यसरी रंगीन सपना बेच्नेहरुको एउटा रंगमञ्च भएको छ नेवार समाज ।

एकपल्ट त नेवारहरु रंगशालामा गर्जेकै थिए । जसरी भए पनि लाखौं लाख नेवारहरुले एकैपल्ट एकै आकासमुनि नेवाः स्वायत्त प्रदेशको रातो झण्डा फहराएकै थिए । तर त्यसबेला पहिचानसहितको नेवाः राज्य चाहिन्छ भनेर रंगशालाको टन्टलापुर घाममा उभिन आएका ती आम जनताले पनि एकपल्ट त आफ्नो नेतृत्वलाई खोई हामीले झण्डा फहराएको नेवाःराज्य भनेर सोध्नुपर्ने थियो । साँच्चै यति नै हो त राजधानीमा बस्दै आएका, सबैभन्दा बेसी आर्थिक, सांस्कृतिक हिसाबले सम्पन्न ठानिएका अनि शिक्षित व राज्य श्रोतमा समेत पहुँच भएका भनेर भनिएका नेवारहरुको हैसियत ?

त्यसैले नै आज न रंगशालामा घोषणा गरेर कुनै रस आयो, न वसन्तपुरमा पुष्पकमल दाहाललाई नेवाः राज्यको घोषणा गराएको घटनाबाट कुनै प्रतिफल प्राप्त भयो । त्यति बेला नेवाः राज्यको घोषणा गर्नेहरुले आज आआफ्नो बाटो छानिसके, आम नेवारहरु भने जसले जे बोले पनि ताली बजाइदिने भूमिकामा मात्र सीमित भए । ती दुवै घोषणासभामा नेवार आयोजकहरुले घाँटी नसुकुन्जेल कराएका थिए तर त्यसपछिका दिनमा तीमध्ये कसैले पनि राज्य ल्याउने ठोस काम गरेनन् । देशमा ठूलठूला राजनीतिक परिवर्तन भए, चुनाव भए, सत्ताका लागि लुछाचुँडी भए तर उनीहरु रमिते मात्र भएर बसे । त्यसैले आज नेवाः राज्यको सम्भावना हराइसक्दा पनि ती नेताहरुलाई अलिकति ग्लानि महसुस भएको छैन । उनीहरुले त्यसबेला गलत बाटो देखाउन पुग्यौं भनी न जनताकहाँ आएर क्षमा मागे, न त एकपल्ट भए पनि नयाँ बानेश्वरमा गरेर उभिऔं भनेर आह्वान नै गरे । उनीहरुको भूमिका त करारको जागिर खाएका कर्मचारीजस्तै देखिन्छ, जसले करार भएसम्म काम गर्छन्, करार सकिएपछि आआफ्नो बाटो लाग्छ्न । अहिले थाहा हुँदैछ—त्यतिखेरका नेवार नेताहरु भनेका आफ्ना पार्टीका नेताहरुको पोलिटिकल हाइट बढाउन प्रयोग गरिएको मोहरा मात्र थिए !

आफूले पत्याएका, आदर्श ठानेका नेताहरु यति चाँडै बदलिन सक्छन् वा उनीहरुले बाटो मोड्छन् वा जनतालाई बीचबाटोमा छाडेर दुई चार पैसाका लागि बार्गेनिङमा लाग्छन् भनेर जनताले सोचेका पनि थिएनन् । आजसम्म पनि उनीहरुलाई विश्वास भइरहेको छैन, कुनै बेला नेवाः राज्यका ठूल्ठूला कुरा गर्नेहरु कतैबाट सञ्चालित थिए भनेर । अन्यथा जनतामा जातीय गर्व जगाई, स्वाभिमान उठाई, आफ्नो राज्य आफै बनाउने सपना देखाई त्यत्तितकै रनभुल्लमा पारेर ती नेताहरु पर्दा पछाडि लुक्न जाने थिएनन् ।

नेवाः राज्य ल्याउने उद्देश्यका साथ गठन गरिएका ठूल्ठूला भनिएका संस्थाहरुले १६ बुँदे सम्झौतापछिको अवस्थामा यस्तो सम्झौता ठिक हो कि होइन, किन यस्तो सम्झौता गर्यौ भनेर आफ्ना पहिलेका नेताहरुलाई सोधेको जानकारी पनि आएको छैन । त्यसैले चाहे धर्म निरपेक्षताको सवालमा होस् वा १६ बुँदे सम्झौताले बनाएको छ वा सात प्रदेशका सवालमा होस् वा स्यालको सिङ भइसकेको नेवाः राज्यका सवालमा होस्, कोही बोलिरहेका छैनन्, सडकमा आवाज उठाउन कुनै पनि व्यक्ति आइरहेका छैनन् ।

नेवाः राज्य घोषणा भएदेखि नेवाः राज्य कति ठूलो हुन्छ, यसको सिमानाले कहाँ कहाँसम्म छुन्छ, किन यति ठूलो वा यति सानो बनाउने, नेवारहरुको आदिभूमिलाई कसरी नेवाः राज्य बनाउने अनि नेवाः राज्यको श्रोत के हो, यसले कस्तो मोडेलको स्वायत्तता पाउने, अवसर र चुनौती के के होलान्, नेवाः राज्य आएपछि आवश्यक जनशक्ति कसरी बनाउने अनि नेपालजस्तो बहुजातीय देशमा राष्ट्रिय अखण्डता बरकरार कसरी राख्ने ? यी प्रश्नमा ती नेताहरुले सोच्दै सोचेनन्, बरु सपना मात्रै बेचिरहे ।

यसको मतलब भोलि कसैगरी नेवाः राज्य कतैबाट झर्यो भने चीफ मिनिस्टर हुनुपाउनुपर्छ भन्ने मागदाबी गर्ने त भए तर यसका लागि जनतालाई सपनाका पछाडि दौडाउने बाहेक केही तात्विक र ठोस काम गरिएन । यसैबाट प्रस्ट छ, उनीहरुलाई नै नेवाः राज्य आउँछ भन्ने विश्वास थिएन । अझ भन्ने हो भने उनीहरुसँग नेवाः राज्य ल्याउने कुनै योजना नै थिएन ।

संघीयता स्थापित भएमा देश टुक्रिन्छ भनेर एउटा समुदायका मानिसहरु भन्दैथिए । संघीयता ल्याउनु भनेको र पाँच विकास क्षेत्रलाई संघ बनाउने भन्नेहरुले आफूखुसी रातारात ६ प्रदेशको नक्सा तयार पारे । उता संघीयता खोज्नेहरु नै सबैको राजधानीलाई नेवाः राज्य भनेर स्वीकार्न अनकनाए । फेरि ‘नेवाः राज्य आयो भने बाहिरबाट आएर बसेकालाई धपाउँछ’ भनेर हाउगुजी फैलाउनेमा उनै उच्च जातका पढेलेखेका विद्वानहरु नै सक्रिय थिए । अझ नेवारले घर बनाएर बसेको शहरी बस्तीभन्दा बाहिरको हरियो समेत पनि नेवाः राज्यभित्र पर्न नहुने विचार पनि संघीयताका पक्षहरुहरुले दिइरहेकै थिए । यी सबै दृश्य देख्दा आम नेवारहरु संघीयता र नेवाः राज्यबारे एकमत हुन नसक्नु अस्वाभाविक थिएन ।

यस्तो अवस्थामा पनि संघीयताका पक्षधर पार्टीका नेताहरु र नेवाः राज्यको कार्यक्रममा अनुहार देखाउन मन पराउने नेताहरुले नेवाः राज्यबारे सबैलाई चित्त बुझ्ने धारणा यथार्थको धरातलमा दिन नसक्नु सबै नेवारका लागि नै दुर्भाग्यको कारण बन्यो । सायद त्यसैले हो, नेवारहरु जातीय अधिकारबारे सचेत भएर पनि, नेवाः पहिचानसहितको नेवाः राज्य आयो भने एक जातीय व्यवस्थाको २५० वर्षसम्मको थिचोमिचोबाट मुक्ति मिल्छ भन्ने बुझेर पनि सडकमा आउन र शंकास्पद अवसरवादी नेवार नेतृत्वको पछि लाग्न अस्वीकार गरेको ।

