20150728 रंगमञ्चमा घरेलु हिंसा...सम्बोधी

रंगमञ्च

राजेन मानन्धर

नयाँ सहश्राब्दी, खुल्ला बजार, यौन स्वतन्त्रता वा त्यस्तै जुन नाम दिएर पनि यौन र यौनिकतालाई बजारमा बिक्ने बिकाउने वस्तु बनाउन पाएर हामी छाती फराकिलो पार्दैछौं । सयौ वर्षदेखि हामी यति हुन नपाएर छटपटिरहेको जस्तो देखायौ । र अहिले यो सब पायौं अनि खुशी भयौं पनि । योसंगसंगै हाम्रो समाजमा भएका हामीले नपत्याएका, पन नपराएका थुपै्र मुल्य मान्यता भत्कायौं र खुबै शिक्षित, स्वतन्त्र र आधुनिक भएको धाक पनि लडायौं । तर यसै विजयोन्मादमा हामीले के के गुमायौं भनेर खोतल्न, लेखाजोखा गर्न नभ्याउँदै हामै्र वरिपरि हाम्रै घरबारीमा हाम्रो मात्र होइन मानव सभ्यताकै धरोहरलाई भत्काउने पात्रहरु हामीले जन्माइरहेको हामीलाई पत्तै भएन । थाहा छैन बलात्कार, त्यो पनि पिडितबाट विश्वास गरिएका पुरुषहरुबाट, पहिल्यैदेखि हामी वरिपरी थियो वा अहिले मात्र हामीले यो सब देख्न पुगेका हौं । गत एक दुई महिनामा विशेष गरी नेपालका विभिन्न जिल्लामा बलात्कारका घटनाहरु यति धेरै सार्वजनिक भए कि यसबाट कोही पनि अप्रभावित रहन सकेन । रंगकर्मीहरु पनि ।

आफ्नो होमवर्कको काम छोडेर पनि भाइलाई खाजा तयार पारिदिने जिम्मा पाएकी सन्ध्या । तिनै आफुले सानोदेखि माया गरेर काखमा खेलाएर हुर्काएका भाइबाट जब सपनामा पनि नसोचेजस्तो गरि बलात्कृत नै हुन पुग्छे, तिनी विक्षिप्त हुन्छे । तर पनि आफुलाई पहिलेदेखि मनपराएको व्यक्तिसंग बिहे गर्न त पाउँछे फेरि त्यहाँ आफ्नै ससुराबाट समेत त्यस्तै कुकृत्यको शिकार भएपछि मानसिक सन्तुलन नै गुमाउँछे । आफ्नो लास जस्तो जीवनको अन्त्य आफ्नै माया गर्ने श्रीमान संगै विष सेवन गरेर मुक्ति पाउन खोज्छे तर आफू भने बाँच्न र अस्पतालको शैयामा तड्पिन बाध्य हुन्छे ।

हिजोआज बलात्कार र घरेलु हिंसाका घटना सामान्य जस्तो लाग्न थालेको भान हुन्छ । दिनहुँ जस्तो अखबारका पानाहरुमा यस्ता घटनाका समाचार छापिन्छन् । अझ छाप्न नपाएका समाचारहरु कहाँ कहाँ लुकेर बसिरहेका होलान् । विशेष गरी महिला अधिकारका विषयमा संवेदनशील व्यक्तिहरुलाई यसले नछुने होइन । एक हुल महिलाहरु एक दुइदिन सडकमा ओर्लन्छन् तर तिनीहरुको घाँटी सुकाइले सरकार सुरक्षा निकाय र समाजशास्त्रीहरुलाई समेत हल्लाउन सकेको देखिँदैन, हाम्रा वरिपरि नै भेटिइने ती अपराधीहरुको मनोबल गिर्ने र समाजमा सुधारका संकेतहरु देखिने त झन् संभावना कमै पाइन्छ । यस्तोमा यो सशक्त नाटकले समाजको यथार्थ उदांगो पारिदिएको छ ।

भन्ने कुराहरु थोरै छन् । देखाउने कुराहरु धेरै छन् । दर्शकले बुझ्नुपर्ने कुराहरु झन् धेरै छन् । बलात्कार जस्तो संवेदनशील विषयलाई नाटकमा ल्याउनु चानचुन कुरा होइन  । यस्तो विषयलाई दृष्यमाध्यमद्वारा कलाकारहरुलाई नै मञ्चमा उभ्याएर देखाउनु कम चुनौतिपूर्ण कुरा होइन । यो कुरालाई बुझ्ने गरी दर्शक सामु पस्कनु र आफ्नै आँखा अगाडि घटना घटेको जस्तो देखाएर दर्शकहरुलाई बिदा दिनु जति आवश्यक हुन्छ त्यो भन्दा कयौं गुणा उक्त घटनाले दर्शकको मनमा त्यस्तो कुनै छाप नपरोस् कि यसको सन्देश नै प्रत्युत्पादक नहोस् भनी हेक्का राख्नु । अझ् त्यो कलाकारले लाइभ प्रस्तुत गर्नसक्ने र दर्शकले पचाउने हुनुपनि त्यति नै आवश्यक हुन्छ । यो सबै चुनौतीहरुमा लगभग सफल नै भएको देखिन्छ यो युवा र सिकारु कलाकारहरुको टिम । यस्तोमा पनि निर्देशकले एक हदसम्म आफुलाई सफल साबित गर्नसक्नुभएको छ । त्यो पनि नयाँ कलाकारहरुलाई मञ्चमा उभ्याएर ।

कलाकारहरु मञ्चमा नाचिरहन्छन् उफ्रिहन्छन् । अँध्यारो कोठा, कालो लुगा, कालो मुखौटा जस्ता साधनहरुले दर्शकहरुलाई उक्त घटना र त्यसको परिणामको नजिक नजिक लगिरहेको हुन्छ । उत्तेजनात्मक संगीतले पनि धेरै कुराहरु बोलिरहन्छन् । यसबिच दर्शकहरुलाई कहाली लाग्ने केही यस्ता घटनाहरुको प्रतीकात्मक संप्रेषण यसरी हुन्छ कि सामाजिक प्राणी भनिएका दर्शकहरु हाम्रो समाज कहाँ छ भनेर घोत्लिन बाध्य हुन्छन् । यी कुराहरु मनगढंगे वा उडन्ते होइनन् । हामीले नदेखेपनि नभोगेपनि समाचारपत्रहरुमा सँधै देख्न, पढ्न पाइने वा नपढी सुखै नहुने खालका दृष्यहरु हुन् जुन् हाम्रा लागि नौलो वा बिरानो भने पक्कै होइनन् ।

केही कलाकारहरुले दर्शकको मन जित्न सफल भए भने अन्य केही पात्रहरुलाई कलाकारको उमेर, स्वरले धेरै साथ पाएन । त्यो भन्दा पनि मुख्य कुरा के हो भने ती कलाकारहरु त्यहाँ कला प्रदर्शनको लागि मात्र उभिएनन् , तिनीहरु त आफुले जिउँदै आएको वा जिउन बाँकी समाजको भित्रीतहसम्म गएर त्यसको रेशा रेशा छामेर त्यसको सही चित्रण गर्न आएका थिए । यस्तो विषयमा आफुलाई ढाले जुन विषयमा मानिसहरु कुरा पनि गर्न चाहँदैनन्, आजको दिन सम्म पनि ।

हेर्दा पत्याउन पनि मुश्किल हुन्छ कि सबै कलाकारहरु नयाँ थिए । कोही कोहीको प्रदर्शनमा परिपक्वता त आउन बाँकी थियो तर पनि सबै पहिलो पल्ट मञ्चमा उत्रेका थिए भन्दा पत्याउन गाह्रो हुन्छ । त्यो पनि विशेष गरेर यस्तो संवेदनशिल विषयमा कलाकारिताका शौखिन र भरखर नाट्यकला सिक्दैगरेकाहरुलाई मञ्चमा उभ्याउनको लागि तयार पार्नु नै पनि गाह्रो हुन्छ । उनीहरुले यो विषयको गहिराईलाई बुझेर नै आफुमा त्यस्ता चरित्रहरु भर्न तयार भए । ती कलाकारहरु पुराना क्लासिक विषयमा मात्र आफुहरुलाई हराउँदैन बरु समाजका जल्दाबल्दा कुरामा आफ्ना सिर्जनाहरु पोत्छन् ।  तिनीहरुको कलामा सन्देश पनि छ अनि हाम्रो समाजका लागि खबरदारी अनि हाम्रा चेतनाका लागि दायित्वबोधमो अभिभारा पनि दिन आएका छन् तिनीहरु ।

सानै देखि कथा कविता र नाटक जस्ता विषयमा रुची राख्ने राम केएसीले पहिले केही केही नाटक मञ्चन जस्तो कामको अनुभव त बटुलिसकेका थिए तर यति ठुलो सिंगो नाटक भने बनाएका थिएनन्। तैपनि सबै नयाँ कलाकारहरुका साथमा उत्साह भर्न उनी सफल भए । उनको मात्र १५ दिनको रिहर्सलले सबै मञ्चमा उभिए पनि ।

खासै गाह्रो नै त भएन । सँधै जस्तै हो । सबै मिलेर बनायौं । सबैले मन पराइदिनुभयो, त्यसैमा सन्तुष्ट छौं हामी, उनले भने ।

तर त्यस्तो गाह्रो नभए पनि आर्थिक पक्ष बाट भने ब्यहोर्न नसक्ने भार थियो । हुन त हाम्रो नाटकलाई स्टेजमा उतार्नु नै हाम्रो लक्ष्य थियो, जसमा हामी सफल नै भएको मान्नु पर्छ । तर आर्थिक पक्ष बाट हेर्दा भने हामीलाई गाह्रो नै भएको छ । हुन त कुनै कुनै दिनमा हाउस फुल पनि नभएको होइन तर पनि प्रायः दिनहरुमा दर्शकहरु धेरै हुन सकेन । तर पनि यस थिएटरले हामीलाई धेरै सहयोग भने गरेको छ ।

कुनैबेला नेपालका मल्ल राजाहरु आफै नाटक लेख्थे र खेल्थे पनि । केही दशक अगाडिसम्म पनि काठमाडौंका सडकहरुमा डबलीमा नाटक देखाइन्थे । अब यो उहिलेको कुरा भइसकेको छ । टेलिभिजनको बलमिच्याइको अगाडि संस्कृतिको कुरा गर्नेहरुको केही लागेन । जिउँदा कलाकारहरु मञ्चमा अभिनय गरेको हेर्न बर्षौ कुर्नुपर्ने अवस्था थियो यो संस्कृतिको राजधानीमा पनि । राम्रो कुरा हो कि आज भोलि काठमाडौंमा थिएटर वा नाटकघर खोलेर नाटक देखाउने चलन बढ्न थालेको छ । पानी छिरेर पोखरी बन्ने नाचघर वा चाकरी र भनसुन गरेर मात्र पाइने प्रज्ञा भवनको भर पर्नुपरेको छैन आजभोलि सिर्जनशिल रंगकर्मीहरुलाई । अब कलाकारहरु जागिरे भएर बस्नुपर्दैन । नयाँ कलाकारहरु मात्र होइन, युवा लेखक निर्देशकहरु पनि सिर्जनाको रंगमञ्चमा होमिएका छन् ।

दर्शकहरुले मन पराएर नै त फागुण २८ देखि मञ्चन हुन थालेको यो नाटक चैत्र २१ सम्म लम्बिएको छ ।

जुन देशमा एक वर्षमा हजार बढी महिलाहरु बलात्कृत हुनुपर्छ, र त्यस देशका उपप्रधानमन्त्री जस्तो जिम्मेवाद पदमा बसेका व्यक्तिले सार्वजनिक रुपमा बलात्कारहुनुलाई सामान्य कुरा हो भन्ने आशयको वक्तव्य सार्जनिक रुपमा दिन्छ, त्यो देशमा यस्ता नाटकहरु सडक सडकमा देखाइनुपर्छ । यदि सम्भव भए यसलाई उपप्रधानमन्त्रीको कक्षसम्म लानुपर्छ ।

०००

अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस एउटा यस्तो अवसर हो जुन दिन विश्वका सबै मानिसहरु एकपल्ट भएपनि महिलाहरुको बारेमा सोच्छन् । विशेष गरी महिलाहरु यसलाई आफ्नो आफ्नै ढंगले मनाउँछन् कोही हामीले अधिकार पाएनौं भनेर दुखेसो गर्छन् कोही हामी स्वतन्त्र हौं भनी कन्सर्ट गर्छन् । यसै सन्दर्भमा एक जमात युवा महिला कलाकारहरुले यसै लाई अवसर मानेर नारी दिवस नामक समूह चित्रकला प्रर्दर्शनीको आयोजना गरे ।

पाटनको नेवाःछेँ आर्र्ट ग्यालरीमा मार्च १३का दिन त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्वउपकुलपति केदारभक्त माथेमाले उद्घाटन गर्नु भएको उक्त प्रदर्शनीमा नौ जना स्थापित र उदयीमान कलाकारहरुका सृजनाले ठाउँ पाएका थिए । शारदा चित्रकार, पुष्पाञ्जली शेरचन, सरिता डंगोल, जास्मीन राजभण्डारी, सुनिता महर्जन, महिमा सिंह, प्रमिला वज्राचार्य, एरिना ताम्राकार र चन्दा श्रेष्ठले आफ्नो आफ्नो दृष्टिकोणलाई महिला, महिला अधिकार र अन्तर्राष्टिय महिला दिवसलाई बुझे र आफ्नो बुझाईलाई कलाको माध्यमबाट ग्यालरीका भित्तामा झ्ण्ड्याए । प्रदर्शनी ३० अप्रिलसम्म चलिरहन्छ ।

20150728एसिडमा जलिरहेको विश्व

राजेन मानन्धर

विज्ञान भनेको वरदान नै हो । तर जब मानिसले मानवता बिर्सिन्छ त्यो विज्ञान नै अभिशाप हो कि जस्तो लाग्न थाल्छ । मानिसका दैनिक जीवनदेखि ठुल्ठुला औद्योगिक विकासका लागि नभइ नहुने एसिड (तेजाब)जब कोही कोही मानसिक विकृति र विक्षिप्तताका कारण अरुहरुको धनजनको क्षति गर्ने उद्देश्यले हतियारको रुपमा प्रयोग गर्न खोज्छ त्यो एसिड भन्ने वस्तु नै संसारमा नभइदिए हुन्थ्यो कि जस्तो लाग्छ । एसिडले आजसम्म कति मानिसको शारीरिक र मानसिक क्षति गरिसकेको छ त्यसको लेखाजोखा गर्न सम्भव छैन । हालसालै काठमाडौंका बसन्तपुरमा तीन जना किशोरीहरुमाथि भएको अप्रत्याशित एसिड आक्रमणले गर्दा सारा नेपालीलाई महिला हिंसाको यो क्रुररुप पुनः सम्झाइदिएको छ । यस्तो कुकार्य नेपालमा जस्तै विश्वका विभिन्न देशमा हुँदै आइरहेको छ ।

कोही कोही मान्छेहरु कसैको शरिरमा त्यसलाई कुरुप पार्न, कष्ट दिन वा कष्टपूर्वक मर्नदिन एसिड खन्याउँछन् । यसले गर्दा एसिडले छोएको कमलो छालाका तन्तुहरु खुम्चिन्छन्, बिग्रन्छन्, आकार बदलिन्छन् वा कुरुप हुन्छन् अनि त्यस्तै डढ्छन् । एसिडको मात्रा बढी भएमा छालाभित्रको मांसपेशीलाई समेत असर गर्दै हाडसमेत पगाल्ने काम गर्छ । मानिसले मानिसलाई गर्ने यो एक अमानवीय हिंंसक र पाशविक अपराध हो ।

यस्तो अपराध कुनै एक जाति, समुदाय वा देशसंग मात्र सम्बन्धित छैन । दक्षिण एशियामा यस्तो घटना तुलनात्मक रुपमा बढी घट्ने गरेको छ । दक्षिण अमेरिका, मध्य र उत्तर अफ्रिका, मध्यपूर्व तथा मध्य एशियामा पनि यस्ता देखिएतापनि, अमेरिका र युरोप जस्ता देशहरुमा समेत यसले प्रभाव पारेपनि धेरै घटनाहरु भन दक्षिण एशियाका देशहरुमा नै हुने गरेको देखिन्छ ।

यस्ता पिडितहरुलाई ठुल्ठुला सर्जिकल उपचारहरुको आवश्यकता पर्दछ । र पनि तिनीहरु पुरानो स्वरुपमा फर्कन सक्दैनन् । अझ यसप्रकारको आक्रमणको शिकार भइसकेपछि तिनीहरुले विभिन्न प्रकारका शारीरिक अक्षमता, औषधी उपचारको आर्थिक भारका साथै मनोवैज्ञानिक आघात र सामाजिक विभेद पनि सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

एसिड आक्रमणको शिकार भएको मानिसहरु पहिला शारीरिक रुपमा क्षतविक्ष हुन्छन् । धेरै जसो आक्रमणकारीले अनुहारमै हान्ने गरेका छन् । क्षति एसिडको मात्रा, घनत्व र कति समयसम्म छालामा एसिड रह्यो भन्नेमा भर पर्छ । टाउको वा खप्पर, जस्तो संवेदनशिल अंगमा यसले बढी क्षति गर्छ । आँखा, कानको लोती पगाल्छ, आँखा र नाकको चुच्चो खाइदिन्छ, आँेठ खाएर दाँत देखिने र बोल्न नसक्ने बनाइदिन्छ । घाँटी च्यापिएर टाउको घुमाउन नसक्ने बनाइदिन्छ । हात खुट्टा खुम्च्याउन चलाउन नसक्ने बनाउँछ ।