बाहिरबाट जेजस्तो देखिएता पनि नेवारहरु सबै संघीयताका विरोधी वा नेवाः राज्य नचाहनेहरु होइनन् । समस्या के हो भने नेवारहरुलाई एक हदसम्म उचालिसकेपछि कतै बार्गेनिङको खेल खेल्न जानेहरुले बोल्नुपर्ने ठाउँमा नबोली बसिदिएपछि सामान्य नेवारहरुले आफ्ना नेताहरुको चरित्र बुझे, उनीहरुका अगाडि पुतली बन्न अस्वीकार गरे । सही नेतृत्व चाहिने भनेकै यस्तो अवस्थामा त हो । आज स्वशासनसहितको नेवाः राज्यको आवाज उठाउनु पर्छ भनेर अधीर भइरहेका नेवारहरु एक सक्षम विश्वासिलो र दूरदर्शी नेतृत्वको अभावमा छटपटिएर बसिरहेका छन् । एकाध मान्छे भावना र उत्तेजनामा बिनाकार्ययोजना नेवाः राज्यको झण्डा बोकेर सडकमा हाम्फालेर केही हुनेवाला छैन ।

यही हो आज नेवारहरु सडकमा नओर्लिनुको कारण । पहिलो त कुनै नेवार नेताले पनि नेवाः राज्य आउँछ कि आउँदैन भन्न सकेको होइन । त्यतिबेला आफ्नो तर्फबाट मिहेनत गरेन, अब कसैले थालमा राखेर पस्कनेवाला छैन । जातीय पहिचानका लागि भन्दै बन्दुक समाउन लगानेहरुले अब मुख मोडिसके, पहिचानको ‘प’ सुन्न नचाहने नस्लवादीहरु सरकारमा पुग्दा पनि फूलको माला लगाइदिनेले झन् के गर्लान् ?

अझ त्यसमा पनि अन्य आदिवासी जनजातिलाई भन्दा काठमाडौं उपत्यकाका आदिवासीलाई आफ्नो पहिचानको राज्य निर्धारण गर्न सय गुणा बढी कसरत गर्नुपर्छ भन्ने पनि सबैलाई थाहा छ । अनि नयाँ परिस्थितिमा नेवाः राज्य नआउने भएपछि के गर्ने भनेर पनि कुनै नेताहरुले आफ्नो विचार राख्न सकिरहेको अवस्था अहिले छैन ।

यथार्थ के हो भने आज पनि नेवारहरुलाई नेवाः राज्यलगायतका पहिचानसम्बन्धी मुद्दामा नेतृत्व गर्न सक्ने त्यस्तो नेतृत्व चाहिएको छ– हो, नेवाः राज्यको सवालमा पुरानो र नयाँ पुस्ताका नेवारहरुमा उब्जेका प्रश्नको उत्तर दिनसक्ने, नेवाः राज्यको आवश्यकताबोध गराएर एकै समुुदायको मात्र हालिमुहाली हुने यो कथित लोकतन्त्रको विकल्प खोज्न नेवारहरुलाई शान्तिपूर्ण आन्दोलनका लागि सडकमा ल्याउन सक्ने नेतृत्व । कहीँ छ भने अझै ढिलो भएको छैन ।

यसरी नौ महिने करारमा सत्ताको ठेक्का लिनेहरु तब पन्छिने छन् जब नेवारलगायत सबै उपेक्षित उत्पीडित र सीमान्तकृत आदिवासी जनजाति मधेशी, मुस्लिमहरुले एकै स्वरमा यो अलिखित नस्लवादको विरोधमा सम्पूर्ण देशको विकास हुने र विकासमा सबै जनता समानुपातिक ढंगबाट विकास गर्ने विकल्पका लागि आवाज उठ्नेछ ।

Published in www.esamata.com on 2016 10 20

http://esamata.com/insight/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5-%E0%A4%B0-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83-%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C/

Need of a middle-path architecture for traditional Newar houses

Razen Manandhar

The quake has ceased in past four months. But the tremor that persists in heart of each and every Nepali citizen is yet to recede. Of course, the quake demolished habitats of all people in mainly 11 districts, irrespective of ethnic groups or castes. But, what the Newars, the indigenous people of the Kathmandu Valley, have lost is undoubtedly irreplaceable.

As most of the Newars still live, with pride of course, in mud-and-brick traditional houses with elaborately decorated doors and windows, they had to face the biggest hit of the damage. The government has the data of the number of people died in Kathmandu Valley but what the government record cannot give is the detail of the each Newar house that faced not only monetary loss but also art, architecture, social, cultural or even historic value.

No matter how rich a poor a Newar might be, if his or her house is in the valley, most probably, it is decorated, artistic or historically valuable. They have all decorated moo-lukha (main door), tiki-jhya (latticed small window), sanjhyaa (decorated three-piece window), or biman jhya (verandah-type three-piece window) or any other type of window. Their staircases are wooden, and so are the pillars and rows of small beams. Now, alas, not only the structures but also the technique, materials, craftsmanship as well as aesthetics too are gone.

Newar houses are beautiful to be looked at, be photographed or be made a theme of social, cultural, engineering or architectural theses. But owing, living in or preserving them is a tough task. And rebuilding them after having them collapsed in the earthquake is next to impossible.

Time is changing and so are the life-styles and mentalities of the people who reside in such Newar houses. They may own car or watch LED TV or surf with enjoy high-speed Internet in their laptops or work in software engineering offices. Obviously, they have seen the world and pursue dream of witnessing some change in their living standards. They no longer want to live in mud-painted house where the floor give cracking sound each time you take step or give a bang on your forehead when you forget for a second that your floor height is just five-feet. They commit no crime by demanding some change in the architecture of their living places as well.

No wonder, thus, most of the Newars have made a facelift to their houses or pulled down them to replace with modern-looking concrete structures with steel, aluminum or glass decorations. Even people living around World Heritage Site zones have defied the government standard and converted their truly Newar hoses into modern buildings. Having written an article in a paper about need to conserve Newar houses and having to live in such uncomfortable and fragile looking house are two different things.

Now, the great earthquake, in a sense, particularly damaged or pulled down those Newar houses, be it in Ason or in Harisiddhi, Bungamati or Satungal. They are Newars who have to face to two-fold damage, of their residence and their identity. This was not only an earthquake but also a lesson, in a layman's point of view, that a Newar's traditional house is not safe for earthquake zones like Nepal. After witnessing the destruction of art and architecture, no Newar would be instantly ready to afford rebuilding their ancestor's house with beautiful windows etc. and wait for another 7.9 rectors scale tremor that might come in several decades again and see their property turned into a pile of mud and also a threat to lives of inhabitants aside.

In this backdrop, it will be very uncommon to expect common Newars rebuilding their houses again with tradition outlook, local materials and indigenous technology of house-building aftermath of the earthquake damages. When we have seen many of the houses, not only the private residences but also the temples and sattals, have been rebuilt with imported engineering and it is proved that concrete houses are far more earthquake-resistant than mud-and-brick traditional houses, it is obviously presumable that most of the Newars, who have their houses collapsed during the earthquake would prefer to erect concrete and modern houses on their parental property.

Therefore, it is the biggest challenge for the Newars today and all others who love Newar art and architecture to maintain people's love, commitment and zeal to have their houses rebuilt in traditional way and also the promise to live there by. People's craze, demand or necessity to rebuilt their house following modern engineering have their logic but we cannot subside the need to preserve Newar art, architecture, craftsmanship, and eye for Newar aesthetics.

What we know, only we feel, that once a traditional house is replaced by a concrete mass of structure, we will never learn to recover our art, architecture and indigenous knowledge of craftsmanship. The people of new generation are never going to see what does a Newar house mean. Once gone is gone forever.

On the other hand, while the government is making all the excuses of depriving the locals from the promised subsidies, even the Newars, who have love for their taste of Newar architecture, have to go for "compromises" for choosing ordinarily-engineered houses because they know their type of beloved houses in general would cost double of other houses. And for the present officials in the government, there no difference between a typical Newar house or any other match-box structure.

At this crossroad of time, it is more than important to import or create a new, secured and also a durable architecture for Newars to have their houses rebuilt in traditional way and get-up but with guaranteed earthquake-resistant technology. At the same time, it is also prerequisite that such houses will not cost more than average. Are we going to invent it, with support from aged traditional carpenters or mason and suggestions from fully trained structure engineers and architectures? Definitely, it seems impossible to work for this dream when people have to live in wet and muddy temporary sheds and also mourn for their departed dear ones. But, looking at the urgency of the time and issues, we should find a middle-way solution to save this living heritage of the Kathmandu Valley, which, once gone, will never come back for our future generation and they will certainly lose one vital point to be proud of being Newar.

Published in : Daboo (Nepa Pasa Pucha Americaye, 2015, 24th anniversary issue)

आस्काइया च्वाफि

Room

20161010 नेवारहरुको चाड मोहनि हो, दशैं होइन

राजेन मानन्धर

शासक वर्ष र सत्ता कब्जा गरेर बसेको समुदायले जुन जुन चाडपर्व मान्छन्, ती सबै जनताले मान्नु अनिवार्य छैन रहेछ । यही ज्ञान पाएपछि नेपालका धेरै आदिवासी जनजातिले यो दशैं हाम्रो होइन भन्न थालेका छन् । नेवारहरुले पनि यो हाम्रो होइन भन्न सिकेका छन् । कोही भन्छन्— ‘दशैंमा भोज गर्नुपर्छ, पूजा गर्नुपर्छ, टीका लगाउनु पर्छ अनि दशैं मानेको भएन ?’ तर हामीले अलिअलि मिठो चोखो खाएर, धर्मकर्म गरेर मोहनि मनाएको देखेर ‘नेवारहरुले नि हाम्रो चाड मनाउँछन्’ भन्नेहरुलाई केही कुरा स्पष्ट पार्नुपर्ने लागेरै कलम चलाउन खोजेको छु ।

अरु समुदायका कुरा त अहिले भन्दिनँ, तर हामी नेवारहरु भने यसै दिनमा चाड मनाउँछौं । यस्ता चाड त हाम्रो महिनैपिच्छे आउँछन् । सबै चाड आफ्नै आफ्नै किसिमले महत्वपूर्ण छ— मासु खाने चाड नि चाड हो, मकै–भटमास भुटेर खाने चाड पनि चाड नै हो हाम्रो । समय, मौसम, धर्मअनुसार चाडपर्व मनाउने त हाम्रो चलनै हो । जुन दिनमा नेपालमा बाहुन छेत्रीहरुले दशैं भनेर मनाउँछन् त्यो दिन आउने हाम्रो चाड मोहनि पनि चाड मात्र हो हाम्रो लागि, न कम, न ज्यादा । त्यसैले हामीहरु आफ्नो चाडपर्वबारे बढ्ता गफसफ हाँक्दैनौं, पत्रपत्रिकाले पनि त्यस्तो धेरै लेख्दैनन् ।

पहिलो वैदिक वा शाक्त धर्ममा आस्था भएका नेवारहरुले कुनै देवीलाई पूजा गर्ने होइन, न त कुनै असुर मारिएको खुशियाली नै मनाइने हो । हामी त आफ्नो पेसा–कर्मअनुसारको औजारको पूजा गर्छौं । जस्तो कृषकले कुटो कोदालोको, व्यापारीले ढक तराजुको, सिकर्मी डकर्मीले त्यसै अनुसारका ज्यावलको । आजभोलि कर्मचारीहरु कापीकलम पुज्छन् । घरमा हतियार राखेर पनि शत्रुलाई मार्नु हुँदैन भन्नेहरु घरमा भएका हतियार पनि पुज्छन् । हामीलाई कुनै भगवतीले कुनै असुर भनिएको प्राणीलाई मारेको भन्नेमा विश्वास छैन, बरु आफ्नो कर्ममा विश्वास छ ।

हाम्रो चाड पनि तीन दिन हुन्छ तर त्यो एकदम फरक हुन्छ । त्यसलाई क्रमशः हामी कूछि भ्वय्, स्याक्वत्याक्व र चालं भन्छौं, जुन मिडियामा प्रचार गरिने हिन्दुहरुको महान् चाडको विशेषतासँग मेल खाँदैनन् । हामीले पनि आराधना त शक्तिकै गर्ने हो, तर कुनै स्त्री–शक्तिलाई होइन, आफ्नो कर्मशक्तिलाई आराधना गर्ने हो । हामीले पूजा गर्ने भनेको आफ्नो बासस्थान वा देशलाई चारैतिरबाट रक्षा गरीरख्ने पीठहरु हुन्, जसका गैरसंस्कृत नामहरुलाई आजभोलि धमाधम संस्कृतकरण गरिँदैछ । फलाना भनेको फलना देवी हुन् भनेर हामीलाई नै सिकाउन थालिएको छ । हामीले पुज्ने मातृदेवी वा अजिमा (हजुरआमा)को विकास कालान्तरमा तलेजु वा कुमारीको रुपमा हुन गयो होला । तर रेडियो नेपालले भजन बजाउने शैलपुत्री कालरात्री आदिजस्ता देवीहरु हामी पुज्दैनौं । बरु पछि गएर शाक्तधर्मको प्रभाव बढ्दै गएपछि आफूले पुज्ने मातृदेवीहरुलाई हिन्दु देउताहरुका स्त्रीका रुपमा देख्न थालियो, जस्तै कुमारको कौमारी, विष्णुको वैष्णवी, इत्यादि ।

हामी आठौं दिन घरपरिवार बसेर भोज खान्छौं, जुन हाम्रो मोहनिको सबैभन्दा महत्वपूर्ण दिन हो । दोश्रो दिन अदुवा र ऊखु समेत राखेर घरको औजार इत्यादिको पूजा गर्छौं अनि मोहनि सिन्हः (कालो टीका) बनाउँछौं । तेश्रो दिन पूजा गरेर शक्ति पुनर्जीवित गरेको औजार थापेर वर्षभरि सच्चा र इमानदार भएर जीविकोपार्जन गर्ने प्रण गर्छौं अनि कालो टीका थापेर असत्यलाई आफूमाथि हावी हुन नदिन आफ्ना औजारसँग शक्ति माग्छौं । साँच्चै भन्नु पर्दा जुन दिन छेत्री–बाहुनहरुले टीका भनेर संसारमा कतै नभएको जात्राजस्तो गरी महत्व दिन्छन् त्यो दिन नेवारहरुको केही खास हुँदैन । बिहान एकसरो टीका लगाइदिएपछि चाड सकिन्छ । त्यो दिन भनेको हाम्रो लागि सामान्य दिनजस्तै हुन्छ ।

हाम्रो चाडको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष भनेको मोहनि सिन्हः (कालो टीका) हो जसको नामबाटै हामी यो चाडलाई मोहनि भन्छौं । पूजा सकिएपछि एकपल्ट घरमुलीले सबै सदस्यलाई यो टीका (र यसलाई छोप्न वा यसले नपुगेर रातो चामलको टीका पनि) लगाइदिएपछि त्यसको काम सकिन्छ । त्यो पनि आफ्नो परिवारजनलाई बाहेक अरुलाई लगाइदिँदैनौ । त्यसैले हामीलाई राजा वा हाकिमकहाँ गएर टीका थाप्न जानु मञ्जुर नभएको मात्र होइन वर्जित नै छ । आफन्तहरुबीच पनि हामी नबोलाएकाहरुको घरमा टीका माग्दैनौं ।