यसका साथै पिडितको मानसिक स्वास्थयमा पनि यसले सिधा असर गर्छ । उपचारको आर्थिक भार त छँदै छ, यसप्रकारको आक्रमणको शिकार भइसकेपछि पिडितलाई समाजमा बस्न पनि मुश्किल हुन्छ ।

एसिड आक्रमण कुनै जाति, समुदाय वा देशका जनता बिच मात्र सिमित छैन । विश्वका धेरै देशका अपराधीहरुले एसिडलाई हतियारको रुपमा लिन्छन् । महिलालाई सुन्दर वस्तुको रुपमा मात्र देख्नेहरुले झन् यसलाई महिला विरुद्ध प्रयोग गर्ने उपयुक्त साधनको बनाएका छन् । कुनै कुनै हमलाहरु त यदि मैले तिमीलाई पाइँन भने अरु कसैले नि नपाओस् भन्ने सोचाइबाट ग्रसित समेत हुने गर्दछन् ।

विश्वका केही प्रमुख देशहरु जहाँ एसिड आक्रमणको घटना घटिसकेको छ ः अफगानस्तान अष्ट्रेलिया, बंगलादेश, बेल्जियम, बुल्गारिया, कोलोम्बिया, क्यानाडा, क्याम्बोडिया, चीन, इजिप्ट, फ्रान्स, गाबन, इण्डोनेशिया, भारत, इरान, इटली, जामैका, केन्या, लाओस, मलेशिया, म्यानमार, नाइजेरिया, नेपाल, पाकिस्तान, फिलिपिन्स, साउदी अरेबिया, दक्षिण अफ्रिका, श्रीलंका, टाइवान, थाइल्याण्ड, टर्की, यमन, युथोपिया, युगाण्डा, बेलायत, संयुक्त राज्य र भियतनाम आदि ।

एसिड आक्रमणका सम्बन्धका १३ वटा देशका ४० वर्षका दौरान भएका ७७१वटा केसका आधारमा गरिएको एक अध्ययनको आधारमा भन्ने हो भने सबैजसो देशमा (बंगलादेश र टाइवान बाहेक) पुरुषहरु पनि बढी पिडित देखिए । यद्यपि लण्डनमा रहेको एएसटिआइ नामक संस्थाले भने अनुसार ६० प्रतिशत आक्रमण महिलामाथि हुन्छ र ती आक्रमणहरुलाई मामुली मानिन्छन् ।

बंगलादेशमा संसारमा सबैभन्दा बढी एसिड आक्रमण हुने गर्दछ । त्यहाँ यस्तो बढी हुन थालेको १९८३ देखि हो भनिन्छ । एसिड सर्भाइभर्स फाउण्डेशनका अनुसार  सन् २००२मा मात्र २६२ जना पिडित भएको थियो । सन् १९९९ देखि सन् २०१३सम्ममा बंगलादेशमा ३,५१२ वटा त्यस्ता घटना दर्ता भए । यसैसाल देखि विभिन्न अभियानहरुको फलस्वरुप हुनसक्छ अहिले यो क्रम घट्दो छ । सन् २०११मा मात्र ९१ वटा घटना दर्ता भए । यहाँ भएका एसिड आक्रमणका घटनाले यहाँको लैंगिक विभेदको अवस्था छर्लंग देखाउँछ । यहाँ यस्ता घटनाबाट बचेकाहरु मध्ये ८२ प्रतिशत महिला छन् । अझ कम उमेरका किशोरीहरु झन् बढी निशानामा परेका छन् । कूल मध्ये ६० प्रतिशत आक्रमण १० देखि १९ वर्षका किशोरीहरुमाथि भएका थिए भन्ने तथ्यले पनि यो प्रष्ट्याउँछ । खासमा यो पुरुषको सर्वोच्चता अस्वीकार गर्ने महिलामाथि पोखिएको रिस हो । एउटा अध्ययनले त्यहाँ के पनि देखायो भने कूलको ५५ प्रतिशत आक्रमण विवाहको प्रस्ताव नस्विकार्दा भएको छ । बाँकी १८ प्रतिशतलाई श्रीमान वा अन्य परिवारका सदस्यहरुले दुव्र्यवहार गरेको छ, ११ प्रतिशत सम्पत्ति सम्बन्धी झगडामा परेका छन्, २ प्रतिशत यौन वा रोमान्टिक प्रस्ताव अस्वीकार गर्नाले भएको छ । यसको मतलब विवाहका लागि महिलाले पनि मन पराउनुपर्छ, दुबैले मन पराएपछि मात्र प्रेम वा विवाह हुन्छ भन्ने कुरालाई त्यहाँको पुरुष प्रधान समाजले आजसम्म पनि स्वीकार गरिएको छैन र महिलाले नाइँ भन्ने अधिकार राख्दैन भन्ने सोचाइबाट नै समाज निर्दिष्ट भएको छ ।

पाकिस्तानमा पनि अवस्था भयावह नै छ । न्यूयोर्क टाइम्स पत्रिकाका अनुसार पाकिस्तानमा सन् २०१०मा ६५ र २०११मा १५० वटा एसिड आक्रमण भए । पाकिस्तानमा भएका एसिड आक्रमणहरु मध्ये धेरै आफन्तले सम्मानको लागि गरेको भन्ने न्यूयोर्क टाइम्सका पत्रकार निकोलस त्रिस्तोफले बताएको छ । मानवअधिकार निगरानी र पाकिस्तान मानवअधिकार आयोगले भने वर्षेनी ४००÷४५० जना एसिड आक्रमणमा पिडितहरु भएको अनुमान गरेको छ । कारण भने विवाह प्रस्ताव अस्वीकार र धार्मिक कट्टरता हुनसक्छन् ।

पाकिस्तानमा भएको एसिड आक्रमण बारे सन् २०१२मा शमरिन ओबाइद चिनोइले “सेभिंग फेस” नामक एक डोकुमेन्ट्री फिल्म बनाएको थियो जुन हिंसामा परेका महिलाहरुको न्यायको लागि लडाइ र एक ब्रिटेनमा बसेका पाकिस्तान मूलका डाक्टरले पाकिस्तानमा आएर एसिड आक्रमणका पिडितहरुको सल्यक्रिया गरेको र एसिड अपराध सम्बन्धी कानुन बनेको इत्यादिमा केन्द्रीत छ । यस फिल्मले अन्तर्राष्ट्रिय एकेदमी र एम्मी एवार्ड प्राप्त गर्न सफल भएको थियो ।

भारतमा पनि यिनै कारणले गर्दा यस्ता एसिड आक्रमण हुने गरेका छन् । बंगलादेशमा भन्दा फरक यहाँ अहिले यो क्रम बढ्दैछ । भारतीय छापा सञ्चारले मात्र सन् २००२ जनवरी देखि सन् २०१० अक्टोबरसम्ममा १५३वटा घटनाका समाचार छापेको छ । यहाँ पनि छापामा आएका खबरहरुको आधारमा भन्नुपर्दा ३४ प्रतिशत एसिडका आक्रमणहरु महिलामाथि तिनीहरुले विवाह वा यौन प्रस्ताव अस्वीकार गर्दा नै भएका छन् । झारखण्डमा सन् २०१२मा सोनाली मुखर्जी यौन दुव्र्यवहारको प्रतिरोध गर्दा एसिड आक्रमणको शिकार बनिन् । जतिसुकै सहासी भएर जीवन यापन गरिरहँदा पनि कहिले काही आफ्नो जीवन बोझिलो त लाग्छ नै । तिनको पिडाले संसारको ध्यानाकर्षण त्यो बेला गर्यो जब तिनले स्वेच्छिक मृत्युको लागि निवेदन दिइन् ।

क्याम्बोडिया अर्को एसिड आक्रमण देश हो । अरु देशमा भन्दा यहाँ फरक के छ भने यहाँ महिलामात्र शिकार हुँदैनन् पुरुष पनि हुन सक्छन् । यहाँ ५१.६ प्रतिशत महिलाहरु आक्रमणमा पर्छन् भने ४८.४ प्रतिशत पुरुषहरुनै पिडित बन्छन् । फेरि अर्को महिलाद्वारा महिलामाथि नै आक्रमण गरेका घटनाहरु पनि यहाँ सार्वजनिक भएका छन् । सन् १९८५ देखि २००९सम्ममा २३६ जना पिडित भएको देखिएको छ ।

इरानमा हालसालै महिलाहरुमाथि गरिएको एसिड आक्रमणलाई त्यहाँका कट्टरपन्थी इस्लामी समूहले राम्रोसंग टाउको नछोपेको कारणले गरेको शंका गरिएको छ । सन् २०१४को अक्टोबरमा नै इश्फान शहरमा मात्रै १४ वटा यस्ता महिलाहरुमाथि एसिड आक्रमण भएको छ । यो आक्रमण कट्टरपन्थी नेता आयातुल्लाह खमेनीको सहयोग पाएको अन्सारे हेजबुल्लाहले गरेको र यसको संरक्षण राज्य पक्षबाट नै भएको, तथा त्यसको बारेमा परिवारलाइै कतै नबोल्न र सामाजिक संजालमा त्यसको फोटो नराखन समेत सरकारी अधिकारीले भनेको दाबी गरिएको छ । यसका विरुद्धमा त्यहाँ निकै ठुलो प्रदर्शन भयो जसलाई त्यहाँको प्रशासनले अश्रुग्यास र खुर्सानीको धुलो सहित रोक्ने प्रयास पनि गरे । अन्य देशमा भएका आक्रमणभन्दा फरक भएपनि यसको आशय पनि यौनजन्य नै देखिन्छ । तिनीहरु महिलाहरुलाई कुमारी, शुद्ध, लुकाइएको र घरमा सिमित गर्न चाहन्छन् र आफ्नो इच्छालाई दबाउन नसकेपछि तिनीहरु महिलाहरुको जीवन कष्टकर बनाइदिन खोज्छन् । एसिड आक्रमण जहाँ पनि हुन्छ तर इरान मात्र त्यस्तो देश हो जहाँ धार्मिक उद्देश्यले यस्तो गरिन्छ ।

अफगानस्तानको पनि यस्तै अवस्था छ । त्यहाँ पनि गत वर्ष महिलाहरु स्कूल गयो भनेर त्यहाँको कट्टरपन्थी तालिबान समूहका समर्थकहरुले किशोरीहरुलाई एसिड आक्रमण गरी त्रसित बनाएका थिए । सन् २०१४ नाभेम्बर १२का दिन एउटै समूहले स्कूल गइरहेका ११जना किशोरीहरु र ४ जना शिक्षिकाहरुमाथि एसिड आक्रमण गरेका थिए । तर किशोरीहरु स्कूल जान भने छोडेनन् ।

जमैकामा पुरुष साथीको विषयमा झगडा गरी महिलाले महिलालाई नै एसिड आक्रमण गरेका घटनाहरु सुन्नमा आउँछन् । नाइजेरिया, इथिओपिया, युगाण्डा र दक्षिण अफ्रिका जस्ता देशहरुमा पनि एदाकदा एसिड आक्रमणका समाचारहरु बन्छन् । तर रिपोर्टहरु हेर्दा त्यहाँ दक्षिण एशियामा जस्तो लैंगिक भेदभावले भन्दा पनि आपसी मनमुटावले गर्दा यस्ता घटनाहरु घट्छन् । र त्यहाँका घटनाहरुमा महिला जस्तै पुरुषहरु पनि पिडित हुन्छन् । नाइजेरियामा हुने गरेका आक्रमणहरुमा ६० प्रतिशत पिडित पुरुष छन् भने ४० प्रतिशत मात्र महिला पिडित छन् । तान्जानियामा भने धार्मिक कलहको परिणाम स्वरुप एसिड आक्रमण भएको छ ।

त्यस्तै किसिमबाट दक्षिण अमेरिका पनि यस प्रकारको हिंसाबाट मुक्त त छैन तर त्यहाँ यसबारे तथ्यांकको अभाव छ । कोलम्बियाको बोगोटामा एसिड आक्रमण भएको रिपोर्ट छ । त्यहाँको कोलम्बियन फोरेन्सिक इन्स्टिच्युटका अनुसार त्यहाँ सन् २०१२मा १६वटा आक्रमण भएको देखिन्छ । र त्यहाका घटनामा पिडितहरु १३ वर्ष देखि ४१ वर्षसम्मका पाइए ।

उत्तर अमेरिकामा एसिड आक्रमण १९औं शताब्दीमा देखिएका थिए तर अहिले कानूनी प्रावधान कडा भएपछि हराएर गए । कहिले काही संयुक्त राज्यमा यस्ता घटना देखिए पनि ती घटनाहरु बढी मादक पदार्थ र लागू पदार्थ सेवनका कुलतहरुको परिणाम भएको पाइएको छ ।

युरोपको कुरा गर्दा आज भोलि एसिड आक्रमण बढ्न थालेको अनुभव त्यहाँ गरिएको छ । बेलायतको तथ्यांकले त्यहाँ गतः ६ वर्षमा यो तीन गुणाले बढेको देखाएको छ । त्यहाँ सन् २०११÷१२मा पेट्रोल, मट्टितलको समेत प्रयोग एकसाथ राखेर हेर्दा १४४वटा यस्ता मुद्दाहरु आएका थिए । त्यसमा अधिकांश एशियाली मुलुकका आप्रवासीहरु भएको र त्यसको कारण एशियाली मुलुकमा हुने जस्ता कारणहरु थिए भनेर भनिएको छ । यसप्रकार हेर्दा यो एशियालीहरुको संस्कृति नै जस्तो देखिन्छ, जहाँ गएपनि संगै लिएर हिँड्ने । यसबाहेक सन् २००८मा ग्रीसमा बसेर टे«डयुनियन अभियन्ता कोन्स्तान्तिभा कुनेभामाथि एसिड आक्रमण भएपछि त्यसको विरोधमा हजारौंले प्रदर्शन गरे । गतः वर्ष तिनी युरोपियन संसदकी सदस्यमा पनि चुनिन् ।

 

अगष्ट ९, २०१३ मा बिबिसिले एउटा रिर्पोट प्रकाशन गरेको थियो । त्यसका अनुसार एसिड आक्रमण एउटा लैंगिक विषय हो । यसले उदृढ गरेअनुसार यसका ७५ देखि ८० प्रतिशत शिकार महिला हुने गर्छन् र त्यो पनि ३० प्रतिशत त १८ वर्ष मुनिका हुन्छन् । यसले एएसटिआइको तथ्यांक लिएर यो पनि भनेको छ कि हरेक वर्ष संसारमा १५०० घटनाहरु दर्ता हुन्छन्, त्यसमा पनि धेरै त दर्ता नै गरिँदैनन् । भारतमा पनि यो क्रम बढ्दो छ भनेर यसले रिपोर्ट गरेको छ, जहाँ वर्षको १००० वटा जस्तो घटना घट्दछ ।

यस्ता आक्रमणहरु समाजिक वा राजनीतिक कार्यकलापहरु व अन्य धार्मिक विश्वासका कारणले पनि कोही व्यक्ति विशेषमाथि हुँदै आइरहेका छन् । यो कुनै व्यक्तिलाई नै ताकेर वा कोही उक्त मन नपर्ने वा निशानाको धर्म समुदाय वा स्थानीय व्यक्ति भएको कारणले पनि आक्रमण गरिने गर्छ । पाकिस्तानमा त महिला विद्यार्थीहरुलाई स्कुलमा पढ्न गएकै कारणले सजाय स्वरुप अनुहारमा एसिड खन्याइदिएका छन् । एशिया बाहिरका यस्ता घटनाहरु प्राय धार्मिक, आर्थिक वा राजनीतिक हुने गर्दछन् ।

कानूनी उपचार

विशेष गरी दक्षिण एशियाली मुलुकहरुमा एसिड आक्रमणको लहरले बिकराल रुप लिन थालेपछि नागरिक समूह र गैरसरकारी संस्थाहरुको दबाव र पैरवीका कारण केही कानूनहरुमा परिमार्जन गरी वा नयाँ कानून नै ल्याई यसका अपराधीहरुलाई कानूनको दायरामा ल्याउने कार्य केही वर्षदेखि भएको छ ।

बंगलादेशमा पनि यो बिगविगीकै रुपमा थियो तर सरकारले एसिडको किनबेचमा कडा नियन्त्रण गरेपछि यस्तो घटना अलि कम भएको छ । बंगलादेशले सन् २००२मा एसिड आक्रमण गर्नेलाई मृत्युदण्ड दिने र एसिडको विक्री, भण्डारन र अन्तर्राष्ट्रिय ब्यापार नियन्त्रण गर्ने कानून एसिड अपराध नियन्त्रण ऐन र एसिड नियन्त्रण ऐन ल्यायो । यदी उक्त आक्रमणले पिडितको श्रवणशक्ति, दृष्यशक्तिमा प्रभाव पारेको छ वा पिडितको अनुहार, स्तन वा जननेन्द्रीयमा नोक्सान पुर्याएको छ भने पिडकलाई मृत्युदण्ड वा जन्मकैद हुन्छ । शरीरको अर्को अंगमा असर गरेको छ भने ७ देखि १४ वर्षको कैद र रु ७० हजार बराबरको जरिवाना तोक्न सक्छ । अझ एसिड फाल्ने प्रयास मात्र गरेमा वा फालेर पनि पिडितलाई शारीरिक र मानसिक क्षति नपुगेमा पनि ३ देखि ७ वर्षको कैद तथा रु ७० हजारको जरिवाना तोक्न सक्छ । यसबाहेक एसिड आक्रमणको योजना बनाएको मात्र भएपनि घटना घटाएजस्तो सजायको भागिदार बन्नु पर्ने प्रावधान यसमा छ । बंगलादेशमा एसिड आक्रमणलाई लैंगिक अपराधको रुपमा लिइन्छ किनभने तिनीहरुमा त्यस्ता महिला पिडितहरु धेरै छन् जो विवाह वा यौन सम्पर्कको प्रस्ताव अस्वीकार गर्दा पुरुष आक्रमणकारीले यस्तो घटना घटाएका हुन्छन् ।