पछि हाम्रो समाजमा पनि हिन्दु राज्य, धर्म र संस्कृतिको दबदबा बढेपछि र राजाहरुले जे जे गरे, त्यही त्यही गर्दा जागिर खान पाइन्छ भनेर पूजामा हिन्दुत्वको प्रभाव ल्याउने काम गरियो । यो ऐतिहासिक तथ्य कसैबाट छिपेको छैन, जसको कुरा गरी साध्य पनि छैन । यसको पृष्ठभूमिमा हामीभित्र जन्मिएको हीनभावले काम गरेको पनि हुनसक्छ । हामी ‘म केही गर्न सक्दिनँ’ भन्ने हीनभावले ग्रसित भइयो भने ठूलो रुखको ओत खोज्नपुग्छौँ । यही हीनताले ग्रस्त भएर, आफूमात्र होइन आफ्ना समुदायलाई नै शक्तिसामु घोप्टिन लगाउनेहरु त सबै समुदायमा पाइन्छ, विशेष गरी हाम्रोजस्तो सामन्ती समाजमा । यसको बारेमा धेरै बोल्नु छैन मलाई ।

हाम्रो मोहनिमा महिषासुरलाई दुर्गाले मारेको वा रावणलाई रामले मारेको मिथकका कुरा कहीँ आउँदैन । तर पनि अर्काको देखासिकी गरेरै मोहनिमा वैदिक वा हिन्दु भनिएको धर्मको प्रभाव ल्याउनेहरुले पनि नवौं दिनलाई पशुबलि दिने दिनको रुपमा रोजेका हुन्छन् । आठौं दिनमा नेवारहरु बलि दिँदैनन् । बलि भनेको पहिला त तान्त्रिक पूजा मात्र हुने गथ्र्यो । कुनै पशुको गर्धन छिनालेर देउता खुशी पार्न नेवारहरुले पछि मात्र सिकेका हुन्, यो भनिराख्नुपर्ने कुरा भएन । यसमा एकातिर कोही वैदिक टपअप गर्न चाहन्छन् कोही तान्त्रिक डेकोरेशन गर्न चाहन्छन् । त्यो भनेको सबै स्वेच्छाले गरिएका वा राज्यले गराइएका परिमार्जन मात्र हुन् । राज्यको दबाब र त्रासमा यस्ता परिमार्जन गरिए पनि नेवारहरुले मनाउने मोहनिको मौलिकतामा आँच आएको छैन ।

दुःखको कुरा भनौं कि सुखको कुरा, सत्तासीन हुन नसके पनि नेवारहरु शासकहरुबाट कहिल्यै टाढा र स्वतन्त्र हुन पाएनन् । जहिले पनि शासकहरुलाई रिझाइरहनुपर्ने, खुकुरीको धारमा बाँच्नुपर्ने । त्यसैले मन पराएर होस् वा मन नपराएर पनि शासकहरुले जे जे गर्छन् त्यही त्यही गर्ने वा शासकहरुलाई जे मन पर्छ त्यो गरिदिने उनीहरुको नियति नै भएको छ । मोहनिको ‘दशैंकरण’ पनि यसैको एक नमुना हो ।

मोहनि दशैं होइन र नेवारहरुले मनाउने दशैं होइन, मोहनि हो । कोही कुनै चाड मानेर ठुलो हुने पनि होइन, नमानेर सानो हुने पनि होइन । जसले जुन आस्थाले जे मान्दै आएको हो, त्यो मान्नु राम्रो हो । किनभने त्यसमा उक्त समुदायका पुर्खाले सिकाएर गएका जीवनदर्शन लुकेको हुन्छ । जहाँ जस्तो फरक छ, त्यहाँ त्यस्तै फरक हुनु उचित छ । जे होइन, त्यसलाई हो भनेको सुन्दा पक्कै राम्रो लाग्दैन । यसो भन्यो भन्दैमा फेरि यहाँ दशैं मान्नेहरुलाई दशैंको विरोध ग¥यो भन्ने अनर्थ पनि नलागोस् । जसले जे मान्दै आएको छ त्यो मात्रै उसको हो । अब सबैलाई आआफ्नो संस्कार र प्रचलनअनुसार धर्म निर्वाह गर्ने वा कुनै पनि धर्म पनि अवलम्बन नगर्ने अधिकार छ । यसैमा बहुराष्ट्रिय देशका जनताको सहअस्तित्वको आनन्द पनि छ ।

http://esamata.com/insight/20161010c/

161001 राज्यले हिमाली बौद्धहरुलाई नेपाली भनेर पनि स्वीकार गरेको छैन : थुप्तेन जिग्दोल

धर्म निरपेक्षता, धार्मिक अधिकार र विशेष गरी बौद्धहरुमाथि राज्यले गरिरहेको विभेदका विरुद्ध आवाज उठाइरहनुभएका नेपाल बौद्ध महासंघका अध्यक्ष भिक्षु थुप्तेन जिग्दोल (फुपु छेम्बे शेर्पा)सँग इसमताका लागि राजेन मानन्धरले लिएको अन्तर्वार्ताको अंश :

० अहिले हेर्दा नेपालमा बुद्धधर्मको अवस्था कस्तो देखिरहनुभएको छ ?

विगतका दिनहरुमा नेपालमा बुद्धधर्मले र नेपालका बौद्धहरुले धेरै विभेद भोग्नु परेको थियो । २४० वर्षदेखि राज्यको विभेदको शिकार भएका बौद्धहरुका लागि साँच्चै भन्नु पर्दा २०४६सालपछि मात्र केही परिवर्तन भयो । तर पनि त्यो पनि हामीले सोचे जस्तो केही हुन पाएन र अन्तिम पटक २०६२÷६३मा भने केही परिवर्तन भएको जस्तो छ ।

० राज्यले कस्तो कस्तो विभेद अनुभव गर्नुभएको छ ? राज्यले बौद्धहरुलाई अरु धर्मावलम्बीहरुलाई जस्तो के के दिनुपर्ने सुविधा नदिएको जस्तो लाग्छ?

थुप्रै छन् । जस्तो एउटा उदाहरण — नेपालका गुम्बाहरुमा हजारौं वर्षदेखि बौद्धदर्शन इत्यादिको पढाइ भइरहेको छ । यहाँका विद्वानहरुले राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा ख्याति पाए । तर हाम्रो देशको शिक्षा नीतिले यो परम्परागत बुद्धधर्मको ज्ञान र शिक्षालाई कतै कुनै किसिमबाट पनि मान्यता दिएन । जसरी हिन्दु धर्मावम्बीले सरकारी मान्यता प्राप्त शिक्षालयमा आफ्नो धर्मको ज्ञान लिँदा सरकारी मान्यता पायो, त्यस्तो मान्यता बौद्धहरुलाई दिइएन । यो राज्यले गरेको शैक्षिक विभेद हो ।

संस्कृतिको कुरा गर्दा हामी बौद्धहरुको संस्कृतिलाई राज्यले कहिल्यै महत्व दिएन । बौद्ध धर्मसँग जोडिएको संस्कृतिलाई राज्यले ओझेलमा पार्यो । जबकि एउटै धर्मको संस्कृतिलाई बढावा दिने काम भने राज्यबाटै भयो । हिन्दु चाडमा हप्तौं विदा, बौद्ध चाडलाई सम्झने पनि कोही छैन । यसैकारणले पनि हाम्रो धर्ममाथि विभेद भयो ।

विगतको इतिहास हेर्ने हो भने राणाकालमा बुद्धधर्मको प्रचारप्रसार गर्यो भनेर भिक्षुहरुलाई देशनिकाला गरेको थियो । पछि पनि पोखरा लगायतका ठाउँमा बौद्ध शान्ति स्तुपको निर्माण गर्दा राज्यले बाधा पुर्याएको छ । सुर्खेतमा बौद्धहरुले सार्वजनिक ठाउँमा बुद्धको प्रतिमा स्थापना गर्न खोज्दा राज्यले प्रतिमा नै खोसेर लगेर मिल्काइदिएको हामीसँग अनुभव छ । यी त केही प्रतिनिधि घटना मात्र हुन् । सरकारी प्रनितिधिहरु विदेशमा जाँदा नेपालमा बुद्ध जन्मेको भनेर प्रचार गर्ने गर्छन् तर राज्यले बुद्धलाई सम्मान गरेको छ कि छैन भन्ने यो एक ज्वलन्त उदाहरण भएको छ । हाल आएर विश्वलाई पनि थाहा भइसक्यो नेपालमा बौद्धहरुको अवस्था कस्तो छ भने ।

० फेरि बुद्धधर्मको बारे प्रश्न सोध्न चाहन्छु । नेपालमा बुद्धधर्ममाथि विभेद त भएको छ नै भन्नु भयो । त्यसमाथि पनि हिमाली भेगका बौद्धहरुमाथि झन् बढी विभेद भएको छ कि?