 

पाकिस्तानमा पनि कानूनमा कडाइ गरेको छ । हरेक वर्ष त्यहाँ पनि २५० देखि ३०० वटा यस्ता घटनाहरु त दर्ता हुने मात्र छन् । पाकिस्तानले एसिड नियन्त्रण र एसिड अपराध रोकथाम विधेयक सन् २०११मा पास गर्यो । यस अनुसार अपराधीलाई ठुलो जरिवाना सहित जन्म कैदको सजाय दिइन्छ (अझ यहाँको किसास कानून अन्तर्गत त अपराधीलाई आँखामा तेजाब खन्याएर सजाय दिइन्छ भनिन्छ) । हालै बनेको यस कानूनले गर्दा त्यहाँ दर्ता गर्ने चलन ३०० प्रतिशतले बढेको छ । यसले पनि राज्यले चाह्यो भने यस्ता अमानवीय हिंसा कम गर्नमा भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ भन्ने देखाउँछ ।

भारतमा सन् २०१३मा भारतीय दण्ड संहीतामा फौजदारी कानून संशोधन गरी एशिड आक्रमणलाई विशेष आक्रमण मानेर अपराधीलाई १० वर्ष देखि जन्मकैदका सजाय र जरिवानाको प्रावधान राखेको छ । यसका साथै २०१३मै त्यहाँ एसिडको विक्री वितरणमा नियन्त्रण राखेर खरिदकर्ताले फोटो सहितको विवरण पेश गर्नुपर्ने प्रावधान बनाएको छ ।

रोकथामका प्रयासहरु

आज संसारभर एसिड आक्रमणको विरुद्ध आवाज उठिरहेको छ । कुनै पनि बहानामा, कुनै पनि कारण देखाएर महिला माथि हुने यो भौतिक, मानसिक र सामाजिक हिंसाका पिडकहरुलाई मुक्ति दिनु हुँदैन भन्ने कुरामा सबै एक मत भएका छन् । अर्कोतिर यसप्रकारको आक्रमण हुन नदिन कस्तो किसिमको व्यवस्था र वातावरण ल्याउने भन्ने विषयमा पनि विश्वभरीनै छलफल बहसहरु भइरहेका छन् । त्यस्तै किसिमले यसका पिडितहरुलाइ कसरी उद्धार गर्ने, तिनीहरुको शारीरिक क्षतिमा उपचार गराउनका साथै सामाजिक, आर्थिकरुपमा कसरी तिनीहरुको संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्ने पाटोमा पनि धेरै विचार विमर्श हुन थालेका छन् ।

अधिकांश देशमा एसिड आक्रमणलाई अन्य अपराध सरह मात्र लिएको र त्यस्तै किसिमको मात्र सजायको प्रावधान रहेकोले अपराधको संगीनतालाई ध्यान नदिएको अनूभव गरका छन् महिला अधिकारकर्मीहरु । त्यस्तै त्यो कानूनले अपराधीलाई कुनै पनि बहानामा छोड्न सक्ने भएकोले उसले पुनः तिनै पिडितलाई फेरि हानी पुर्याउन सक्ने सम्भावना पनि उतिकै छ । त्यसैले यसलाई असामान्य र विशेष गरी महिला हिंसा संग जोडेर यस संगको सवेंदनशिलतालाई मध्य नजर राखेर नयाँ अलग्ग कानुन बनाइयोस् भनेर धेरै देशमा महिलाकर्मीहरुले माग गरिरहेका छन् । साथै हरेक देशमा एसिड आक्रमणलाई आआफ्नै किसिमले ब्याख्या गरिएता पनि यसलाई महिला माथि हुने हिंसाको रुपमा बुझेर यसको विरुद्धमा कडा कानूनी प्रावधान राखी पिडकहरुलाई कारबाही गर्नुपर्नेमा पनि सबै सहमत छन् ।

एसिड जही तहीं सजिलै पाउने भएकोले पनि यसप्रकारको हिंसा धेरै घट्ने संभावना भएको देखिन्छ । एसिडको घरेलु, व्यावसायिक र औद्योगिक प्रयोग र उपयोग जस्तो सुकै भएकोले यसको दुरुपयोग भएको देखिएकोले यसको व्यापार वितरण र ओसारपसारमा निगरानी राख्नुपर्ने, कडाइ गर्नुपर्ने निष्कर्श पनि निस्किएको छ ।

राज्य नै यस विषयमा सचेत हुनु पर्ने त छँदैछ । यसका साथै यस्ता घटना धेरै घट्ने देशमा जनताहरु नै जागरुक भएर गैरसरकारी संस्थाका रुपमा यस हिंसा विरुद्ध लड्नका लागि एकजुट भएका उदाहरणहरु पनि उत्साहजनक छन् । विभिन्न देशमा एसिड आक्रमणमा केन्द्रित केही गैरसरकारी संस्थाहरु छन् । सबैले स्थानीय श्रोत र साधन जुटाएर यसको विरुद्ध जनचेतना जगाउन, महिलाहरुलाई सचेत रहन सिकाउन र पिडितलाई न्याय तथा उपचार जुटाउन लागि परेका छन् ।

भारतका एसिड आक्रमणका पिडित शिरिन जुवालीले आफै पलाँस फाउण्डेशन खोलेर अन्य यस्ता पिडितहरुलाई मानोसामाजिक पुर्नस्थापना आदि गरेर सहयोग गरिरिहेकी छिन् ।

यसबाहेक युकेमा आधार बनाएको एसिड सरभाइभार्स ट्रस्ट इन्टरनेशन (एएसटिआइ) स्थापना २००२मा भएको थियो । यसले बंगलादेश, क्याम्बोडिया, भारत, नेपाल, पाकिस्तानमा रहेका आफ्ना भगिनीसंस्थाहरु मार्फत एसिड आक्रमण पिडितहरुलाई सहयोग गर्दछ । यसको मूख्य काम भनेको अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा एसिडजन्य हिंसाका बारेमा व्यापक जनचेतना बढाउने हो जसका कारणले एसिड ओसारपसार आदि कार्यमा सरकारलाई नियन्त्रण गर्न दबाव दिन सकियोस् । यसैको आधारमा बंगलादेश, युगाण्डा, पाकिस्तान, भारत क्याम्बोडिया आदि देशहरुमा एसिड सरभाइभर फाउण्डेशनहरु खोलिएका छन् जसले पिडितलाई कानूनी, चिकित्सा र परामर्श सेवा आदि दिने गर्छन् ।

उपचार

यसप्रकारमा एसिडबाट जलेका बिरामीहरुको उपचार विकासशिल देशहरुमा सजिलो छैन जबकि यस्तो हिंसा बढी जस्तो यस्तै देशहरुमा हुने गर्दछ । बर्न सेन्टरहरु युगाण्डा, बंगलादेश र क्याम्बोडिया जस्ता देशहरुमा छन् जुन पर्याप्त भने छैन । कतिपय पिडितहरुले भने एसिड लागेको ठाउँमा पानीमा नपखाली तेल वा अन्य औषधीहरु लगाइदिँदा पनि घाउ झन् बल्झने संभावना बढ्छ । यस्तो बेलामा प्राथमिक उपचारको सामान्य ज्ञान नभइदिंदा पनि धेरै क्षति ब्यहोर्नुपर्छ ।

दक्षिण एशियाका धेरै घटनाहरु महिलाले विवाहको वा यौन सम्बन्धको प्रस्ताव अस्विकार गरेको कारणले बदलाको भावनाले घटाइएका हुन्छन् । यस्तो घटना त्यस्तो समाजमा बढी हुन्छ जहाँ लैगिक असमानता बढी हुन्छ र पुरुषको दाँजोमा महिलाको स्थान तल हुन्छ । अझ महिलाले महिलामाथि गरिने हिंसा समेत पनि कारण हुनसक्छ किनभने त्यस्तो समाजमा लैंगिक असमानता हुन्छ र पुरुष साथ नभइकन महिलालाई सामाजिक र आर्थिकरुपमा असुरक्षित र गौण भन्ने बुझ्न लगाइन्छ । अरु प्रकारका एसिड आक्रमणको कारण दाइजो भएको पनि खुल्न आएको छ । जग्गा र सम्पत्तिको झगडा तथा गुण्डा समुहका सदस्यहरुको आपसी दुश्मनीको कारणले पनि एसिड आक्रमण हुने गरेको देखिन्छ ।

अर्कोतिर पुलिसमा विश्वासै नभएर, आवश्यक पर्दा साथ दिने मानिस नभएर अनि आक्रमणकारीमाथि सजाय हुँदैन भनेर पनि पनि कति एसिड हमलाका पिडितहरुले पुलिस समक्ष रिर्पोट नै दिँदैनन् । फेरि यस्तो मुद्दाहरुमा महिला पिडितहरु नै बढी शिकार हुन्छन् किनभने प्रहरी दुव्र्यवहारका मुद्दाहरुमा त्यति संवेदनशिल भइदिंदैन् । अथवा ती पिडित महिलाकै कुनै दोष निकालेर पिडकलाई अप्रत्यक्ष सुरक्षा दिन पनि ननिस्केला भन्न सकिन्न ।

नेपालमा गत महिना एसएलसी दिन बसेका संगीता मगर र सीमा बस्नेत नाम गरेका दुइ किशोरी माथि सांघातिक एसिड हमला भएकोले यो मुद्दा यहाँ तातिएको छ । केही दिन महिलाकर्मीहरु सडकमा ओर्लिए, समाचार बने । लगभग एक महिना पछि आक्रमणकारी पक्रिए । ब्यूटी बिगार्ने नियतले गरेको भनेर भनिसकेका अभियुक्तलाई केही पत्रकार लेखकहरुले जातीय भेदभाव भएकोले गरेको भनेर समेत लेखी कुरा बंग्याई पिडितमाथि नै पिडा थप्ने कोशिस भइरहेकोले ती लेखकहरुले आम महिलाका पिडामा आफ्नो पिडा देख्ने दिन आउन अझ केही दिन लाग्ने देखिन्छ । हुन त नेपालमा महिलामाथि एसिड आक्रमण भएको यो महिलो घटना त होइन । एसिड आक्रमणमा दोषीलाई कस्तो सजाँय दिने भन्ने यकीन नभएको अवस्थामा ती अभियुक्त पुनः सडकमा खुल्ला हिँड्ने सम्भावना छ । आज पनि पिडकलाई कडा से कडा सजाय दिलाउन महिला अधिकारकर्मीहरुले चाँहिदो दबाव दिन नसकिरहेको अवस्थामा यस्ता घटना फेरि नदोहरिन्न भन्न सकिन्न ।

शिरिन जुवाली

आफ्नै पतिबाट एसिड आक्रमणमा स्वभाविक शारीरिक सुन्दरता गुमाउन पुगेकी जुवालीले हिम्मत हारिनन् र आफ्नो जीवन नै यस विषयमा ठाउँ ठाउँमा प्रवचन दिन थालिन्, जनमानसमा मानिसमा लुकेर रहेको हुनसक्ने यसप्रकारको प्रवृतिबारे परिचित गराउँदै हिँडिन् । यसका साथै तिनी यस्ता कुरुप बनाइएका र त्यसपछि विभेद गरिएका महिलाहरुका पक्षमा पैरवी पनि गर्ने गर्छिन् । तिनको आफ्नो कथा यदि मर्मस्पर्शी छ कि एकपल्ट एउटा कलेजमा तिनले आफ्नो प्रवचन राख्न चाहिन् तर त्यस कलेजको प्रशासनले तिनको कथा सुनेपछि विद्यार्थीहरुमा विहे प्रति नै डर पैदा हुनेछ भनेर तिनलाई प्रवचन दिन नलगाएको थियो ।

“म २४ वर्षकी हुँदा मेरो विवाह भएको थियो । त्यो घरबाट मिलाइएको विवाह थियो र म त्यस विवाह बाट खुशी थिइन । उसले एक दिन मेरो परिवारलाई घरमा बोलाएर मेरो बेइज्जत गर्यो । मैले सम्बन्ध विच्छेद मागें । उसले यसको बदलामा एक लाख रुपैंया माग्यो जुन मेरो परिवार दिन सक्दैनथ्यो । म माइतीमा बस्न थालें । त्यसैले उसले मेरा अनुहारमा एसिड फालेर गयो, त्यो १९९८ को मे २८को रात भएको थियो । ऊ कालो लुगा लगाएर आयो, ममाथि एसिड फाल्यो अनि त्यही राती विदेशमा उड्यो । म विहेबाट खुशी नभएपनि म खुशी थिएँ कि उसले मलाई यो गर्यो । म खुशी थिएँ किन भने म माइती जाने बितिकै सबै मलाई किन मन नपराएको, जा फर्केर जा भनेर भन्थे । म खुशी यस कारण पनि थिएँ कि मैले सबैलाई बयान गर्नुपरेन किन ऊ मेरो लागि सही व्यक्ति थिएन भनेर । जब मेरो अनुहारमा एसिड पर्यो मैले एउटै कुरा मागें, भगवान मेरो आँखामा नपरोस् ।

“दुई महिनाको अस्पताल बसाइमा मैले कहिल्यै नबिर्सने पिडा लिएर फर्कें । एसिडले मेरो व्यक्तिको रुपमा मेरो पहिचान लिएर गयो । मलाई कसैले चिनेन, बच्चाहरु मदेखि डराउँथे । मानिसहरु मलाई हेर्न बोल्न डराउँथे । किन भने म फरक देखिएँ, नराम्री देखिए, म उपयुक्त भइन कतै बोलाइनका लागि । घर फर्कनु, कतै जानु नै चुनौती भयो । मानिसहरुले थरीथरीका कुरा सोध्न छोडेन । भिडमा बसमा मसंग बस्न डराउँथे । बसिहालेपनि मेरो अनुहार देखेपछि उठेर जान्थे । पढेलेखेका युवा केटीहरु समेत मैले सुन्ने गरेर कस्तो यो, म त हेर्नै सक्दिन आदि भन्थे । कोही कोही टोलाएर हेरिबस्थे । यस्तो व्यवहारको सामना गर्नुपर्ने भएकोले म जस्ता थुप्रै पिडितहरु घरबाट बाहिर निस्कन्नन् ।

“हामी कस्तो समाजमा बस्दैछौं ? समाजमा कस्तो सन्देश जाँदैछ । म सानो हुँदाखेरिदेखि म यस्तो देख्थें । एउटा गारो बच्चा र कालो बच्चालाई हेर्ने तरिका फरक हुन्थ्यो । सबै गोरो बच्चा लिन्छन् र कालो बच्चाले यो सब हेरेर यही बुझ्छ कि ऊ यहाँ सुहाँउँदैन । सुन्दरतालाई मिडियाले यही देखाउने हामी आफैले ग्रहण यसरी नै गरिरहेका हुन्छौं । कसैले कतै भने कि दुवैतिर एकैनास भएको (सिमिट्रिकल) अनुहार सुन्दर हुन्छ । अनि हामी जस्ता मानिसहरुलाई के हुन्छ ? मानिसहरुको प्रवृति नै यथार्थमा अक्षमता हो । यसलाई सम्बोधन गर्ने बेला आएको छ , यो स्टेरिओटाइप भत्काउने समय भएको छ । म जस्तो मानिसलाई त्यस्तो ठाउँमा जान मुश्किल हुन्छ, जहाँ मलाई थाहा छ कि मलाई स्वीकार गरिन्न किनभने त्यहाँ एक खास किसिमबाट लुगा लगाएर जानुपर्छ, खास किसिमको देखिनुपर्छ वा श्रृंगार गरिनु पर्छ आदि आदि । मसंग त्यो सबै छैन । त्यसपछि के हुन्छ थाहा छ? यसले मेरो सामाजिक सहभागिताको अवसर कम गर्छ । मलाई एउटा कुना तर्फ धकेल्छ । यही धेरै धेरै महत्वपूण मुद्दालाई सम्बोधन गर्न मैले पलाँस फाउण्डेशन शुरु गरेकी छु । पलाँस भनेको त्यस्तो फूल हो जुन सुन्दर छैन, अगल्लग राखिन्छ ।

“यो संस्थाले विभिन्न कारणले शारीरिक स्वभाविकता गुमाएकाहरु प्रति मानिसहरुको हेर्ने दृष्टिकोण लागि काम गर्छ । दुर्घटना त दुर्घटना हो । म जस्ता पिडितहरु यही कारणले घरबाट बाहिर आउँदैनन् । म तपाइँहरु यसबारेमा सोच्नहुन अनुरोध गर्दछु । कल्पना गर्नुस् कि म जस्तो मानिस सडकमा हजारौं हिँडुन् र तिनीहरुले कतै अप्ठेरो महशुस गर्न नपरुन् । तपाईहरु पनि त सबै आपसमा भिन्न देखिनुहुन्छ । भने हामी जस्तो साधारण नदेखिनेहरु किन एकलासको जीवन बिताउनु पर्छ ।”

लक्ष्मी र आलोक

कहिले काहीं यस्तो सुखद संयोग पनि हुँदोरहेछ जीवनमा, चोटले अप्रत्याशित खुशी ल्याउँछ । सन् २००५मा तिनी १५ वर्षकी लक्ष्मी अग्रवाललाई एकजना ३० वर्षीय युवकले विवाह प्रस्ताव नमानेकोले खुला बजारमा तिनीमाथि एशिड खन्याइदिएको थियो । तिनी चिच्याएको सबैले हेरिरहेका थिए, कोही सहयोग गर्न पनि अगाडि आएनन् । उपचार भयो, आक्रमणकरीलाई जन्मकैद पनि भयो तर आफ्नो सुन्दरता गुमाइसकेकी तिनले सोचेकी थिइन् कि तिनको जीवनका सारा खुशीहरु सोत्तर भएर गइसके र कुनै खुशी देख्न पाउने छैन । तिनले जीवनसंग हार मानिनन् र सातवटा सर्जरी अपरेशनहरु पछि एशिड आक्रमणको विरुद्धको अभियानमा आफुलाई सक्रिय गराउँदै लगिन् । यस्तै हुनु थियो, सन् २०१३मा जीवनको एक मोडमा तिनको यसै अभियानका एक सक्रिय कार्यकर्ता २८ वर्षीय आलोक दिक्षितसंग भेट भयो, जागिर खोज्न जाँदा । ऊ तिनलाई चारवर्ष देखि खोज्दै थिए । तिनीहरुले एकले अर्कालाई बुझे र संगै बाँच्ने निर्णय गरे । तिनीहरुको बिहे नगरी संगै बस्ने निर्णयलाई दुबैको परिवारले स्वीकार पनि गरिसकेको छ ।

लक्ष्मी भन्छिन्, “उनले मेरो पिडालाई बुझ्यो । म भित्रको पिडालाई बुझ्न कठिनै हुन्छ । हामी बाँचुन्जेल संगै बाँच्छौं तर बिहे नगरेर समाजलाई चुनौती पनि दिन्छौं ।” तिनले पछि टिभी एन्कर भएर पनि काम गरिन् र विमिन अफ् करेज एवार्ड जित्न समेत सफल भइन् ।

“मलाई लाग्दैन बाहिरी सुन्दरता ठुलो कुरा हो । मलाइ लाग्छ कि लक्ष्मी सुन्दर छिन् किनभने म तिनको भित्रको मनमा रहेको सुन्दरता देख्छु । यही दिन भनेर त थाहा छैन तर बिस्तारै माया बढ्यो,” आलोकले भन्यो । कानपुरमा जन्मेमा आलोक पहिला पत्रकार थिए अहिले सामाजिक कार्य गर्छन् ।

(यो लेख विभिन्न इन्टरनेटमा प्राप्त विभिन्न तथ्यांक, सूचना र जानकारीहरुका आधारमा तयार पारिएको हो । )

150726 एकल भाषाको उपनिवेशमा भाषिक न्याय र एस्पेरान्तो

संसारका हरेक मानिसको आफ्नो अस्तित्व हुन्छ, जस्तै दुब्लो, अग्लो, महिला, अन्धो, कालो, एसियन, गुरुङ वा मुसहर । जस्तोसुकै भए पनि ऊ त्यतिकै अधिकारसम्पन्न हुन्छ आफ्नो देशमा, परिवेशमा । त्यस्तै हरेक भाषाको पनि हुन्छ– एक भाषाशास्त्रीको आँखामा एउटा भाषा भाषामात्र हुन्छ ।

समयानुसार कुनै भाषाको विकास र अवनति हुन्छ । कुनै बेला हिन्दुहरूको मेरुदण्ड भनिएको र बौद्धहरूको आधार भनिएको संस्कृत र पाली भाषा आज पुस्तकहरूका मात्र सीमित छन् । इङ्ल्याण्डको एउटा भाषा अंग्रेजी आज ब्रिटिस साम्राज्यले झण्डा गाडेको भूमिको कुनाकुनामा छाएको छ । हिजोसम्म नामै नसुनेको जापानीज, कोरियन वा हिब्रु भाषामा आज नेपालीहरूको जिब्रो लठ्ठिएको छ ।

भाषिक अस्तित्वको कुरा गर्दा जब मानिसहरूमा चेतना आउँछ, तब उनीहरू आफ्नो भाषा सानो, अर्काको भाषा ठूलो भन्ने भ्रमबाट मुक्त भइसक्छन् । उनीहरू शासक वा धनीहरूको भाषाभन्दा आफ्नो भाषा कुनै पनि दृष्टिकोणले कमजोर छैन भनेर बुझ्छन् अनि प्रश्न गर्छन्– “तिमीहरू हाम्रो भाषामा कुरा गर्दैनौ भने हामी मात्र किन तिमीहरूको भाषामा कुरा गर्ने ?” अनि मानिसहरूले खोज्न सिक्छन्, भाषिक न्याय । 

एकथरीको मातृभाषा “नेपाली”बाहेकका उनीहरू जत्तिकै नेपाली जनताले आफ्नो भाषामा न विद्यालयमा पढ्न पाउँछन्, नत त्यो भाषामा जाँच दिएर राष्ट्रसेवक बन्न पाउँछन्, नत तिनीहरूले अस्पताल, प्रहरी र अदालतमा आफ्नो भाषाको प्रयोग गर्ने अधिकार नै पाउँछन् ।

न्याय खोज्ने मानिसहरूले भाषिक न्याय पनि खोज्छन् । पहिचानको सवालमा सचेत मानिसहरू कहिल्यै अर्काको भाषालाई सञ्चारको माध्यमको रुपमा स्वीकार गर्न तयार हुँदैनन् । किनभने त्यसमा उनीहरू आफ्नो पहिचान र अस्तित्व समावेश भएको पाउँदैनन् । यो त समानता दृष्टिले पनि सदैव अस्वीकार्य नै कुरा हो ।

यहाँ कुन भाषालाई अन्तरसामुदायिक वा अन्तर्राष्ट्रिय बनाउने भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन आउँछ । देशभित्रको शासक वर्गको भाषालाई सम्पर्क भाषाका रुपमा प्रयोग गर्ने गराउने अलोकतान्त्रिक र गैरसमावेशी अभ्यास पनि विश्वमा नभएको होइन । तर यस्तो गर्दा उक्त चिठ्ठा परेको भाषा मात्रै सबैतिर फैलिएर जाने र अन्य भाषाको औचित्य कम हुँदै मरेर जाने अवश्यम्भावी छ । एकातिर शासन सत्तामा बस्नेहरूले अरुलाई उनीहरूको भाषा बोल्न, सिक्न बाध्य पार्छन् भने अर्कोतिर मानिसहरू आफै शासकहरूले बोलेको लबजमा बोल्न थाल्छन् । शासकहरूले ढोगेको देउता ढोग्ने, लगाएको लगाउने अनि खाएको थालमा खाने दासप्रवृति नेपालमा होइन सामन्तवादले छोपेको संसारको हरेक कुनामा हुन्छ ।

त्यसकारण यो तब मात्र सम्भव हुन्छ जब त्यस देशका सबै “अभागी” भाषाभाषीले उक्त “भाग्यमानी” भाषाको प्रभुत्वलाई आफ्नो बनाउँछन् र उक्त भाषालाई मातृभाषाको रुपमा बोल्नेहरूले त्यसको बदलामा केही नयाँ कुरा सिक्नु पर्दैन । अथवा राज्यले भाषिक विभेदलाई कानुनको रुप दिन्छ । अर्को, अरुको भाषा सिकेर त्यस्तो सम्पर्क भाषा बोल्नेहरूले आफ्नो बाल्यकालको महत्वपूर्ण समय अर्काको भाषा सिक्नमै अतिरिक्त मिहेनत गर्नुपर्छ । फेरि कस्तो बिडम्बना पनि रहन्छ भने उसले जतिसुकै मिहेनत गरे पनि मातृभाषाभाषीहरूले जस्तो स्पष्ट बोल्न सक्दैन (फलस्वरुप सन्तोष पन्तजस्ताले जिन्दगीभर अरु नेपालीले बोलेको लवजलाई खिल्ली उडाएरै ‘प्रख्यात’ भइरहन मौकान पाउँछन्) र उसलेचाहिँ जीवनभर र हीनताबोध बोकिरहनुपर्छ । अनि उक्त चिठ्ठा परेको भाषाका स्वभाषीहरूले आफ्नो भाषा सबैले बोलेको देखेपछि उनीहरूमा दम्भ बढ्छ र त्यसका प्रभाव राजनीतिक, आर्थिक व सामाजिक अवस्थामा पर्छ ।

हामीले भोगेकै हो, एकथरी मानिसहरू आफनो मातृभाषा “नेपाली” र राष्ट्रिय भनेर ठूलठूला पत्रपत्रिकामा लेख्छन् अति त्यसबाहेकका उनीहरू जत्तिकै नेपाली जनताले आफ्नो भाषामा न विद्यालयमा पढ्न पाउँछन्, नत त्यो भाषामा जाँच दिएर राष्ट्रसेवक बन्न पाउँछन्, नत तिनीहरूले अस्पताल, प्रहरी र अदालतजस्ता सबै जनतालाई समान दृष्टिले हेर्नुपर्ने राज्यका निकायमा आफ्नो भाषाको प्रयोग गर्ने अधिकार नै पाउँछन् । त्यसरी नेपाली राज्यले आफ्नो नबनाएका नागरिकहरू नै दिनरात आफू नेपाली हुँ भनेर प्रमाणित गरेर हिँड्नुपर्छ पाइला पाइलामा ।

व्यक्ति विशेष, कार्यालय विशेष, सरकार विशेष र व्यवस्था विशेष नै पनि पक्षपाती हुनसक्छन्, हुकुमी हुनसक्छन् । तर पनि संविधानचाहिँ सबैले सम्मान आदरका साथ हेरिने एकमात्र दस्तावेज हुनुपर्ने थियो । त्यसैले सबै जनताले यसलाई आफ्नो भन्न सकोस् भनेरै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय ढुकुटीबाट अर्बौं रुपैयाँ उडाइएको थियो । तर यस्तो रङ्गमञ्चमा पनि पर्दा लगाएर मुठ्ठीभर एकै धर्म, समुदाय र भाषाभाषीले यस्तो मस्यौदा लिएर आए कि जनताले अस्वीकार मात्र होइन विद्रोह गर्ने बाहेक अरु कुनै विकल्प देखेनन् ।

१९ सालको पञ्चायती र ४७ सालको संविधानको के कुरा, देशका सबै जातजाति, भाषाभाषी र अन्य पिछडिएका समुदायको समेत समानुपातिक प्रतिनिधित्व भएको भनिएको संविधानसभाले समेत संविधान बनाउने नाममा २१औं शताब्दीमा समेत भाषिक साम्राज्यवादको निर्लज्ज प्रदर्शन गर्दै त्यसमा जनताको “सुझाव” माग्न भनेर गाउँगाउँ टोलटोलमा आफ्ना कर्मचारी पठाएको देखियो । संक्षिप्तमा, यो संविधानको मस्यौदाले पनि एक थरीको मातृभाषा सरकारी कामकाजको भाषा भन्ने भयो, जुन मेचीदेखि महाकालीका सबै भाषाभाषीले आफू नेपाली हुँ भनेर देखाउन सिक्नैपर्ने बाध्यता हुन्छ र अरु भाषा तिमीहरूलाई मनपर्छ भने सिक भन्ने उपदेश दिन्छ । यसैबाट देखिन्छ, संविधान कोर्नेहरूको मानसिक धरातल । 

आफ्नो भाषा र पहिचान खोज्नेहरू भुटानबाट निकालिँदा भक्कानिनेहरू अनि भारतको संसदमा आफ्नो भाषाले प्रवेश पाउँदा सगरमाथाजस्तो छाती बनाउनेहरू आज आफ्नो देशमा हजारौं वर्षदेखि बस्दै आएका मानिसहरू बिरानो बन्न गइरहँदा पनि संवेदनहीन छन् ।

म सोध्न चाहन्छु, किन कसैले मलाई मेरो आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने हक दिन्छ ? मलाई मेरो आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको संरक्षण र संवर्धन गर्ने हक चाहिन्छ ? प्रश्न आउँछ– मस्यौदामा यस्तो पंक्ति लेख्नेले के सोचेर यस्तो लेख्ने हिम्मत गर्‍यो होला ? दुईचार वर्ष “दिने” मेचमा बस्न पाएँ भन्दैमा कसैले कहिल्यै कुनै हालतमा मबाट अलग्ग गर्न नसक्ने कुरा पनि मलाई नै दिने अब ? केके दिन्छौ अब मलाई दिन्छु भन्नेहरू ? कहाँबाट ल्याएर दिन्छौ ? अब के म मेरो आमालाई आमा भन्ने हक पनि दिन्छौं ? किन दिन्छौ तिमीहरू जुन मबाट कसैले खोस्न सकेन ? शान्त, सहनशील र सहअस्त्विमा विश्वास गर्ने समस्त नेपालीहरूलाई उत्तेजित गर्ने वाक्यांश हो यो ।

अनि कुनै नेपाली भन्न नमिल्ने गैरसरकारी भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न पनि कानुनसँग सल्लाह लिनुपर्ने भनेर संविधानले भन्छ । स्थानीय भाषाभाषीबाहेक अरु कसले निर्धारण गर्न सक्छ, कुन भाषा कहाँ प्रयोग गर्ने भनेर ? के अब आप्रवासीहरूलाई सोध्नुपर्ने भयो, अब कुनै राज्य, प्रदेश वा टोलमा त्यहाँको स्थानीय भाषालाई सरकारी कामकाजका लागि प्रयोग गर्न पनि ? मैले मेरी आमालाई आमा भन्न पनि अब छिमेकीलाई सोध्नुपर्ने भयो ?

हक मलाई मेरा आमाको सेवासुसार गर्न चाहिएको होइन । जति एउटा भाषाको प्रयोग, प्रचार र प्रकाशन गर्नमा राज्यको ढुकुटी खर्च भएको छ त्यति नै रकम देशमा भएका सम्पूर्ण भाषामा खर्च गर्न चाहिएको हो हक । कि तिनीहरू नेपालका समान नागरिक हुन् भन र तिनीहरूको भाषालाई पनि आफ्नो भाषालाई जत्तिकै सम्मान देऊ, कि आफ्नो भाषा बोल्ने बाहेक अरु सबैलाई अनेपाली भनी देशनिकाला गरिदेऊ । आफ्नो भाषा र पहिचान खोज्नेहरू भुटानबाट निकालिँदा भक्कानिनेहरू अनि भारतको संसदमा आफ्नो भाषाले प्रवेश पाउँदा सगरमाथाजस्तो छाती बनाउनेहरू आज आफ्नो देशमा हजारौं वर्षदेखि बस्दै आएका मानिसहरू बिरानो बन्न गइरहँदा पनि संवेदनहीन छन् । जसले हजारौं वर्षदेखि आफ्नो भाषा, धर्म र संस्कृतिले देश सिँगार्दै आइरहेका थिए, तिनीहरू नै आज कसैले कोसेली दिएको ‘हक’मा टेकेर आफ्नो भाषाको संरक्षण गर्नु परिरहेको छ । त्यही ‘अधिकार’ पनि त्यसले दिने भएको छ, जसले आफ्नो भाषालाई ‘नेपाली’ भन्न पाएको पनि १०० वर्ष पनि भएको छैन । केको दम्भ हो यो ? केको मात हो यो ?