बाहिर त यस्ता विभेदहरु झन् धेरै छ । एक त हिमाली भेगका नेपालीहरुले यो सरकारी वा पर्वते भाषा नै बोल्न जान्दैनन् । सरकारी भाषा बोल्न नजानेकै कारण उनीहरुमाथि सरकारी तवरबाट धेरै अन्याय अत्याचारहरु भएको छ ।

जसरी तराईको नेपालीलाई गैरनागरिकलाई जस्तो व्यवहार गरिन्छ, त्यसरी नै हिमाली भेगका नेपालीलाई अहिले पनि राज्यले गैरनागरिकको रुपमा हेरिरहेको छ । हामीलाई सँधै यस्तो अनुभूति हुन्छ । जबसम्म यस्तो विभेद हट्दैन तबसम्म नेपालमा शान्ति र समृद्धि कायम हुन सक्दैन ।

० राज्यले हिमाली बौद्धहरुलाई कहाँ कहाँ विभेद गरेको वा अधिकार नदिएको जस्तो देख्नुभएको छ ?
अहिले सरकारमा बस्नेहरुले हामी रातो लुगा लगाउने बौद्ध भिक्षु भिक्षुणी देख्योकि नेपाली नै होइन वा तिब्बती हुन् कि भनेर हेर्छन् । आफ्नो देशको नागरिक को हो को होइन भनेर छुटाउन नसक्नु राज्यको कमजोरी हो । हामीले आज पनि बारम्बार राज्यसँग हामी पनि यो देशको नागरिक हौं, हामीले पनि पाहाडी नेपालीहरुले पाएजतिको सुविधा पाउनुपर्छ भनेर कुरा राख्नुपरिरहेको छ । अझ यस्तो कुरालाई पनि सरकारले बेवास्ता गरेको छ र अहिले पनि चरम सीमासम्मको विभेद भइरहेको छ ।

हामी रातो लुगा लगाएर वा बक्खु लगाएर सार्वजनिक स्थलमा हिँड्न पनि नपाइरहेको अवस्था छ । सुरक्षाकर्मीले देख्यो भने केही नभनी थुनछेक गर्ने र घिसारेर लाने समेत काम भएको छ । हाम्रो मानवअधिकार नै हनन भइरहेको छ । ‘हाम्रो कसुर के हो ?’ भनेर सोध्दा ‘माथिको आदेश’ मात्र भन्छ । कानूनी राज्य र विधि र विधानको उल्लंघन भएको छ ।

काठमाडौं बाहिर जाँदा वा भित्र आउँदा रातो चीवर लगाएको वा बक्खु लगाएको देख्यो भने थनकोटमा दुइघण्टा उभ्याएर मानसिक यातना दिन्छ । बिचरा उनीहरु सरकारी भाषा राम्रो बोल्न पनि जान्दैनन् र सरकारी कर्मचारीले उनीहरुको भाषा सिकेका हुँदैनन् । त्यसकारण पनि बढी समस्या झेल्नु पर्छ ।

भारतमा जान आउन पनि सीमाक्षेत्रमा त्यस्तै समस्या छ । हाम्रा हिमाली समुदायका नेपालीहरु सानै उमेरमा भारतका विभिन्न ठाउँमा रहेका गुम्बाहरुमा बुद्धशिक्षाको अध्यन गर्न जान्छन् । अध्ययन सकिएर नेपालमा आउँदा कर्मचारीले खोजेको जस्तो कागजात देखाउन सक्दैनन् अनि दुख पाउँछन् । आएपनि हिमाली क्षेत्रमा गएर कागजात बनाउन सजिलो छैन ।

० यसको लागि सरकारलाई कसरी दबाव दिन सकिन्छ ? तपाइँहरु के गर्दै हुनुहुन्छ ?

सर्वप्रथम त हामी जनतामा नै चेतना आउनुपर्यो । त्यसपछि आफु नेपाली भएर नेपाली जनतासरहको अधिकारको लागि लड्न सक्नुपर्यो । हामीले चुनेर पठाएका जनप्रतिनिधिहरुलाई यस विषयमा बोल्न लगाउने र सरकारमा कसरी नीति निर्माण तहमा प्रभाव पार्ने भन्ने काम अझ प्रभावकारी ढंगले गर्नुपर्यो । यो भनेको कुनै मन्त्रीलाई ज्ञापन पत्र दिएर हुने कुरा होइन, जनता सक्षम भएर लडेर लिनुपर्ने कुरा हो । यसैले सबैभन्दा पहिला शिक्षामा जोड दिएको हो । धर्मको शिक्षाको साथै राज्य व्यवस्थाअनुसारको शिक्षा पनि ग्रहण गरेर सक्षम बन्नु परेको छ । त्यसपछि जनप्रतिनिधि छान्दा आफ्नो समुदायको मानिस पठाउन सक्यौं भने आफ्नो समस्या हल गर्न भूमिका खेल्छ । त्यसपछि मात्र यो विभेद हट्छ, त्यो पनि एकै दिनमा समाधान हुने समस्या होइन ।

हाम्रा सांसदहरु नै यी समस्याका भुक्तभोगीहरु हुनुहुन्छ । यो कुरा व्यवस्थापिका वा सरकार समक्ष नउठिरहेकै हो । तर उहाँहरु नै त्यहाँ पुगेपछि किन यो समस्या राज्यका सामु जोडतोडका साथ राख्नसक्नुहुन्न उहाँहरुलाई नै थाहा छ ।

० ४६ सालदेखि नेपालमा धर्म निरपेक्षता र देशका सबै धर्म समान हुन् सबैलाई राज्यले त्यतिकै महत्व दिनुपर्छ भन धेरै आन्दोलनहरु भए । यसको फलस्वरुप आएको अहिलेको संविधान धार्मिक दृष्टिकोणले कति समान भयो?

केही नआउनु भन्दा आएको त राम्रै भन्नु पर्ला तर यो संविधानबाट पनि हामी सबैले आशा गरेको जस्तो धार्मिक समानता पाएका छैनौं । समग्र रुपमा बौद्धहरुको तर्फबाट भन्नुपर्दा यो संविधान हेर्दा राम्रो तर छाम्दा चाम्रो, सुन्दो मिठो, अनुभूति गर्दा तीतो छ । संविधान आउनु राम्रो हो तर त्यो भन्दा सबै जनताले त्यसलाई आफ्नो भन्यो कि भनेन भन्ने ठुलो कुरा हो । अहिलेको संविधान हामीले अपेक्षा गरेअनुसारको नभएकै हो ।

धर्म निरपेक्ष ४६सालको मुद्दा हो । भिक्षु अमृतानन्दको नेतृत्वमा लाखौं बौद्धहरु सडकमा ओर्लिए तर धर्मनिरपेक्षता भएन । अहिले संवधानमा धर्मनिरपेक्ष लेखेर पनि आखिरमा एउटै धर्म र समुदायलाई नै संरक्षण दिएको छ यसले । त्यसैले यसलाई संशोधन गरेर सबै जातजातिको धर्मका जनताले समानरुपमा ग्रहण गर्ने संविधान बनाउनतिर लाग्नु पर्छ ।