जन्मेदेखि नमरुञ्जेलसम्म देशका पौने तीन करोड जनतालाई आफ्नो भाषा बोल्न बाध्य पार्नेहरूले आफ्नो बाहेक अरु भाषाभाषीलाई के गरे भनेर प्रश्न नसोधी नहुने बेला आएको छ । आज नेपालका सयभन्दा बढी भाषा र भाषिका सरकारमा पुग्नेहरूको मायादयाले होइन तिनै भाषाभाषीका बलबुताले जिउँदै छन् । दुईचार मुठी कनिका छरिएकोले कुनै नेपाली समुदायको भाषा, लिपि, संस्कृति इत्यादिको संरक्षण भएको छैन यहाँ ।

संविधानले सबैलाई नेपाली भएर बाँच्न एक समुदायको भाषा अनिवार्य बोल्नैपर्ने अलोकतान्त्रिक भाषिक उपनिवेश कायम गरे पनि जनता एकजुट भए भने आमासरहको मातृभाषाप्रतिको माया र सम्मान कायम भइरह्यो भने एस्पेरान्तो एक समाधान भएर आउन सक्छ ।

हामी पनि हौं आफ्नो भाषामा साहित्य सिर्जना गरेकै कारणले जेलनेल भोगेका, कोर्रा खाएकाहरूका सन्तान । जेलमा लुकीलुकी कविता लेखेर मोजामा लुकाएर घर पठाउने हाम्रा पुर्खाहरूले गरेको आफ्नो मातृभाषाको संरक्षणलाई हामी बिर्सन्नौं । यस्तो भाषा र साहित्यको भण्डार कसैले बनाएको संविधानका दफाले दिएको “हक”मा संरक्षण हुने पनि होइन, नत तिनीहरूले हक नदिँदा नासिएर जाने नै हो । हामी यहाँ कसैसँग भाषिक अधिकारको भिख माग्नलाई जन्मेका होइनौं । यो देशको निर्माण गर्न यी सरकारी कामकाजको भाषाको पगरी गुँथ्न अयोग्य भाषाभाषीको पनि त्यत्तिकै पसिना बगेको छ । हामी यति चाहँन्छौं, हाम्रो अपमान नगर, सबै भाषालाई सम्मान देऊ, हक दिने दाताको अभिनय नगर ।

अबका नेपालीहरूले नेपालका कुनै पनि भाषालाई नेपाली र अन्य भाषालाई अनेपाली अनि एक भाषालाई सरकारी र अरु भाषालाई गैरसरकारी मान्दैनन् । सबै भाषा समान हुन्, समान हैसियत राख्छन् । कति जनाले उक्त भाषा बोल्छ भन्ने कुराले पनि कुनै भाषाको तौल घटाउँदैन । कुनै पनि भाषाको तौल नाप्ने हो भने आजको भाषालाई गैरनेपाली घोषणा गर, बोल्नेलेख्नेलाई सजाय देऊ अनि सय वर्षपछि हेर, कहाँ कुन भाषा कति सरकारी वा कति असरकारी हुन्छ भन्ने समय, परिस्थिति र उक्त भाषा बोल्नेको औकातले देखाउँछ । संविधानले कसैलाई काखी च्याप्नु पर्दैन ।

दुईजनाले आफ्नो आफ्नो भाषिक समुदायका व्यक्तिहरूले आपसमा सञ्चार गर्दा कुन भाषा बोल्ने भन्ने कुरा दुईजना व्यक्तिको अधिकार, स्वेच्छा र प्रसंगको कुरा हो । उनीहरू आपसी करारमा बाँधिएर सञ्चार गर्छन्, समझदारी उनीहरूको आधार हो, कसैको करकाप वा संविधानको पाना होइन । जुन दिन समझदारी टुट्छ, सञ्चार पनि टुट्छ । आजसम्म जसजसले सरकारी भनिएको भाषा जहाँ जुन कारणले बोलिरहेको भए पनि त्यो भाषा कहिले पनि तिनीहरूको आफ्नो होइन, हुने नै छैन । बाध्यता र लालचमा परेर आफ्नो मातृभाषा नै त्याग्नेहरूको मोह पनि क्षणिक हो, भङ्ग हुन्छ । आखिरमा सबैले कुनै न कुनै दिन एक असम्बन्धित भाषालाई सम्पर्क भाषाको रुपमा छान्न बाध्य नै हुन्छ, त्यो छान्नेहरूलाई स्वतन्त्रता दिनुपर्छ ।

यस्तो पृष्ठभूमिमा संसारका सबै भाषाको समान अधिकार हुनुपर्छ र एक तटस्थ भाषाले अन्तरभाषिक, अन्तरसामुदायिक र अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमा न्यायिक भूमिका खेल्न सक्छ भनेर विभिन्न भाषाभाषीबीच सम्मानजनक सञ्चार गर्न १२८ वर्षअघि एक भाषाको निर्माण गरिएको थियो– एस्पेरान्तो । समान हकका विरोधमा उत्रने अधिनायकहरूले मन नपराए पनि समुदायको स्तरमा यो भाषा संसारका सयौं देशमा आआफ्नै किसिमले प्रयोग भइरहेको छ ।

जहाँ जहाँ भाषिक साम्राज्यवादहरूको बोलाबाला हुन्छ त्यहाँ त्यहाँ सिक्न सजिलो, बहुभाषावाद, भाषिक अधिकार र भाषिक विविधतामा विश्वास गर्नेहरूको भाषाः एस्पेरान्तो एक तटस्थ उपचार भएर उभिन्छ । त्यसमा पनि यसले अहिले भाषिक न्यायलाई आफ्नो नारा बनाएको छ । यस भाषालाई विभिन्न देशमा विभिन्न परिवेशमा विभिन्न प्रकारका मानिसले आफ्नो आफ्नो रुचि र उद्देश्यअनुसार प्रयोग गर्छन् । यहाँ कसैले कुनै भाषा प्रयोग र संरक्षण गर्नलाई कसैले दिएको हकको आवश्यकता पर्दैन । यही भएर जुलाई २६ लाई संसारभरका एस्पेरान्तोभाषीहरूले आफ्नो दिवसको रुपमा मान्छन् र “भाषिक न्याय”लाई आफ्नो उद्देश्यको रुपमा संसारभरिका एकभाषा नीति लगाएर आफ्नो भाषा लाद्न खोज्नेहरूका अगाडि तिखो जवाफ भएर तेर्सिन्छन् ।

सम्भावनाका ढोकाहरू सबै ठाउँमा हुन्छन् । अबको संविधानले सबैलाई नेपाली भएर बाँच्न एक समुदायको भाषा अनिवार्य बोल्नैपर्ने अलोकतान्त्रिक भाषिक उपनिवेश कायम गरे पनि जनता एकजुट भए भने, बाह्र वर्षसम्म अनिवार्य अंग्रेजी पढाएर पनि हाम्रो शिक्षा नीतिले आफ्ना जनतालाई अंग्रेजी बोलाउन सफल भएन भने, आफ्नो पहिचान र आफ्नो आमासरहको मातृभाषाप्रतिको माया र सम्मान कायम भइरह्यो भने एस्पेरान्तो एक समाधान भएर आउन सक्छ, ल्याउनुपर्ने हुन्छ ।

Published in www.esamta.com on 2015 07 26

http://archive.esamata.com/2015/insight/%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%B2-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8B-%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A4%BE-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7/

20150726 एकल भाषाको उपनिवेशमा भाषिक न्याय र एस्पेरान्तो

26Jul, 2015by राजेन मानन्धर

संसारका हरेक मानिसको आफ्नो अस्तित्व हुन्छ, जस्तै दुब्लो, अग्लो, महिला, अन्धो, कालो, एसियन, गुरुङ वा मुसहर । जस्तोसुकै भए पनि ऊ त्यतिकै अधिकारसम्पन्न हुन्छ आफ्नो देशमा, परिवेशमा । त्यस्तै हरेक भाषाको पनि हुन्छ– एक भाषाशास्त्रीको आँखामा एउटा भाषा भाषामात्र हुन्छ ।

समयानुसार कुनै भाषाको विकास र अवनति हुन्छ । कुनै बेला हिन्दुहरूको मेरुदण्ड भनिएको र बौद्धहरूको आधार भनिएको संस्कृत र पाली भाषा आज पुस्तकहरूका मात्र सीमित छन् । इङ्ल्याण्डको एउटा भाषा अंग्रेजी आज ब्रिटिस साम्राज्यले झण्डा गाडेको भूमिको कुनाकुनामा छाएको छ । हिजोसम्म नामै नसुनेको जापानीज, कोरियन वा हिब्रु भाषामा आज नेपालीहरूको जिब्रो लठ्ठिएको छ ।

भाषिक अस्तित्वको कुरा गर्दा जब मानिसहरूमा चेतना आउँछ, तब उनीहरू आफ्नो भाषा सानो, अर्काको भाषा ठूलो भन्ने भ्रमबाट मुक्त भइसक्छन् । उनीहरू शासक वा धनीहरूको भाषाभन्दा आफ्नो भाषा कुनै पनि दृष्टिकोणले कमजोर छैन भनेर बुझ्छन् अनि प्रश्न गर्छन्– “तिमीहरू हाम्रो भाषामा कुरा गर्दैनौ भने हामी मात्र किन तिमीहरूको भाषामा कुरा गर्ने ?” अनि मानिसहरूले खोज्न सिक्छन्, भाषिक न्याय । 

एकथरीको मातृभाषा “नेपाली”बाहेकका उनीहरू जत्तिकै नेपाली जनताले आफ्नो भाषामा न विद्यालयमा पढ्न पाउँछन्, नत त्यो भाषामा जाँच दिएर राष्ट्रसेवक बन्न पाउँछन्, नत तिनीहरूले अस्पताल, प्रहरी र अदालतमा आफ्नो भाषाको प्रयोग गर्ने अधिकार नै पाउँछन् ।

न्याय खोज्ने मानिसहरूले भाषिक न्याय पनि खोज्छन् । पहिचानको सवालमा सचेत मानिसहरू कहिल्यै अर्काको भाषालाई सञ्चारको माध्यमको रुपमा स्वीकार गर्न तयार हुँदैनन् । किनभने त्यसमा उनीहरू आफ्नो पहिचान र अस्तित्व समावेश भएको पाउँदैनन् । यो त समानता दृष्टिले पनि सदैव अस्वीकार्य नै कुरा हो ।

यहाँ कुन भाषालाई अन्तरसामुदायिक वा अन्तर्राष्ट्रिय बनाउने भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन आउँछ । देशभित्रको शासक वर्गको भाषालाई सम्पर्क भाषाका रुपमा प्रयोग गर्ने गराउने अलोकतान्त्रिक र गैरसमावेशी अभ्यास पनि विश्वमा नभएको होइन । तर यस्तो गर्दा उक्त चिठ्ठा परेको भाषा मात्रै सबैतिर फैलिएर जाने र अन्य भाषाको औचित्य कम हुँदै मरेर जाने अवश्यम्भावी छ । एकातिर शासन सत्तामा बस्नेहरूले अरुलाई उनीहरूको भाषा बोल्न, सिक्न बाध्य पार्छन् भने अर्कोतिर मानिसहरू आफै शासकहरूले बोलेको लबजमा बोल्न थाल्छन् । शासकहरूले ढोगेको देउता ढोग्ने, लगाएको लगाउने अनि खाएको थालमा खाने दासप्रवृति नेपालमा होइन सामन्तवादले छोपेको संसारको हरेक कुनामा हुन्छ ।

त्यसकारण यो तब मात्र सम्भव हुन्छ जब त्यस देशका सबै “अभागी” भाषाभाषीले उक्त “भाग्यमानी” भाषाको प्रभुत्वलाई आफ्नो बनाउँछन् र उक्त भाषालाई मातृभाषाको रुपमा बोल्नेहरूले त्यसको बदलामा केही नयाँ कुरा सिक्नु पर्दैन । अथवा राज्यले भाषिक विभेदलाई कानुनको रुप दिन्छ । अर्को, अरुको भाषा सिकेर त्यस्तो सम्पर्क भाषा बोल्नेहरूले आफ्नो बाल्यकालको महत्वपूर्ण समय अर्काको भाषा सिक्नमै अतिरिक्त मिहेनत गर्नुपर्छ । फेरि कस्तो बिडम्बना पनि रहन्छ भने उसले जतिसुकै मिहेनत गरे पनि मातृभाषाभाषीहरूले जस्तो स्पष्ट बोल्न सक्दैन (फलस्वरुप सन्तोष पन्तजस्ताले जिन्दगीभर अरु नेपालीले बोलेको लवजलाई खिल्ली उडाएरै ‘प्रख्यात’ भइरहन मौकान पाउँछन्) र उसलेचाहिँ जीवनभर र हीनताबोध बोकिरहनुपर्छ । अनि उक्त चिठ्ठा परेको भाषाका स्वभाषीहरूले आफ्नो भाषा सबैले बोलेको देखेपछि उनीहरूमा दम्भ बढ्छ र त्यसका प्रभाव राजनीतिक, आर्थिक व सामाजिक अवस्थामा पर्छ ।

हामीले भोगेकै हो, एकथरी मानिसहरू आफनो मातृभाषा “नेपाली” र राष्ट्रिय भनेर ठूलठूला पत्रपत्रिकामा लेख्छन् अति त्यसबाहेकका उनीहरू जत्तिकै नेपाली जनताले आफ्नो भाषामा न विद्यालयमा पढ्न पाउँछन्, नत त्यो भाषामा जाँच दिएर राष्ट्रसेवक बन्न पाउँछन्, नत तिनीहरूले अस्पताल, प्रहरी र अदालतजस्ता सबै जनतालाई समान दृष्टिले हेर्नुपर्ने राज्यका निकायमा आफ्नो भाषाको प्रयोग गर्ने अधिकार नै पाउँछन् । त्यसरी नेपाली राज्यले आफ्नो नबनाएका नागरिकहरू नै दिनरात आफू नेपाली हुँ भनेर प्रमाणित गरेर हिँड्नुपर्छ पाइला पाइलामा ।

व्यक्ति विशेष, कार्यालय विशेष, सरकार विशेष र व्यवस्था विशेष नै पनि पक्षपाती हुनसक्छन्, हुकुमी हुनसक्छन् । तर पनि संविधानचाहिँ सबैले सम्मान आदरका साथ हेरिने एकमात्र दस्तावेज हुनुपर्ने थियो । त्यसैले सबै जनताले यसलाई आफ्नो भन्न सकोस् भनेरै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय ढुकुटीबाट अर्बौं रुपैयाँ उडाइएको थियो । तर यस्तो रङ्गमञ्चमा पनि पर्दा लगाएर मुठ्ठीभर एकै धर्म, समुदाय र भाषाभाषीले यस्तो मस्यौदा लिएर आए कि जनताले अस्वीकार मात्र होइन विद्रोह गर्ने बाहेक अरु कुनै विकल्प देखेनन् ।

१९ सालको पञ्चायती र ४७ सालको संविधानको के कुरा, देशका सबै जातजाति, भाषाभाषी र अन्य पिछडिएका समुदायको समेत समानुपातिक प्रतिनिधित्व भएको भनिएको संविधानसभाले समेत संविधान बनाउने नाममा २१औं शताब्दीमा समेत भाषिक साम्राज्यवादको निर्लज्ज प्रदर्शन गर्दै त्यसमा जनताको “सुझाव” माग्न भनेर गाउँगाउँ टोलटोलमा आफ्ना कर्मचारी पठाएको देखियो । संक्षिप्तमा, यो संविधानको मस्यौदाले पनि एक थरीको मातृभाषा सरकारी कामकाजको भाषा भन्ने भयो, जुन मेचीदेखि महाकालीका सबै भाषाभाषीले आफू नेपाली हुँ भनेर देखाउन सिक्नैपर्ने बाध्यता हुन्छ र अरु भाषा तिमीहरूलाई मनपर्छ भने सिक भन्ने उपदेश दिन्छ । यसैबाट देखिन्छ, संविधान कोर्नेहरूको मानसिक धरातल । 

आफ्नो भाषा र पहिचान खोज्नेहरू भुटानबाट निकालिँदा भक्कानिनेहरू अनि भारतको संसदमा आफ्नो भाषाले प्रवेश पाउँदा सगरमाथाजस्तो छाती बनाउनेहरू आज आफ्नो देशमा हजारौं वर्षदेखि बस्दै आएका मानिसहरू बिरानो बन्न गइरहँदा पनि संवेदनहीन छन् ।

म सोध्न चाहन्छु, किन कसैले मलाई मेरो आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने हक दिन्छ ? मलाई मेरो आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको संरक्षण र संवर्धन गर्ने हक चाहिन्छ ? प्रश्न आउँछ– मस्यौदामा यस्तो पंक्ति लेख्नेले के सोचेर यस्तो लेख्ने हिम्मत गर्‍यो होला ? दुईचार वर्ष “दिने” मेचमा बस्न पाएँ भन्दैमा कसैले कहिल्यै कुनै हालतमा मबाट अलग्ग गर्न नसक्ने कुरा पनि मलाई नै दिने अब ? केके दिन्छौ अब मलाई दिन्छु भन्नेहरू ? कहाँबाट ल्याएर दिन्छौ ? अब के म मेरो आमालाई आमा भन्ने हक पनि दिन्छौं ? किन दिन्छौ तिमीहरू जुन मबाट कसैले खोस्न सकेन ? शान्त, सहनशील र सहअस्त्विमा विश्वास गर्ने समस्त नेपालीहरूलाई उत्तेजित गर्ने वाक्यांश हो यो ।

अनि कुनै नेपाली भन्न नमिल्ने गैरसरकारी भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न पनि कानुनसँग सल्लाह लिनुपर्ने भनेर संविधानले भन्छ । स्थानीय भाषाभाषीबाहेक अरु कसले निर्धारण गर्न सक्छ, कुन भाषा कहाँ प्रयोग गर्ने भनेर ? के अब आप्रवासीहरूलाई सोध्नुपर्ने भयो, अब कुनै राज्य, प्रदेश वा टोलमा त्यहाँको स्थानीय भाषालाई सरकारी कामकाजका लागि प्रयोग गर्न पनि ? मैले मेरी आमालाई आमा भन्न पनि अब छिमेकीलाई सोध्नुपर्ने भयो ?

हक मलाई मेरा आमाको सेवासुसार गर्न चाहिएको होइन । जति एउटा भाषाको प्रयोग, प्रचार र प्रकाशन गर्नमा राज्यको ढुकुटी खर्च भएको छ त्यति नै रकम देशमा भएका सम्पूर्ण भाषामा खर्च गर्न चाहिएको हो हक । कि तिनीहरू नेपालका समान नागरिक हुन् भन र तिनीहरूको भाषालाई पनि आफ्नो भाषालाई जत्तिकै सम्मान देऊ, कि आफ्नो भाषा बोल्ने बाहेक अरु सबैलाई अनेपाली भनी देशनिकाला गरिदेऊ । आफ्नो भाषा र पहिचान खोज्नेहरू भुटानबाट निकालिँदा भक्कानिनेहरू अनि भारतको संसदमा आफ्नो भाषाले प्रवेश पाउँदा सगरमाथाजस्तो छाती बनाउनेहरू आज आफ्नो देशमा हजारौं वर्षदेखि बस्दै आएका मानिसहरू बिरानो बन्न गइरहँदा पनि संवेदनहीन छन् । जसले हजारौं वर्षदेखि आफ्नो भाषा, धर्म र संस्कृतिले देश सिँगार्दै आइरहेका थिए, तिनीहरू नै आज कसैले कोसेली दिएको ‘हक’मा टेकेर आफ्नो भाषाको संरक्षण गर्नु परिरहेको छ । त्यही ‘अधिकार’ पनि त्यसले दिने भएको छ, जसले आफ्नो भाषालाई ‘नेपाली’ भन्न पाएको पनि १०० वर्ष पनि भएको छैन । केको दम्भ हो यो ? केको मात हो यो ?

जन्मेदेखि नमरुञ्जेलसम्म देशका पौने तीन करोड जनतालाई आफ्नो भाषा बोल्न बाध्य पार्नेहरूले आफ्नो बाहेक अरु भाषाभाषीलाई के गरे भनेर प्रश्न नसोधी नहुने बेला आएको छ । आज नेपालका सयभन्दा बढी भाषा र भाषिका सरकारमा पुग्नेहरूको मायादयाले होइन तिनै भाषाभाषीका बलबुताले जिउँदै छन् । दुईचार मुठी कनिका छरिएकोले कुनै नेपाली समुदायको भाषा, लिपि, संस्कृति इत्यादिको संरक्षण भएको छैन यहाँ ।

संविधानले सबैलाई नेपाली भएर बाँच्न एक समुदायको भाषा अनिवार्य बोल्नैपर्ने अलोकतान्त्रिक भाषिक उपनिवेश कायम गरे पनि जनता एकजुट भए भने आमासरहको मातृभाषाप्रतिको माया र सम्मान कायम भइरह्यो भने एस्पेरान्तो एक समाधान भएर आउन सक्छ ।

हामी पनि हौं आफ्नो भाषामा साहित्य सिर्जना गरेकै कारणले जेलनेल भोगेका, कोर्रा खाएकाहरूका सन्तान । जेलमा लुकीलुकी कविता लेखेर मोजामा लुकाएर घर पठाउने हाम्रा पुर्खाहरूले गरेको आफ्नो मातृभाषाको संरक्षणलाई हामी बिर्सन्नौं । यस्तो भाषा र साहित्यको भण्डार कसैले बनाएको संविधानका दफाले दिएको “हक”मा संरक्षण हुने पनि होइन, नत तिनीहरूले हक नदिँदा नासिएर जाने नै हो । हामी यहाँ कसैसँग भाषिक अधिकारको भिख माग्नलाई जन्मेका होइनौं । यो देशको निर्माण गर्न यी सरकारी कामकाजको भाषाको पगरी गुँथ्न अयोग्य भाषाभाषीको पनि त्यत्तिकै पसिना बगेको छ । हामी यति चाहँन्छौं, हाम्रो अपमान नगर, सबै भाषालाई सम्मान देऊ, हक दिने दाताको अभिनय नगर ।

अबका नेपालीहरूले नेपालका कुनै पनि भाषालाई नेपाली र अन्य भाषालाई अनेपाली अनि एक भाषालाई सरकारी र अरु भाषालाई गैरसरकारी मान्दैनन् । सबै भाषा समान हुन्, समान हैसियत राख्छन् । कति जनाले उक्त भाषा बोल्छ भन्ने कुराले पनि कुनै भाषाको तौल घटाउँदैन । कुनै पनि भाषाको तौल नाप्ने हो भने आजको भाषालाई गैरनेपाली घोषणा गर, बोल्नेलेख्नेलाई सजाय देऊ अनि सय वर्षपछि हेर, कहाँ कुन भाषा कति सरकारी वा कति असरकारी हुन्छ भन्ने समय, परिस्थिति र उक्त भाषा बोल्नेको औकातले देखाउँछ । संविधानले कसैलाई काखी च्याप्नु पर्दैन ।

दुईजनाले आफ्नो आफ्नो भाषिक समुदायका व्यक्तिहरूले आपसमा सञ्चार गर्दा कुन भाषा बोल्ने भन्ने कुरा दुईजना व्यक्तिको अधिकार, स्वेच्छा र प्रसंगको कुरा हो । उनीहरू आपसी करारमा बाँधिएर सञ्चार गर्छन्, समझदारी उनीहरूको आधार हो, कसैको करकाप वा संविधानको पाना होइन । जुन दिन समझदारी टुट्छ, सञ्चार पनि टुट्छ । आजसम्म जसजसले सरकारी भनिएको भाषा जहाँ जुन कारणले बोलिरहेको भए पनि त्यो भाषा कहिले पनि तिनीहरूको आफ्नो होइन, हुने नै छैन । बाध्यता र लालचमा परेर आफ्नो मातृभाषा नै त्याग्नेहरूको मोह पनि क्षणिक हो, भङ्ग हुन्छ । आखिरमा सबैले कुनै न कुनै दिन एक असम्बन्धित भाषालाई सम्पर्क भाषाको रुपमा छान्न बाध्य नै हुन्छ, त्यो छान्नेहरूलाई स्वतन्त्रता दिनुपर्छ ।

यस्तो पृष्ठभूमिमा संसारका सबै भाषाको समान अधिकार हुनुपर्छ र एक तटस्थ भाषाले अन्तरभाषिक, अन्तरसामुदायिक र अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमा न्यायिक भूमिका खेल्न सक्छ भनेर विभिन्न भाषाभाषीबीच सम्मानजनक सञ्चार गर्न १२८ वर्षअघि एक भाषाको निर्माण गरिएको थियो– एस्पेरान्तो । समान हकका विरोधमा उत्रने अधिनायकहरूले मन नपराए पनि समुदायको स्तरमा यो भाषा संसारका सयौं देशमा आआफ्नै किसिमले प्रयोग भइरहेको छ ।

जहाँ जहाँ भाषिक साम्राज्यवादहरूको बोलाबाला हुन्छ त्यहाँ त्यहाँ सिक्न सजिलो, बहुभाषावाद, भाषिक अधिकार र भाषिक विविधतामा विश्वास गर्नेहरूको भाषाः एस्पेरान्तो एक तटस्थ उपचार भएर उभिन्छ । त्यसमा पनि यसले अहिले भाषिक न्यायलाई आफ्नो नारा बनाएको छ । यस भाषालाई विभिन्न देशमा विभिन्न परिवेशमा विभिन्न प्रकारका मानिसले आफ्नो आफ्नो रुचि र उद्देश्यअनुसार प्रयोग गर्छन् । यहाँ कसैले कुनै भाषा प्रयोग र संरक्षण गर्नलाई कसैले दिएको हकको आवश्यकता पर्दैन । यही भएर जुलाई २६ लाई संसारभरका एस्पेरान्तोभाषीहरूले आफ्नो दिवसको रुपमा मान्छन् र “भाषिक न्याय”लाई आफ्नो उद्देश्यको रुपमा संसारभरिका एकभाषा नीति लगाएर आफ्नो भाषा लाद्न खोज्नेहरूका अगाडि तिखो जवाफ भएर तेर्सिन्छन् ।

सम्भावनाका ढोकाहरू सबै ठाउँमा हुन्छन् । अबको संविधानले सबैलाई नेपाली भएर बाँच्न एक समुदायको भाषा अनिवार्य बोल्नैपर्ने अलोकतान्त्रिक भाषिक उपनिवेश कायम गरे पनि जनता एकजुट भए भने, बाह्र वर्षसम्म अनिवार्य अंग्रेजी पढाएर पनि हाम्रो शिक्षा नीतिले आफ्ना जनतालाई अंग्रेजी बोलाउन सफल भएन भने, आफ्नो पहिचान र आफ्नो आमासरहको मातृभाषाप्रतिको माया र सम्मान कायम भइरह्यो भने एस्पेरान्तो एक समाधान भएर आउन सक्छ, ल्याउनुपर्ने हुन्छ ।

Published in esamata.com on 2015 07 26
http://esamata.com/np/2015/%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%B2-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8B-%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A4%BE-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7/

Or this: tinyurl.com/razen20150726

20150710 साइकलय् स्वनिगःया सम्पदा

राजेन मानन्धर

वनां मथ्यंगु थाय् गनं दइ ला? थ्व न्ह्यसः वयाच्वन जिगु न्ह्यपुइ , जब जिं मरुसतःया क्वय् भुखाचं स्यंकूगु स्वनिगयाः स्मारक क्षेत्रत साइकलं चाहिलेगु ज्याझ्वः हेरिटेज राइडया फ्लेक्स ब्यानर यखायातःगु खना । मनं वने वने धयाच्वन, तुतिं फइमखु फइमखु धयातल । ् ब्यानरय् आयोजक धकाः हे झिगू झिंनिगू संस्थया नांधलः ब्वने तर जिं माःगु जानकारी उकी खनीमखु । 

२०१५ या जुलाइ ४ । थौं हे जुल हेरिटेज राइड । साइकलं जक स्वनिगःयात विश्व सम्पदा धलखय् लाकीगु न्ह्यय्गू ज्वःमदुगु स्मारक क्षेत्र –– येँया लाय्कू, स्वयम्भू, पशुपति, बौद्ध, चांगु नायारण, ख्वपया लाय्कू अले यलया लाय्कू –– व दक्व छन्हुं चाःहिलेगु हँ, थ्यंमथ्यं ६० किलोमिटर दइ । आःया राजनीतिक व आर्थिक अवस्थां झी नेपाःप्रति गर्व यानाः जिगु अथे दु थथे दु धकाः धायेगु अवस्था देय् न्ह्याकाच्वंपिन्सं हयेमफुसां झीगु पुर्खाया इतिहास अज्याःगु लँु आखलं च्वयातःगु दु गुकियात सुनां नं बुतूबुलाः हूसां वंकेफइमखु, मदयेकेफइमखु । अज्याःगु स्मारकतय्त थौं भुखाचं कःगु दु – गगुं पाःताः जगु दु, गुगुं भ्यसें लूगु दु, गुगुं चिरिचिरि बानाः ख्वयाच्वंगु दु । सरकार दयेकेगु, प्राधिकरण दयेकाः नायः जुइअगु अले विदेशं यक्व स्वयाः यक्व ध्यबा म्हयेगु व जनतायात इनेमाःगु राहत सामाग्रीइ भ्रष्टाचार यायेगु जक सिउपिन्सं दयेका तःगु सरकारं थज्याःगु सम्पदाया मर्म थुइकेफयाच्वंगु मदु । अन थूपिं, व गौरवशाली संस्कृति व इतिहासयात थः धाइपिं मनूत नं ला मदु । थौं येँयात थःगु नां बिउम्ह मरुसतः “काष्टमण्डप” चाद्वँ जक जुयाः भ्वसुलाच्वंगु निला दयेधुंकल । वक्वस्यां च्वच्व जक यायेगु बाहेक मेगु सुनां नं छुं यानाच्वंगु मदु, यायेफयाच्वंगु मदु । सुथय् जि व काय् जिवितेश मरुसतःया न्ह्यःनेया माहौल स्वस्वं बिचाः यानाच्वना । 

स्वस्वं मनूत ग्वाः ग्वाः खानावल । घ्वातुमतु घ्वानाः थःगु नां दर्ताया धलखय् दुथ्याका । जिगु द्वःछि दां थ्व मरुसतः ल्ह्वनेत लुसिकापि स्वचाकेत तकं गाइमखु, तर नं जि थ्व महान् उद्देश्यया झ्वलय् थःत सम्मिलित याये दयाः लय्ताः । धयातःगु दु, थ्व साइकल यात्राय् सहभागी पिनिगु सहयोग रकम मरुसतः ल्ह्वनेत योगदान जुइ धकाः । दर्ता यानातःपिन्त सुथय् तुच्चा व छपाः छपाः टिशर्टया नं व्यवस्था जुयाच्वन । जिमिसं व वसतं पुनाः थ्यंमथ्यं प्यसः साइकल यात्रीतय्गु पुचलय् न्ह्यंका । 

भचा भचा भाषणबाजी ला जुइ हे माल । मन्त्री व मुख्य सचीवया नं छुं छुं नवायेदयेमाल । अन अज्याःगु खँ न्यनाच्वनेगु रहर यक्वस्या मदु । मनूत हतास जुयाच्वंगु दु, उमिसं सिउ, नवाइपिन्सं याइमखु । मनूतय्गु मिखां याइपिं मालाच्वंगु दु । छम्ह दथुं हालाहल – यायेगु खःसा छगू डेटलाइन माल, थबलय् निसें शुरु याये धकाः धयादिसँ, जिमिसं साथ बिइ । 

धिमय् थात । दक्वस्यां थःथःगु साइकल थाथा यात । दक्व सहभागीतय्सं नेपाःया ध्वाँय् ज्वनावयेमाः धयातःगु, ज्वना ला वना जिमिसं, तर अन अथे काकेगु व्यवस्था यायेमफुत । दक्वं झ्वःलिक छगू र्यालीया वातावरण वल । अनया स्थानीय पुचलं जिमित ख्येँ सगं, ह्याउँगु सिन्ह व ह्याउँगु क्वखां छाय्पिल । भिन्द्यःयाथासं क्वहाँ वनाः दल्लुइ, अनं स्वयम्भू गःचाः हिलाः हानं भगवानपाउलय् लिथ्यन । च्वय् थाहाँ वनेफूगु ला मखु, अथेसां दक्वसिया मिखाय् अनया गुम्बा व अनन्तपुर लुयाच्वंगु दु । अनंं धल्क्व, थमेल अले कमलपोखरी जुयाः पशुपतिइ थ्यन । मेमेगुया तुलनाय् यक्व सुरक्षित दु थ्व । थन थ्यंबलय् जिपिं तःधंगु पुचःलिसे बाये धुन । सु गन सु गन । लँय् भुषण तुलाधरदाइ नापलात, छम्ह न्हापां निसेंया स्वनिगलय् साइकल अभियन्ता । पशुपति ध्वाखां गौरिघाट लाकाः बौद्धय् । अनया त्रियोदश भुवनय् इल्ल मिंक खः ग्वयातःगु दु, ल्ह्वनेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

थनतक थ्यंबलय् जिमिसं सिल थ्व अःपुगु ज्या मखु धकाः । र्याली धयातःसां रेस थें – फुपिन्सं थःत नियन्त्रण मयाः, उपिं बेतोडं वंबलय् मफुपिं लिउनेया लिउने हे । अथेसां दुने जोश धाःसा उलि हे । न्हियान्हिथं साकइकल ब्वाकाच्वंपिं ला स्येंस्यें वयेका च्वन,  जिपिं जुलं हप्ताय् छकः हे साइकलया काथि क्वाके मलाःपिं । आः ला निर्णय याये त्यल, थनं च्वय् वनकि वनं जुइ, मफुसा लिहाँ वनेला धकाः न्यना काय्याके । वयात नं थाकुयाच्वंगु दु, तर नं थज्याःगु माहौलय् छगू ताजगी वयाच्वंगु दु, माःसा सगरमाथाय् हे जूसां वने धइगु । वनां हे त्वःते धइगु खँ क्वःजित ।

मुलपानी, डाछि, ब्रम्हखेल, धाधां झिंछताःत्या जूबलय् सक्वय् थ्यन । अन जिमित ज्यःनांया व्यवस्था जुयाच्वंगु दु । जिपिं लिउने लाःसां थुकिइ हे लय्ताःकि जिमिसं जिमित उमि लिउलिउ हे सां न्ह्यःने थनेहया । दक्वं छथाय् खन । बाज्यः वनेधुंकूपि, ल्याय्म्हत, ल्यासेत अले निम्हप्यम्ह मस्त हे धायेमाःपिं नं । छकलं दक्वं म्हसिउपिंथें, थःथितिथें, दक्व छगू समुह, छगू परिवारथें । थज्याःगु ज्याय् ब्वतिकाइपिं जुयाः थवंथवय् म्हसिउ, ख्याखँ, नीखँ नं जुयाच्वन ।

मेघ आलेजुं अन सहभागीजूपिं विश्व साइकल यात्री पुष्कर शाह व नेपाःया राष्ट्रिय च्याम्पेन अजय पण्डित क्षेत्रीयात थनेहल । दक्वस्यां लापाथानाः स्वागत यात । भुषण दाइनं स्वनिगःया पहिचान हे विश्व सम्पदा धलखय् लाःगु स्मारकया चर्चा याना दिल, सक्वया प्रकाशमानजुं सक्वया ऐतिहासिकता व दुनावंगु साँस्कृतिक सम्पदाया बारे कनादिल । उलि सिधयेकाः दक्व सक्वदेय्या भग्नावशेष स्वःवनेगु खँ जुल । जिं जितः उकिया निंतिं तयार यायेमफुत । न्हापा नं स्वयेधुनागु खः । जिं सिउ, थज्याःगु दृष्यं जितः गुलि असर लाकी धइगु । दुनें दुनें घाःथें स्याइगु , आः भचाः क्वलाःगु दु । हानं जिं व स्वयाः नं छु हे यानाबिइफूगु दु धकाः । जि नं विवश, थ्व चिरिचिरिबायाच्वंगु भाग्योदय क्याम्पसया भवनथें । 

साक्क नये सिधयेकाः झिंनिताः पाखे जिपिं वनाः सक्वं चांगु वनेगु लँय् । त्यंक जा नयाः तिन्हिनय् साइकलं पहाड गयेगु, व्यवहारिक कथं हे संभव मजुल । व नं मोटर हे मवनीगु ग्यानापुसेच्वंगु लँय् । गुलिं गुलिं ला गयाः हे न्ह्यःने वन, जिपिं थज्याःपिं धाःसा साइकल घ्वाघ्वां, सासां न्ह्याःवना । साइकल गइपिनि छगू धायेगु दु, कि छं साइकल ग, कि साइकलं छन्त गइ । जिमि नं व हे हालत जुल । 

गज्याःगु विकट, गपाय्च्वः दुर्गम । दुनाच्वंगु थासय् मनुतय् थःथम्हं सिपू हयाः बलेचा दयेकाच्वन । उमिसं सरकारया राहतया ज्याझ्वः व उकुन्हु तिनि जूगु दाता सम्मेलनया खँ रेडिओय् न्यन जुइ । न्ह्यागुसां थन जीवन दु । जीवनं जिमिगु यात्रायात सिचुगु सिमाया किचःथें जीवन बियाच्वन । वाउँक वा पिनाच्वंतःगु, गनं गनं लः मुंकातल तिनि । बुँइ जीवन पिइगु कुतः जुयाचवन । लँय् लँय् लः हयेत धः म्हुयातःगुलिं गनं गनं ला न्यासिवनेत तकं थाकु । थज्याःगु इलय् नं जिं आल्पसें क्यामरा मज्वँसे वयागु । जिं चाः क्यामरा ज्वनावल कि मिखां छुं मखनेयः । मिखा न्ह्यःनेया सौन्दर्ययात क्यामराया लेन्सय् कैद याये मयः जितः । थ्व शान्त वातावरण, तिकितिकि चःति, सिचुगु फय् अले गनं गिनं चखुंचा बखुंचातय्गु सः – छु थ्व दक्व क्यामेराय् न्ह्यनीला ?