धर्मनिरपेक्षतको मुद्दा टुंगिएको छैन । यसको लागि धर्मनिरपेक्षता सरोकार संघर्ष समिति छ यसले आफ्नो कामहरु गरिरहेको अवस्था छ ।

० फेरि बुद्धधर्मसँग जोड्न चाहें । अल्पसंख्यक नै भएर पनि नेपालका बौद्धहरुका केही निकायहरु छन् । उनीहरुकै बीचमा पनि समन्वय कस्तो छ?
नेपालका बौद्धहरुका बीच समन्वय नभएको सत्य हो । हिजोसम्म त एकात्मक राज्यव्यवस्थाको कारण र यातायातको सुविधा नभएकोले सबै बौद्ध समुदायको बिचमा सञ्चार भएन । त्यसमा पनि नेवार बौद्धहरु आफुमा मात्र सीमित भइदिँदा अन्य बौद्ध समुदायसँग घुलमिल भएन । त्यसैले हामी नजिक भएर पनि नजिक हुन पाएनौं ।

पहिले को शेर्पा, को तामाङ, को नेवार, जो भएपनि हामी बौद्ध हौं भनेर लिनुपर्यो अनि सबै बौद्ध धर्मालम्बी एक हुनुपर्यो । यही कुरालाई ध्यानमा राखेर महायान, बज्रयान र थेरवाद सबैलाई समन्वय गरेर कार्यक्रमहरु चलाइरहेछौं, अब समन्वय हुन थालेको छ । साँस्कृतिक र धार्मिक ज्ञान साटासाट गर्दैछौं, परिवर्तन हुँदैछ । एकता मजबुत भइरहेकोले हाम्रो कुरा राज्यलाई सुनाउन सजिलो भइरहेको छ ।

० बौद्धहरुको बीच नेतृत्वको अभाव हो ?

बौद्धहरु विभिन्न किसिममा समस्यामा घेरिएर रहेका छन् । यस एकल धार्मिक राज्य विरुद्ध हामीले आफ्नो पहिचानको लागि पनि लड्नुपरिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा नेतृत्वको अभाव देखिएको छ । आफ्नो समस्यालाई राज्यसमक्ष पुर्याउन सक्षम, सबल नेतृत्व भइदियो भने सबै बौद्धहरुको आवाजलाई राज्यले सुनिदिनुपर्ने हुन्छ ।

हामी धार्मिक मात्र भयौं तर अहिले राज्यले जुन किसिमबाट एउटा धर्म लादेर अन्य धर्मका नेपालीहरुमाथि विभेद गरिरहेको छ त्यसको लागि संघर्ष गर्न संस्थागत नेतृत्वको आवश्यकता छ । यसको लागि सहास, दृढ इच्छाशक्तिका साथै गन्तव्य प्रष्ट हुनुपर्छ । यो छैन भने अधिकारको लागि लड्नु त्यति सजिलो छैन । नेवार समुदायको कुरा गर्ने हो भने पृथ्वी नारायण शाहले जसरी आतंकित बनाएर काठमाडौं उपत्यका जितेर लिए, त्यो त्रास अझैसम्म छ, त्यसकारण विभेद हुँदा पनि विरोध गर्न नसकेको हो कि जस्तो लाग्छ ।

० अन्तमा हालै राज्यले नै बौद्धहरुको अति पवित्र बस्तुको रुपमा स्थापित खादा वा खातकलाई सरकारले नै निर्णय गरेर बहिष्कार र निषेध गर्ने काम भएको छ । यसलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ?

नेपालीमा एउटा उखान छ — सियो चोर्नेले फाली चोर्छ, फाली चोर्नेले घर फोर्छ । यो सानो समस्या भनेर छोड्यो भने यसले भोलि हामीलाई अत्याचार गर्छ । मैले पहिले पनि भनें, राज्यले हाम्रो धर्म, भाषा संस्कृतिमाथि आक्रमण गरिरहेको छ । यो पनि यसैको एक कडी हो, यसलाई यति हल्का ढंगले लिन हुँदैन ।

यो खादा प्रकरण किन आयो भनेर विश्लेषण गर्दैछु । कि त खादा विरोध गर्ने समुदायलाई सामाजिक सद्भावको ज्ञान छैन, या परवाह छैन या कसैको नूनको सोझो गरिरहेका छन् । यसको उद्देश्य भनेकै नेपाली नेपाली बीच रहिआएको धार्मिक एकता र सद्भाव बिथोल्ने मात्रै हो ।

यसलाई बौद्धहरुले गंभीर रुपमा लिनुपर्छ किनभने यो ठुलो डिजाइनको पहिलो रुप हो । यो कसैले गल्तीबश गरिरहेको छैन एकदम सुनियोजित ढंगले एक पछि अर्को तहको निर्णय गरेर खादा र बौद्धहरु विरुद्ध आक्रमण भइरहेको हामीले पाएका छौं । यो त नाडी छामेको मात्र हो, यो छोड्यो भने भोलि हामी माथि अर्को तहको अत्याचार नहोला भन्न सकिँदैन ।

हुन त अहिले सरकारले खादामाथि प्रतिवन्ध लगाउने निर्णय फिर्ता लिइसकेको छ । तर त्यसको भाषा चित्तबुझ्दो अवस्था छैन । अवस्थामा हाललाई अब यस्तो घटना फेरि नघटाउनका लागि जनचेतना जगाउने र समस्त रुपमा भन्दा बौद्धहरुलाई यो बुद्ध जन्मेको नेपालमा आफ्नो अधिकारका लागि फेरि फेरि लडिरहनुनपर्ने गरी यो देशमा बौद्धहरुप्रति भेदभाव छैन भन्ने विश्वस्त नभएसम्म आफ्नो आफ्नो क्षेत्रबाट लडिरहनुपर्ने अवस्था छ । जब प्रत्येक बौद्धले नेपालमा विभेदरहित वातावरणमा बाँच्न पाउँछ तब मात्र बुद्ध नेपालमा जन्मेको हो भन्नुको अर्थ रहन्छ ।

Published in www.esamata.com on 2016 10 01

http://esamata.com/interviews/20161001i/

20020926 Politicizing over Living Goddess, my article

राज्यले हिमाली बौद्धहरुलाई नेपाली भनेर पनि स्वीकार गरेको छैन : थुप्तेन जिग्दोल

धर्म निरपेक्षता, धार्मिक अधिकार र विशेष गरी बौद्धहरुमाथि राज्यले गरिरहेको विभेदका विरुद्ध आवाज उठाइरहनुभएका नेपाल बौद्ध महासंघका अध्यक्ष भिक्षु थुप्तेन जिग्दोल (फुपु छेम्बे शेर्पा)सँग इसमताका लागि राजेन मानन्धरले लिएको अन्तर्वार्ताको अंश :

० अहिले हेर्दा नेपालमा बुद्धधर्मको अवस्था कस्तो देखिरहनुभएको छ ?

विगतका दिनहरुमा नेपालमा बुद्धधर्मले र नेपालका बौद्धहरुले धेरै विभेद भोग्नु परेको थियो । २४० वर्षदेखि राज्यको विभेदको शिकार भएका बौद्धहरुका लागि साँच्चै भन्नु पर्दा २०४६सालपछि मात्र केही परिवर्तन भयो । तर पनि त्यो पनि हामीले सोचे जस्तो केही हुन पाएन र अन्तिम पटक २०६२÷६३मा भने केही परिवर्तन भएको जस्तो छ ।

० राज्यले कस्तो कस्तो विभेद अनुभव गर्नुभएको छ ? राज्यले बौद्धहरुलाई अरु धर्मावलम्बीहरुलाई जस्तो के के दिनुपर्ने सुविधा नदिएको जस्तो लाग्छ?