मचायेक जि अल्छिग्वारा जुल । पलाः ला न्ह्याःगु हे मखु । थाकु थाकु धाधां पलख फ्यतु धाधां जिमिगु यात्रा न्ह्याना हे च्वन । जिमिगु लिउने सुं हे मदयेधुंकल । अथेसां छुं मपाः जि थन रेसय् त्याकेत वयाम्ह मखु । आखिर न्ह्याथे ब्वाँय् वंसां थ्यंकेगु ला अन हे खः । मेपिन्सं धयाच्वन, हौसला बियाच्वन – फ्यतुइमजिउ, म्ह न्यलेयः । थज्याःथाय् अनुभवीपिनिगु निगू शब्द नं अमृत थें च्वनेयः ।

निताई जुइन जिपिं चांगुइ थ्यंबलय् । छुयातं मल्यंकूगु भुखाचं चांगुयात जक छाय् त्वःती? अन नं मू द्यःगः हे दुनाच्वंथाय् दयेकेगु ज्या जुयाच्वन । नीम्ह ति साइकल यात्रीत अन जुयाच्वंगु भग्नावशेष चिइकेगु ज्याय् पलख ग्वहालि यानाच्वन । 

पलख सिचु नयाः हानं तयार जुया । अनं जिपिं फय्लिसें खँ ल्हाल्हां बेतोडं कुहाँ जक वयेगु । थाकुक पाहाड गयाःया सिरपाः जुल थथे वयेगु नं । सु न्ह्यःने, सु लिउने ग्वाराफय् वयेथें हुत्त हुत्त छम्ह छम्ह यायां कुहाँ वल । ख्वपतकया ६ किलोमिटर ला पलखं हे क्वचाल । बुँइ वा पिनाच्वंपिनि बजिनयेगु ई । दक्वसित अनया वातावरणं ताजगी बियाच्वंगु दु, अले जिपिं सफल जुइमा धकाः भिंतुना नं द्यछानाच्वंगु दु । 

सलंसः साइकलतय्गु कालांकुलुंया दथुइ नं ख्वपया लाय्कू झिझांमिझां दं । दुनाच्वंगु वत्सलादेवीया द्यःगः दुनं । पलख ख्वय् लाय्कुलिइ न्हयइपुकेधुंकाः लिहाँ वनेगु खँ जुल । वने सुयां म्हाःसां ईया छगू बन्देज दु । प्यताइलय् ला येँ लाय्कुलिइ समापनया औपचारिक ज्याझ्वः तयातःगु धाःगु, स्वताः ई थन हे जुइधुंकल । हानं जितः धाःसा अज्याःगु औपचारिकताया नामय् भाषण जक यायेगु ज्याझ्वः यः मताः । उकिं जि हथाय् मचाः । लिहाँ वयाबलय् दक्व न्ह्याःन्ह्याःथासं । थः धाःसा लिउनेया लिउने तुं । उमित लिलाके मफुसेंलि जिपिं थिमिइ पलख च्याचि त्वनाः झासुलना । 

न्हाचः तक वा मवः धकाः ग्वाय्पियाच्वनागु आः धाःसा खन का अबुया ब्याहा । सानोथिमिइ थ्यंबलय् झ्वारारा वा वयेवं इतःमितः कन । आः हानं हाइवे जुयाः हे वनेमाली धकाः कुहाँ वयां अन बँ हे मप्याः । वा नं गज्याःगु, अन वा वल धायेमलाःनि थन ला सुख्खा । आः ला सुबिस्तां वनेदइगु जुल धकाः मतिइ । 

छु दइ, मनसुनया इलय् थः धइथे याये । पाय्छि जुल धकाः मतिइ जक छु तया थन नं धुमधाम हे जुल गठ्ठाघरय् । जिमित बांमलाक्क वां दाल, जिपिं प्याःपिं भौचातथें । घौछि धयाथें हे अन म्हमसिउपिनिगु छ्यलिइ च्वना । अनं भचा क्वलायेवं पिहाँ वयां हानं वा तसकं जुल अले च्यापसलय् बासं लात, वायात गन अथे हेपेयायेफइ धकाः । अनं ला जिहे मजिल धकाः वा वयाच्वंसां पिहाँ हे वया । वाच्याक्क दुनें नं पिनें नं प्यात जिपिं । जिपिं बुलुहुँ वया हे च्वना, मनसुनया झ्वामझ्वामय् साइकल यात्राया अनुभव यायां । 

कोटेश्वर थ्यंबलय् हानं वा तच्वः जुल, जिमित न्ह्याःवनेगु अवस्था मन्त । हानं बाघौ मेगु पिइमाल लँ चमकंतलेयात । बल्ल वा दित, लँय् चहलपहल शुरु जुल । लँ ला खुसि ला, गनं लः वयाः गन बाः वनाच्वंगु हे मसिइक । छथी ला थथे लखं लखं जुइगु न्ह्यइपुसे नं च्वं । न्हाचं ग्वार्को जुयाः यल लाय्कुलीइ वनेगु खँ जुयाच्वंगु, जिपिं तकसं लिबायेधुंकूगुलिं बालकुमारीइ लाकाः मंगलबजार थ्यंका । भुखाचं ल्हाःगु अनया द्यःतय् छ्यनय् स्वतजाःगु पौ दूगु द्यःगः ला छु कुसा छपाः तकं मदु । थुगुसिइ उमिगु बिजोग । भचा तसकं वा वलकि झीगु सम्पदा धाःसां न्ह्यागु धाःसां यल लाय्कुलिइ खुसिबाः वइगु । वा क्वलाःगुलिं अन देसं चुइके हयातःगु वाच्यावाच्यवा ध्याच्व मुनाच्वन । 

खुता ई जुइन, सिचुक्क वा भचा भचा वया हे च्वंगु दनि । थन साइकल यात्राया छुं किचः ल्यंमदयेधुंकल । थन वा वये न्ह्यः हे उपिं थ्यंकाः वंगु जुइमाः । आःतक ला येँय् अज्याःगु ज्याझ्वः सिधयेजकं धुंकल जुइ । वां जिमित झंगः ल्हात । न्यःगु व प्याःगु म्हयात थाथा यायां बुलुहुँ वना लँ सिथं सिथं । 

(किपा श्रोत ः फेसबुक)

20150709 हरि पराजुली, मिसा अधिकार व सामाजिक मिडिया

न्हापा न्हापा शासक धइपिं जनताया नःमनः स्वयाः जक नइपिं जुइ धइगु झीगु मान्यता दु । तर आः वया सु सु सत्ताय् वइ, उमि मनय् न्हय्गू पुस्तायात कुगाक्क कमेयानावनेगु अले जनतायात थःगु न्ह्यबसा तायेकेगु जक जुयाच्वंगु दु । थज्याःपिं मनूत पाखें मानवता व नैतिकताया आशा आः मनूतय्सं मयायेधुंकल । व स्वयाः नं आः छम्ह निम्ह मनूतय्सं सत्ताय् थ्यनेवं न्ह्यागु याःसां जिउ, जि कानून स्वयाः च्वय् धकाः मतिइ तइगु जुया वल । उकिया छगू दृष्टान्त नेकपा एमाले पाखें कृषि मन्त्री जूम्ह हरि पराजुली जूवल । थ्व दँया हे छगू चर्चित हरि पराजुली काण्डं व स्वयम् जक मखु नेपाःया सामाजिक सञ्चार व महिला अधिकारकर्मीपिनिगु हैसियत नं क्यनाबिल ।

झीगु भौगोलिक अवस्थां यानाः असारं यक्व वा वइ । उकिसं असार १५यात वा पिइगु विशेष दिं कथं कयाः सरकारं हे धान दिवस धकाः क्वःछिनातःगु दु । व हे कथं वा पिइगु ज्याझ्वलय् जून ३० कुन्हु येँया मुलपानी गामय्् मूपाहाँ कथं वंम्ह हरि पराजुलीं अन वा पिइगु स्वयाः ध्याचःगु लखय् न्या लायेथें स्थानीय मिस्तय्त भौतिक आक्रमण हे यायेगु ज्या सं जुल । वं छम्ह धुंकाः मेम्ह मिस्तय्त ज्वनाः घय्पुनाः थाथामाथा यानाः उमिगु छातिइ छातिइ थःगु ख्वाःपाः चूवंगु दृष्य छापाय् वल, टिभिइ खनेदत <https://www.youtube.com/watch?v=Y728FWJE8CQ.> |

मिसां तंक्यन , ल्हाः पालाः सराः बिल । मेमेपिं नं न्हिलाः जक हे च्वन, वया अङ्गरक्षकं नं छुं मयाः । ध्याचलं बुलातःगु टिशर्ट फिनातःम्ह मन्त्रीं व मिसायात जँय् ज्वनाः घय्पूगु, मिसां मयः धइगु भाव ब्वयाः ख्वाः स्यंकाः मन्त्रीयात ख्वालय् हे घ्वाःगु, थ्व दृष्य खनाः मनूत न्हिलाच्वंगु वा अद्भुत चाःगु दक्वस्यां खन । अथे हे वं हानं मेम्हसित नं जँय् हे ज्वनाः साःगु नं सञ्चार माध्यमय् खनेदत । व स्वयाः यक्व ला थ्व खँ अनलाइन समाचारय् वल हे अनया प्यपाः न्यापाः किपा भाइरल धायेमायेक हे शेयरिङ जुल ।

नेपालय् मिस्तय्त मिजंतय्सं बांमलाःगु मिखां स्वइ, बलात्कार लगायत अन्य यौन हिंसाया शिकार जुइ वा जोखिमय् दु धकाः धयावयाच्वंगु तःदँ दयेधुंकल । थज्याःगु घटना गनंगिनं खनेदइ, दोषीयात सजाय नं जुइ । तर थज्याःगु ज्या तिन्हिनय् छम्ह मन्त्रीया पद धारण यानाच्वंम्ह मनुखं दक्व समाज व मिडियाया न्ह्यःने याइ धकां सुनां नं बिचाः हे यानाच्वंगु मदु । मिखां खनकि तिनि हे सत्य प्रमाणित जुइ । थन नं थथे हे जुल । गुम्हस्यां ट्रोल दयेकल, गुम्हस्यां जोक दयेकल ।

थुकियात कयाः ब्यापक टिकाटिप्पणी जुल । नारायण वाग्ले, जया लुइटेल, जैनेन्द्र जीवन, मातृका पौडेलया अभिव्यक्ति उल्लेखनीय जू । एमालेया नेतातय्सं लयागत संसदय् तकं थ्व खँ बय्बय् जुल । वरिष्ठ पत्रकारतय्सं न्हापां फेसबुकय् व ट्वीटरय् थःगु तं प्वंकल । वं अय्लाः त्वनावःगु धाल

<http://kathmandutoday.com/2015/07/114537.html> । गुम्हस्यां व्यंग्य यात <http://www.pahilopost.com/content/-5493.html> । थ्व अभिव्यक्तिया स्वतन्त्रता दूगु थासय् छम्ह सार्वजनिक पद धारण यानातःम्ह व राज्य पाखें सुख सुविधा कयातःम्ह पाखें जुसेंलि थथे जुइगु अस्वभाविक मखु ।

दकलय् न्हापां ला जनताया पाखें हे सः थ्वल । थ्वयात महिला विरुद्धया हिंसा धाल, मन्त्री पदं बरखास्त यायेमाः धाल, वयात सुधार गृहलय् छ्वयाः मानसिक रोगया उपचार यायेमाः तकं धाल । विद्यार्थीतय्सं मन्त्रीया राजिनामा फ्वन, कतांमरि दयेकाः च्याकल ।

न्हूगु महिला हिंसाया कानूत कथं मिस्तय्त ज्या यायेथाय् दुव्र्यवहार यात धाःसा खुला तक जेल सयाय व ५०,००० तक जरिवाना जुइफु अले मर्यादित पदय् च्वंपिन्त १० प्रतिशत यक्व सजाय जुइ ।

बिबिसि लगायत थी थी माध्यमय् अन्तर्वार्ता जुल, मन्त्री नं थःगु बचाउ यायेगु भरमग्दुर कुतःयात <http://www.ekantipur.com/2015/07/02/top-story/minister-parajuli-finds-hi... आखिर व असफल जुल । पार्टी पाखें हे ब्वह बिउगु इत्यादि चर्चा परिचर्चा दुने जुलाइ ३ कुन्हु मन्त्री राजिनामा बिइत बाध्य जुल < http://www.ekantipur.com/2015/07/03/top-story/under-fire-agriculture-min... । शायद १९९०या राजनीतिक परिवर्तन धुंकाः थज्याःगु घटना दकलय् न्हापां जूगु जुइ ।

थुकियात मनूतय्सं थी थी दृष्टिकोणं विश्लेषण यात । गुम्हस्यां थ्व एमालेयात कमजोर यायेगु षडयन्त्र तायेकल, गुलिस्यां संविधानपाखें मनूतय्त ध्यान लिकायेगु योजना धकाः धाल । विपक्षीतय्सं वयागु राजिनामायात विजयया रुपय् काल ।

सञ्चार माध्यमय् व विशेष यानाः सामाजिक माध्यमय् मवःगु जूसा थ्व छगू न्ह्यइपुगु घटना जक हे जुयाः फुना वनीगु जुइ । तर थौंकन्हय् थःगु खँ धायेत सम्पादकयात पौ च्वयाः सेन्सर जुइकाच्वनेम्वाः । न्ह्यागु भासं थःत मतिइ लूगु तप्यंक धायेथाय् दु, छिगु खँ विश्वया कुंकुलामय् थ्यनी, हानं उकिया तुरन्त प्रतिक्रिया नं वइ, विश्वय् हे छगू लहर वइ । थुकिया दृष्टान्त जुयाबिल हरि पराजुलीया राजिनामा । गज्याःगज्याःगु जुल थ्व प्रजातान्त्रय् मन्त्रीया राजिनामा बिइम्वाः, छम्ह मिसायात घय्पूगु कारणं थःगु मन्त्री पद वन । थौंकन्हय् छम्ह मनुखं मन्त्री पद छगू कायेत गज्याःगज्याःगु सिद्धान्त, नैतिकता व मर्यादायात हाचांगाइ धइगु झीसं सिउ । मन्त्रीया मन्त्रीपद जक मखु दक्वंसक्वं वन । वयागु राजनीतिक जीवन हे समाप्त जुल धइगु अवस्था थ्यन ।

खयेत थ्व महिला हिंसाया हे सवाल खः । थुकिं मिस्तय्त ति मेपिन्त छु थिइ ? तर अजूचायापूगु खँ छु खःले धायेबलय् थज्याःगु निन्दनीय व शर्मनाक ज्या देय्या मन्त्रीयापाखें सार्वजनिक थासय् जुलं न मिसा अधिकारवादीतय्सं गनं सः तयेमाःगु आवश्यकता मतायेकल । कुमारी परम्परायात कानून हयाः दिकाबिइ धाइगु अनेमसंघ मिसा अधिकारया लागि ल्वाइगु संस्था लाकि थःगु पार्टीया मिजंतय्गु रक्षा याइगु संघ धकाः नं सिइदत । विद्यार्थीतय्गु विरोध ज्याझ्वलय् तकं मिस्त स्वयाः मिजंत यक्व खनेदत । फेसबुक व ट्वीटरय् थःगु मनया खँ तयेगु, छपु निपु लेख च्वयेगु व सञ्चारमाध्यमय् प्रतिक्रिया बिइगु बाहेक थज्याःगु खँय् सुं सतकय् मवः । बरु संविधानय् मांम्हस्या नामं मस्तय्त नागरिकता बिइमाःगु खँय् धाःसा सडक क्वानाच्वन । थ्व गज्याःगु विडम्बना, मिस्तय्त हिंसा जुयाच्वन धकाः अध्ययन, अनुसन्धान, प्रपोजल व रिपोर्ट च्वइपिं अले जुलुस, सभा, सेमिनार याइपिन्सं थःगु उपस्थिति तकं हरि पराजुली काण्डय् क्यनेमखन । अले मन्त्री नं राजिनमा बिइवं मिसा अधिकारवादीतय्सं जिमिसं आन्दोलन यानागुलिं मन्त्री राजिनामा बिइत बाध्य जुल धकाः छु ख्वालं धायेगु?

तर । सञ्चार व सामाजिक माध्यमं व व मिसा अधिकारवादीतय्सं जिमिसं यानाः थथे जूगु धकाः किसिन्हाय् छुइमखंनि बलय् थ्व घटनां मेगु रुप काल जब मुलपानीया जनतां व मन्त्री पराजुली पाखें अमर्यादित व्यवहार फयाः, ल्हाः पालाः ब्वह बिउम्हस्यां थः मन्त्री पाखें छुं बांमलाःगु मजू, सञ्चार माध्यम पाखें जूगु धकाः पत्रकार सम्मेलन हे यानाः थःगु सार्वजनिक अभिव्यक्ति बिल । उमिसं धाल, मन्त्रीं मखु, मिडियां महिला हिंसा यात <http://www.ekantipur.com/2015/07/03/capital/woman-says-minister-was-not-... । वं ला पराजुलीं अथे दुव्र्यवहार मयाः वं आशिर्वाद काःवःगु जक धाल । थुकिं भिडिओय् व किपाय् प्रत्यक्ष खंगु खँयात तकं चुनौती बिउगु दु । वयात ला मन्त्रीनं थःगु शरीरय् मयः मयः घय्पूवःगु स्वयाः थःगु किपा सञ्चारय् वयाः हिंसा जूगु तायेकल ।

खः उगु घटनाय् मिसाया ख्वाःपाः बुलुकाः जक किपा बिइमाःगु धइगु आचारसंहिता दु, गुगु यक्वस्यां पालना याःसां गुलिगुलिस्यां पालना मयाःगु खनेदत । तर मयाःसा जिउगु आचारसंहिता पालना मयाः धयागु नामय् मयासे मगाःगु कानून पालना मयाःम्ह मन्त्रीयात मुक्ति वा क्षमादान बिइगु ज्या गुगु अप्रत्याशित कथं मुलपानीया जनतां यात थ्व तसकं अर्थपूर्ण जुल । थुकिं थःगु, थः नेतायागु व थःगु पार्टीया बेइज्जत जूगु खनाः हिमही चानाच्वंपिं पार्टीप्रति बफादार कार्यकर्ताताय्त मडियायात तथानाम ब्वह बिइगु छगू ह्वताः ला सुनियोजित कथं हे दयेकाबिल तर थुकिया दूरगामी लिच्वःया बारे सुं बांलाक चिन्तित जूथें मताः ।

छम्हनिम्हस्यां पाठक प्रतिक्रियाया रुपय् सां थ्व गलत खः धकाः खँ ला पितहल <http://setopati.com/pathak-bichar/30308/> तर मिडियाया पक्षय् सुनां नं नवानामबिउ थें खनेदत । खः वयागु फोटो कायेत अले सञ्चारय् तयेत वयागु अनुमति मकाःगु हे खत । तर सार्वजनिक थासय् वयागु फोटो, व नं वयागु हे भासं बांमलाःगु छुं मजूगु घटनाया फोटो प्रकाशित जुयाः वयात पत्रकार सम्मेलन हे यायेमायेक घाःलाःगु जुयाच्वन । हलू धासेंलि कुतिं न्यायेम्वाः । नेपाःया सामान्य जनजीवन राजनीतिं गुलित असर लाकाच्वनी अले सत्ताय् थ्यंपिं खनाः ग्यानाः व निगः प्यंगः ध्यबाया लोभय् बलात्कार तकया बयान ला लितकाइ धासेंलि थ्व छुं मखु । तर न महिला अधिकारकर्मीया न संचार माध्यमया धारणा पिहाँ वल ।

थ्व हरि पराजुली काण्डं छम्ह मन्त्री पद वन । तर न मिडिया त्यात, न मिसा अधिकारवादी त्यात न पिडितयात हे न्याय जूगु जुल । गज्याःगु नागरिक समाजय् झी म्वानाच्वना, गन सुं हे सुं प्रति जिम्मेवार जुइमखु । थः कतिलाःगु खँ जक ल्हानाः समाज बनेजुइमखु, थज्याःगु हे समाजया हलू पहलं हे अधिनायकवादीतय्सं छ्यं ल्ह्वनीगु खः, झीत झी यस्सें दास याइगु खः, थ्व खः इलय् हे वाः चायेकेफुसा झीगु भविष्य थ्व गबलें ल्याय्म्ह मजुइगु प्रजातन्त्रय् सुरक्षित जुयाच्वनी, मखुसा धायेमफु ।

- See more at: http://www.newaonlinenews.com/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF-%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%80-%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%BE-%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0-%E0%A4%B5-%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95-%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE#sthash.DbMUZOxQ.dpuf

20150701 नःलि साहित्य दबुलिइ भुखाय् साहित्य

प्रतिक्रिया

याये धइगु हे थाकु । साहित्यिक ज्याझ्वः याये ला झं थाकु । आः न्हापाथें साहित्यया ख्वापालं पुयाः थःथः पार्टीया नाय्खिं थायेम्वाःगुलिं ला मसिउ, थौं कन्हय् साहित्य ख्यः मक्वाः । क्वाकेमफयाच्वन । थज्याःगु खुसिया लः न्ह्यायेला मन्ह्यायेला जुयाच्वंगु इलय् भुखाय् ब्वल । धन जन आपलं नोक्सान जुल – गुलिस्यां थःथिति हे मदु, गुलिस्यां बाय् मदु । थज्याःगु दुखया परबतं क्वचिउवःगु इलय् सुया नुगः मनाइ? उकिसं कवि साहित्यकारपिं ला नुगः क्यातुपिं हे जुइ , थःगु हे छेँ मदुंसां थः सुं नापं बाये हे म्वाःसां उलिमछि दुख जूगु स्वयाः भतिचा नं गथे नुगलय् तिक्क नं ममिनी? फुपिन्सं, सःपिन्सं, फुथे सःथे च्वल । गनं गनं फेसबुक व न्हिपतिइ सम्पादकयात पौ जुयाः छकू निकू ला पिदन तर खःथें च्वंक ब्वने, कने, न्यके मदयाच्वन । उलिमछि झीगु धयातयागु साहित्यिक संस्थातय्त नं भुखाचं हे ल्हात ला मसिउ, न्ह्यलं मचाः । खँ नुगलय् क्वचिनाच्वन । थ्व हे खँयात कयाः थज्याःगु हे नुगलय् क्वचिंवःगु दुखयात थवं थवय् इनेत जुइ, नःलि साहित्य दबुलिं वंगु शनिबार, अथे धइगु न्हापांगु भुखाय् ब्वयाः न्यय्न्हु दयेवं च्वसापासाया क्यबलय् भुखाय् साहित्य मुँज्या यात ।

विश्वय् ततःधंगु घटना जुलकि साहित्यय् उकिया लिच्वः लाकीगु खनेदु । संवेदनशील मनूत जूगुलिं थज्याःगु घटना पाखें विमुख व अछुट जुइ हे फइमखु । थःत हे नं भौतिक कथं हे हमला जूगु जुयाच्वनी, दुखं कयाच्वनी, थज्याःबलय् वयागु नुगलय् गज्याःगु प्रभाव लाइ, उकिया प्रतिविम्ब हे साहित्य जुयाः पिदनी । खयेत ला भुखाय् ब्वइबलय् मनूत दकले न्हापां मदुपिन्त काजक्रिया, दुपिन्त वासःतासः, नयेगु व च्वनेगु व्यवस्था माः । तर उकिया लिसें मनूत भौतिक व मानसिक रुपं त्रसित जुइबलय् साहित्यं घालय् वासः पाकेथें सिचुकेगु ज्या नं याइ ।

भुखाय् लिपा झीथाय् हे नं कान्तिपुर व नागरिकं थःगु तँसापतिइ भुखाय् साहित्ययात थाय् बिल । मधुपर्कं भुखाय् विशेषाङ्क पिथन । अथे हे मेमेगु पत्र पत्रिकां नं भुखाय्या झाकय् उगु हे विषय दयेकाः च्वयातःगु लेख रचनात पिदना च्वन ।

ज्याझ्वः जुल । धयाथें सहाभागि नं वल । लछि फुइधुंकाः नं मनूतय् नुगलय् भुखाय् भुखाय् हे जुयाच्वन तिनि । कःसिं अचानक लः भचा वयेवं छम्ह निम्हस्यां स्वभाविक रुपं धाल, “वल, वल” । थुलि जक छु धाल, मनूतय् छकलं आतंकथें न्यात, ख्याथें नीथें ग्याःयात तपुइगु स्वःसां भुखाय् झीगु लकसं वंगु मदुनि । साहित्यय् नं ला वल भुखाय् ।

सखे आयोजकपिनि उलिमछि सहभागित दइमखु धकाः जकं च्वंगु ला । मनूत ला थ्यंकःवल, जिगु नं जिगु नं धाधां । धाथें, भुखाचं मिखां मखंपिं, तुति मन्ह्याःपिन्त ला मत्वःतू धाःसा कवि, लेखकपिन्त गन त्वःती । उमित ज्वनकि पिज्वइगु धइगु रचना हे खः । गुम्हस्यां गथे च्वइ, गुम्हस्यां गथे च्वइ । च्वइपिं दयावल धकाः मधासे मगाः । ल्याय्म्ह–ल्यासेपिं उलिं बाज्यः वंपिं उलिं । येँ, यल ख्वप मुन । न्हूपिं पुलांपिं मुन । दक्व दक्व मुन । थ्व छगू लुमंकेबहगु हे जमघट जुल साहित्य च्वइपिनिगु । भुखाचं बांमलाःगु बांमलाःगु यानाच्वंगु इलय् छगू छथाय् सां बांलाःगु याःगु धकाः मन तयेगु थाय् हयाबिउगु दु थ्व मुँज्यां । च्वइपिन्त च्वकेत हे वःगु ला खइमखु भुखाय् तर च्वइपिनिगु लागि मेगु दक्वदिक्व ल्वःमंकाः बिचाः यायेबलय् छता खँ लुयावइ, च्व ला च्वकल नि भुखाचं ।

औपचारिकताया चाः क्वचायेवं च्वमि, कविपिन्सं थःथःगु रचना न्ह्यब्वल । स्वपु प्यपु ति तप्यंक भुखाय्या संस्मण बाहेक मेगु गद्य कविता, हाइकु, गजल, मुक्तक, बाखं आदिं थाय् काल । निम्हप्यम्ह स्थापित च्वमिपिं बाहेक मेपिनिगु रचना रचना हे जक जुल । थन उमिगु रचना बांलाः वा बांमलाः, गुलि ग्यं, गुलि मग्यंया खँ ल्हायेत्यनागु मखु । थन खँ थ्व हे महत्वपूर्ण जुल कि उमिसं च्वल, उमिसं धाथें च्वल, अले उमिसं भुखाय् च्वल ।

 खुसिबाः वये थें भावना बाः वयाच्वंबलय् उकियात माक्व माःथे जक पितब्वये झं थाकु । थ्व परिवेश माःजुइमाःगु, पात्र माःजुइमाःगु वा घटना माःजुइमाःगु ई मखु । छेँखा छेँखाय् बाखं दु, मनूतय्गु मिखा मिखाय् बाखं दु । साहित्य जुइत माःगु घटना मखु, उकिया हिसिं जाःगु न्ह्यब्वया खः, ब्वमिया नुगलय् दुहाँ वनेगु ताःचा खः । स्वःस्वःथाय् बाखं जक खनाच्वनीबलय् झं बाखं लुइमखु । स्वांक्यबलय् जायेक स्वां ह्वयाच्वनीबलय् स्वां थ्वःवनीम्ह मनू स्वां मदु धकाः इतःमितः कंथें । न्ह्यागु बिधा हे जुइबिउ, च्वयेगु ला च्वयेगु हे जक ला खः । विधागत धर्मय् च्वनीपिन्सं थःगु विधाय् व स्वां गथे छाय्पिइगु धकाः क्वःछिइ थाकुयाच्वनीगु, अज्याःबलय् विधान्तर हे नं उपाय जुइफु । उकिं जुइ, व स्याः, व घाः, व हसंमसं पिज्वये थाकुल । दुने दुने मदुगु हे ला खइमखु, तज्यायेमफुत । थ्व ई हे थज्याःगु, न्ह्याक्व च्वःसां च्वये मगाइगु, न्ह्याक्व ब्वंसां ब्वनेमगाइगु । च्वइपिनि च्वयाथें च्वनीगु, ब्वनीपिनि च्वयातःगु मगाः थेंच्वनीगु, विषयवस्तु बांलाक मज्वंथें, अझ स्याचुक धाःसा जिउथेंच्वनीगु, जिगु नुगःया खँ नं पिकयाबिउसा जिउ थें च्वनीगु ।

सहभागिता हे सफलता खःसा नःलिया थ्व छगू सफल पलाः हे खः । थःगु रचना थज्याःगु ज्याझ्वलय् ब्वनाः न्यंकीपिं च्वमिपिनिगु सहभागिता बुलुहुँ बुलुहुँ यक्व जुयावयाच्वंगु दु । पुलांपिं झीसं नां न्यनातयापिं वा उमिसं हे नेपालभाषाया आकाश ल्ह्वनातःथें बय्बय् यानातःपिं च्वमिपिं तनावंबलय् छगू न्हूगु वातावरण तयार जूगु दु, छथ्वः न्हूकथंयापिं च्वमिपिनिगु बगाल हे निमार्ण जुइधुंकूगु आभास जुयावःगु दु । आः पुलांपिं महाकवि, कवि अले थी थी सम्मान व सिरपाः कयातःपिं स्वनाधन्य च्वमिपिन्सं सिर्जना मयायेवं झीथाय् अनिकाल हे लगेजुइगु संभावना मदयावनाच्वंगु दु ।

 खँ वइ स्तरया, सुन्दरताया, हार्दिकता व साहित्यिकताया । न्हापाया पुस्तां आः च्वयेगु धइगु थज्याःगु धकाः च्वयाच्वनेमलाःगुलिं पुलांगु धयाच्वनागु पुस्ता व आः च्वयावयाच्वंगु पुस्ताया दथुइ चिरिबाःगु, पःखाः खनेदयावःगु झी दक्वस्यां स्वीकार याना । उकुन्हुया हे गोष्ठीइ पुलांपिं न्हाय् दुपिं धयातयापिं च्वमिपिं पतिंचाय् ल्याःखायेत जक हे गाः । हरेक साहित्यिक गोष्ठीइ दक्वं च्वमिपिं थ्यने हे माः धइगु ला मदु, तर साहित्यिक ख्यलय् खनेमदयावंपिं पुलांपिं झी दक्वस्यां हनावयाच्वंपिं च्वमिपिन्त झीसं ल्वःहे मंकागु मदुनि । गुगुं इलय् नेपालभाषा साहित्यया महारथि हे थें जुइक झीसं ततफ्वःगु स्वांया स्वामालं क्वखायेकापिं, सिरपाः व उपाधिं हनातयापिं साहित्यकारपिन्सं झीत म्हमसिइधुंकल, उमित नेपालभाषा साहित्य म्वाःलेधुंकल । उमि मच्वसें च्वमि, साहित्यकार धायेकेदयाच्वंगु दु , उकिं दछिया छपु बाखं, छपु निबन्ध वा छपु कविता मच्वसें नं बरिष्ठ जुयाच्वने दु । आः पुलांपिं च्वमिपिं ग्वंगः महालाच्वंबलय् हे भुखाय् ब्वल । सुथ मजुसे मगात । उकिं न्हून्हूगु कलम सन, उमिसं सःसःथे च्वल, फुफुथे ब्वन ।

थज्याःबलय् आः च्वयाच्वंपिनि साहित्यिक स्तरया खँ ल्हायेबलय् थौं च्वयेगु यानाहःपिनिगु मखु, साहित्यया विरासत हे थम्हं घय्पुनातया धाइथेंज्याःपिं पुलां पुस्ताया च्वमिपिनिगु न्हाय् वनी । वनी जक मखु वन हे ।

थज्याःगु इलय् साहित्यिक गोष्ठी, कार्यशाला गोष्ठी, प्रशिक्षण वा प्रवचनया मालाबुला दयावइ । सःपिन्सं स्यनेमाल, मसःपिन्सं अथे स्यंगु लानाकाये फयेमाल । झीगु यथार्थ ला भचा पुलां जुलकि बाखं च्वमि बाखंया खँ ल्हायेम्हाः, कवि कविताया खँ कने ग्याः, अले समालोक समालोचनाया खँ पितहये मफु । गबलें इलं लाःसा पुलांपुलांगु खँ कनाच्वनेगु बाहेक आःया युग व परिस्थितियात ल्वयेक थथे च्वयोः धकाः च्वया क्यने मफयाच्वंगु अवस्था खः । थज्याःगु अवस्थाय् न्हूपिं च्वमिपि भचा लँ दापा जुलं , पलख झुमिं हे यंकातःसां सुनां सुयात छु धायेगु ? थज्याःगु इलय् भुखाचं ल्हाःगु साहित्ययात थनेत पुलांपिं साहित्यकारपिन्सं आः खनि छुं यायेमाल धकाः दनावल धाःसा भुखाय् उत्पादनशील हे जूगु तायेके ।

Published in Naali Monthly 10/6 (84) 1135 Tachala. 2072 Jestha