थुप्रै छन् । जस्तो एउटा उदाहरण — नेपालका गुम्बाहरुमा हजारौं वर्षदेखि बौद्धदर्शन इत्यादिको पढाइ भइरहेको छ । यहाँका विद्वानहरुले राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा ख्याति पाए । तर हाम्रो देशको शिक्षा नीतिले यो परम्परागत बुद्धधर्मको ज्ञान र शिक्षालाई कतै कुनै किसिमबाट पनि मान्यता दिएन । जसरी हिन्दु धर्मावम्बीले सरकारी मान्यता प्राप्त शिक्षालयमा आफ्नो धर्मको ज्ञान लिँदा सरकारी मान्यता पायो, त्यस्तो मान्यता बौद्धहरुलाई दिइएन । यो राज्यले गरेको शैक्षिक विभेद हो ।

संस्कृतिको कुरा गर्दा हामी बौद्धहरुको संस्कृतिलाई राज्यले कहिल्यै महत्व दिएन । बौद्ध धर्मसँग जोडिएको संस्कृतिलाई राज्यले ओझेलमा पार्यो । जबकि एउटै धर्मको संस्कृतिलाई बढावा दिने काम भने राज्यबाटै भयो । हिन्दु चाडमा हप्तौं विदा, बौद्ध चाडलाई सम्झने पनि कोही छैन । यसैकारणले पनि हाम्रो धर्ममाथि विभेद भयो ।

विगतको इतिहास हेर्ने हो भने राणाकालमा बुद्धधर्मको प्रचारप्रसार गर्यो भनेर भिक्षुहरुलाई देशनिकाला गरेको थियो । पछि पनि पोखरा लगायतका ठाउँमा बौद्ध शान्ति स्तुपको निर्माण गर्दा राज्यले बाधा पुर्याएको छ । सुर्खेतमा बौद्धहरुले सार्वजनिक ठाउँमा बुद्धको प्रतिमा स्थापना गर्न खोज्दा राज्यले प्रतिमा नै खोसेर लगेर मिल्काइदिएको हामीसँग अनुभव छ । यी त केही प्रतिनिधि घटना मात्र हुन् । सरकारी प्रनितिधिहरु विदेशमा जाँदा नेपालमा बुद्ध जन्मेको भनेर प्रचार गर्ने गर्छन् तर राज्यले बुद्धलाई सम्मान गरेको छ कि छैन भन्ने यो एक ज्वलन्त उदाहरण भएको छ । हाल आएर विश्वलाई पनि थाहा भइसक्यो नेपालमा बौद्धहरुको अवस्था कस्तो छ भने ।

० फेरि बुद्धधर्मको बारे प्रश्न सोध्न चाहन्छु । नेपालमा बुद्धधर्ममाथि विभेद त भएको छ नै भन्नु भयो । त्यसमाथि पनि हिमाली भेगका बौद्धहरुमाथि झन् बढी विभेद भएको छ कि?

बाहिर त यस्ता विभेदहरु झन् धेरै छ । एक त हिमाली भेगका नेपालीहरुले यो सरकारी वा पर्वते भाषा नै बोल्न जान्दैनन् । सरकारी भाषा बोल्न नजानेकै कारण उनीहरुमाथि सरकारी तवरबाट धेरै अन्याय अत्याचारहरु भएको छ ।

जसरी तराईको नेपालीलाई गैरनागरिकलाई जस्तो व्यवहार गरिन्छ, त्यसरी नै हिमाली भेगका नेपालीलाई अहिले पनि राज्यले गैरनागरिकको रुपमा हेरिरहेको छ । हामीलाई सँधै यस्तो अनुभूति हुन्छ । जबसम्म यस्तो विभेद हट्दैन तबसम्म नेपालमा शान्ति र समृद्धि कायम हुन सक्दैन ।

० राज्यले हिमाली बौद्धहरुलाई कहाँ कहाँ विभेद गरेको वा अधिकार नदिएको जस्तो देख्नुभएको छ ?
अहिले सरकारमा बस्नेहरुले हामी रातो लुगा लगाउने बौद्ध भिक्षु भिक्षुणी देख्योकि नेपाली नै होइन वा तिब्बती हुन् कि भनेर हेर्छन् । आफ्नो देशको नागरिक को हो को होइन भनेर छुटाउन नसक्नु राज्यको कमजोरी हो । हामीले आज पनि बारम्बार राज्यसँग हामी पनि यो देशको नागरिक हौं, हामीले पनि पाहाडी नेपालीहरुले पाएजतिको सुविधा पाउनुपर्छ भनेर कुरा राख्नुपरिरहेको छ । अझ यस्तो कुरालाई पनि सरकारले बेवास्ता गरेको छ र अहिले पनि चरम सीमासम्मको विभेद भइरहेको छ ।

हामी रातो लुगा लगाएर वा बक्खु लगाएर सार्वजनिक स्थलमा हिँड्न पनि नपाइरहेको अवस्था छ । सुरक्षाकर्मीले देख्यो भने केही नभनी थुनछेक गर्ने र घिसारेर लाने समेत काम भएको छ । हाम्रो मानवअधिकार नै हनन भइरहेको छ । ‘हाम्रो कसुर के हो ?’ भनेर सोध्दा ‘माथिको आदेश’ मात्र भन्छ । कानूनी राज्य र विधि र विधानको उल्लंघन भएको छ ।

काठमाडौं बाहिर जाँदा वा भित्र आउँदा रातो चीवर लगाएको वा बक्खु लगाएको देख्यो भने थनकोटमा दुइघण्टा उभ्याएर मानसिक यातना दिन्छ । बिचरा उनीहरु सरकारी भाषा राम्रो बोल्न पनि जान्दैनन् र सरकारी कर्मचारीले उनीहरुको भाषा सिकेका हुँदैनन् । त्यसकारण पनि बढी समस्या झेल्नु पर्छ ।

भारतमा जान आउन पनि सीमाक्षेत्रमा त्यस्तै समस्या छ । हाम्रा हिमाली समुदायका नेपालीहरु सानै उमेरमा भारतका विभिन्न ठाउँमा रहेका गुम्बाहरुमा बुद्धशिक्षाको अध्यन गर्न जान्छन् । अध्ययन सकिएर नेपालमा आउँदा कर्मचारीले खोजेको जस्तो कागजात देखाउन सक्दैनन् अनि दुख पाउँछन् । आएपनि हिमाली क्षेत्रमा गएर कागजात बनाउन सजिलो छैन ।

० यसको लागि सरकारलाई कसरी दबाव दिन सकिन्छ ? तपाइँहरु के गर्दै हुनुहुन्छ ?

सर्वप्रथम त हामी जनतामा नै चेतना आउनुपर्यो । त्यसपछि आफु नेपाली भएर नेपाली जनतासरहको अधिकारको लागि लड्न सक्नुपर्यो । हामीले चुनेर पठाएका जनप्रतिनिधिहरुलाई यस विषयमा बोल्न लगाउने र सरकारमा कसरी नीति निर्माण तहमा प्रभाव पार्ने भन्ने काम अझ प्रभावकारी ढंगले गर्नुपर्यो । यो भनेको कुनै मन्त्रीलाई ज्ञापन पत्र दिएर हुने कुरा होइन, जनता सक्षम भएर लडेर लिनुपर्ने कुरा हो । यसैले सबैभन्दा पहिला शिक्षामा जोड दिएको हो । धर्मको शिक्षाको साथै राज्य व्यवस्थाअनुसारको शिक्षा पनि ग्रहण गरेर सक्षम बन्नु परेको छ । त्यसपछि जनप्रतिनिधि छान्दा आफ्नो समुदायको मानिस पठाउन सक्यौं भने आफ्नो समस्या हल गर्न भूमिका खेल्छ । त्यसपछि मात्र यो विभेद हट्छ, त्यो पनि एकै दिनमा समाधान हुने समस्या होइन ।

हाम्रा सांसदहरु नै यी समस्याका भुक्तभोगीहरु हुनुहुन्छ । यो कुरा व्यवस्थापिका वा सरकार समक्ष नउठिरहेकै हो । तर उहाँहरु नै त्यहाँ पुगेपछि किन यो समस्या राज्यका सामु जोडतोडका साथ राख्नसक्नुहुन्न उहाँहरुलाई नै थाहा छ ।

० ४६ सालदेखि नेपालमा धर्म निरपेक्षता र देशका सबै धर्म समान हुन् सबैलाई राज्यले त्यतिकै महत्व दिनुपर्छ भन धेरै आन्दोलनहरु भए । यसको फलस्वरुप आएको अहिलेको संविधान धार्मिक दृष्टिकोणले कति समान भयो?

केही नआउनु भन्दा आएको त राम्रै भन्नु पर्ला तर यो संविधानबाट पनि हामी सबैले आशा गरेको जस्तो धार्मिक समानता पाएका छैनौं । समग्र रुपमा बौद्धहरुको तर्फबाट भन्नुपर्दा यो संविधान हेर्दा राम्रो तर छाम्दा चाम्रो, सुन्दो मिठो, अनुभूति गर्दा तीतो छ । संविधान आउनु राम्रो हो तर त्यो भन्दा सबै जनताले त्यसलाई आफ्नो भन्यो कि भनेन भन्ने ठुलो कुरा हो । अहिलेको संविधान हामीले अपेक्षा गरेअनुसारको नभएकै हो ।

धर्म निरपेक्ष ४६सालको मुद्दा हो । भिक्षु अमृतानन्दको नेतृत्वमा लाखौं बौद्धहरु सडकमा ओर्लिए तर धर्मनिरपेक्षता भएन । अहिले संवधानमा धर्मनिरपेक्ष लेखेर पनि आखिरमा एउटै धर्म र समुदायलाई नै संरक्षण दिएको छ यसले । त्यसैले यसलाई संशोधन गरेर सबै जातजातिको धर्मका जनताले समानरुपमा ग्रहण गर्ने संविधान बनाउनतिर लाग्नु पर्छ ।

धर्मनिरपेक्षतको मुद्दा टुंगिएको छैन । यसको लागि धर्मनिरपेक्षता सरोकार संघर्ष समिति छ यसले आफ्नो कामहरु गरिरहेको अवस्था छ ।

० फेरि बुद्धधर्मसँग जोड्न चाहें । अल्पसंख्यक नै भएर पनि नेपालका बौद्धहरुका केही निकायहरु छन् । उनीहरुकै बीचमा पनि समन्वय कस्तो छ?
नेपालका बौद्धहरुका बीच समन्वय नभएको सत्य हो । हिजोसम्म त एकात्मक राज्यव्यवस्थाको कारण र यातायातको सुविधा नभएकोले सबै बौद्ध समुदायको बिचमा सञ्चार भएन । त्यसमा पनि नेवार बौद्धहरु आफुमा मात्र सीमित भइदिँदा अन्य बौद्ध समुदायसँग घुलमिल भएन । त्यसैले हामी नजिक भएर पनि नजिक हुन पाएनौं ।

पहिले को शेर्पा, को तामाङ, को नेवार, जो भएपनि हामी बौद्ध हौं भनेर लिनुपर्यो अनि सबै बौद्ध धर्मालम्बी एक हुनुपर्यो । यही कुरालाई ध्यानमा राखेर महायान, बज्रयान र थेरवाद सबैलाई समन्वय गरेर कार्यक्रमहरु चलाइरहेछौं, अब समन्वय हुन थालेको छ । साँस्कृतिक र धार्मिक ज्ञान साटासाट गर्दैछौं, परिवर्तन हुँदैछ । एकता मजबुत भइरहेकोले हाम्रो कुरा राज्यलाई सुनाउन सजिलो भइरहेको छ ।

० बौद्धहरुको बीच नेतृत्वको अभाव हो ?

बौद्धहरु विभिन्न किसिममा समस्यामा घेरिएर रहेका छन् । यस एकल धार्मिक राज्य विरुद्ध हामीले आफ्नो पहिचानको लागि पनि लड्नुपरिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा नेतृत्वको अभाव देखिएको छ । आफ्नो समस्यालाई राज्यसमक्ष पुर्याउन सक्षम, सबल नेतृत्व भइदियो भने सबै बौद्धहरुको आवाजलाई राज्यले सुनिदिनुपर्ने हुन्छ ।

हामी धार्मिक मात्र भयौं तर अहिले राज्यले जुन किसिमबाट एउटा धर्म लादेर अन्य धर्मका नेपालीहरुमाथि विभेद गरिरहेको छ त्यसको लागि संघर्ष गर्न संस्थागत नेतृत्वको आवश्यकता छ । यसको लागि सहास, दृढ इच्छाशक्तिका साथै गन्तव्य प्रष्ट हुनुपर्छ । यो छैन भने अधिकारको लागि लड्नु त्यति सजिलो छैन । नेवार समुदायको कुरा गर्ने हो भने पृथ्वी नारायण शाहले जसरी आतंकित बनाएर काठमाडौं उपत्यका जितेर लिए, त्यो त्रास अझैसम्म छ, त्यसकारण विभेद हुँदा पनि विरोध गर्न नसकेको हो कि जस्तो लाग्छ ।

० अन्तमा हालै राज्यले नै बौद्धहरुको अति पवित्र बस्तुको रुपमा स्थापित खादा वा खातकलाई सरकारले नै निर्णय गरेर बहिष्कार र निषेध गर्ने काम भएको छ । यसलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ?

नेपालीमा एउटा उखान छ — सियो चोर्नेले फाली चोर्छ, फाली चोर्नेले घर फोर्छ । यो सानो समस्या भनेर छोड्यो भने यसले भोलि हामीलाई अत्याचार गर्छ । मैले पहिले पनि भनें, राज्यले हाम्रो धर्म, भाषा संस्कृतिमाथि आक्रमण गरिरहेको छ । यो पनि यसैको एक कडी हो, यसलाई यति हल्का ढंगले लिन हुँदैन ।

यो खादा प्रकरण किन आयो भनेर विश्लेषण गर्दैछु । कि त खादा विरोध गर्ने समुदायलाई सामाजिक सद्भावको ज्ञान छैन, या परवाह छैन या कसैको नूनको सोझो गरिरहेका छन् । यसको उद्देश्य भनेकै नेपाली नेपाली बीच रहिआएको धार्मिक एकता र सद्भाव बिथोल्ने मात्रै हो ।

यसलाई बौद्धहरुले गंभीर रुपमा लिनुपर्छ किनभने यो ठुलो डिजाइनको पहिलो रुप हो । यो कसैले गल्तीबश गरिरहेको छैन एकदम सुनियोजित ढंगले एक पछि अर्को तहको निर्णय गरेर खादा र बौद्धहरु विरुद्ध आक्रमण भइरहेको हामीले पाएका छौं । यो त नाडी छामेको मात्र हो, यो छोड्यो भने भोलि हामी माथि अर्को तहको अत्याचार नहोला भन्न सकिँदैन ।

हुन त अहिले सरकारले खादामाथि प्रतिवन्ध लगाउने निर्णय फिर्ता लिइसकेको छ । तर त्यसको भाषा चित्तबुझ्दो अवस्था छैन । अवस्थामा हाललाई अब यस्तो घटना फेरि नघटाउनका लागि जनचेतना जगाउने र समस्त रुपमा भन्दा बौद्धहरुलाई यो बुद्ध जन्मेको नेपालमा आफ्नो अधिकारका लागि फेरि फेरि लडिरहनुनपर्ने गरी यो देशमा बौद्धहरुप्रति भेदभाव छैन भन्ने विश्वस्त नभएसम्म आफ्नो आफ्नो क्षेत्रबाट लडिरहनुपर्ने अवस्था छ । जब प्रत्येक बौद्धले नेपालमा विभेदरहित वातावरणमा बाँच्न पाउँछ तब मात्र बुद्ध नेपालमा जन्मेको हो भन्नुको अर्थ रहन्छ ।

http://esamata.com/interviews/20161001i/

2016 Oct 1