रा मानन्धर
सुनसरीया इटहरीइच्वंपिं एस्पेरान्तो भाय्सयेकातःसपिं मनूत नापलानावये धकाः नकतिनि एस्पेरान्तो सय्कूपिं खुम्ह विद्याथी पासापिं लिसे स्वन्हुया निंतिं येँ त्वःतावनापिं जिपिं धरान धनकुटा धाधां हिले थ्यन । ख्वाउँसे–ख्वाउँसे लुमुसे–लुमुसे च्वंगु चिकिचाधंगु तर लँया सिथय् निखेरं नेवाःतय्सं थें हिसिचा दय्क देँ दनातःगु हिलें जिमित लोभय् यात । नेवाःत सुं मखनासां अन थःत नेवाःतय् दथुइलाःथें ताल । थन नेवाःत च्वंवःसा गय् जुइ धइगु च्वःप्वःमदुगु न्हयसलं कचुकुचु नकल ।
लिबात, आः धनकुटा, भेडेटार व धरान नं स्वयाः लिहां वनेमाति धकाः गाडी माःजुयापिं जिपिं च्याचि हे मत्वसें । अनथाय्लाक्क छम्हस्यां लँय् दथुइ घ्यारारारा यानाः दिकातःगु गाडीया ड्राइभरयाके “चैनपुर वनीगु गाडी गन दिकी?” धकाः न्यंगु जिगु न्हाय्पतय् हात ।
चैनपुर? जिं थःत तुं न्हयसः तया । थ्व नां जिं गनं गबलें न्यनागुथें च्वं, ब्वनागु जकं खःला? अँ, टोनी हेगनया नेपालको चिनारी धइगु सफुतिइ व ब्लाक एण्ड ह्वाइट फोटे खनागु, यक्व न्हयः । व ला पुलांगु नेवाः बस्ती मखुला ? व थाय् ला नेवाःतय्सं करुवा दयेकूगु थाय् धकाः नं प्रशिद्ध धाःगु लुमनावल ।
“नु, मेगु फुक्क त्वःता छ्वये । आः हानं थ्व लँय् वयेगु गबलये गबलय् । नु, छकः वना हे स्वय् चैनपुरय्,” जिं पासापिन्त ग्वाका ।
थौं धनकुटा, धरान चाहिलाः इलामया च्या त्वनेगु अले लाःसा सिक्किम तक थ्यंकेगु धकाः न्हयथुकुन्हु हिलेया लुमुगु क्वथाय् त्वम्बा त्वत्वं दय्कागु योजनाय् खसुं भुनेवं पासापिन्सं थुसुं ख्वाःज्यात ।
“वनेगु ला? छु दु अन?,” निरुं न्यन, उत्साहित जुयाः मखु, मंमदु पहलं ।
“दु का । व ला मवसें मगाःगु थाय् । नेवाःतय्गु पुलांगु बस्ती । अन उमिगु थःगु हे सभ्यता दु । व धइगु पुलांगु करुवा दयेकीगु थाय्...” गुलिं सिउ पहवयेक जिं बाखं कना । सुं पत्याः जूथें ला मच्वं, तर सुनां म्हाः धकाः विरोध धाःसा याये मछाः ।
“अथे धाधां झी गन थ्यनी गनथ्यनी का । लिहां वनेम्वाःला? सगरमाथा थ्यनीका, वनेगु ला?” अनिलं नं तं पिकाल ।
जिं हानं नविन्द्रयात ग्वाका –“अथे मखु । थन तक वयेधुंकाः आः उलि वंसा चैनपुरय् हे थ्यनी, हानं वनेगु सा थन तक ला लिसा कयाः हे वये माली । वनास्वयेका नु ले । मेमेगु थासय् धइगु लँखतं लाइबलय् हानं वंसां जिउ नि ।”
मनय् गाई त्रिशुल यायां भचालंकाः दक्वं वनेत तयार जुल । नविन्द«ं सुल – “छंगु चैनपुर ।”
टिकट काउन्टरय् वनाः गाडी गुबलय् वनीधकाः न्यना । वनीन धाल – थ्व धायेगु ला उमिगु ब्यापार हे जुल नि । हाउसफुलगु सिनेमाय् टिकट यायेथें काचाकाचां दुहां वना । मन्ह्यं मन्ह्यं जुल, बल्ल बल्ल लिउनेया सीटय् फ्यतुना । राजधानी धयातःगु व येँय् ला धयाथे बस दइमखु थ्व दुर्गम जिल्लाय् गनं दइ? नवःथें खिउँथें मछिंथें । यःसां मयःसां थुसुथुसु नवःगु बसय् नं जितः न्हयइपुुसे च्वनाच्वन, चैनपुरय् पलाः तयेदयगु लोभं ।
झिंछताइलय् न्हयाःगु गाडी घौछिलिपा सिन्धुवा बजारय् दिकल । अन छगू कुंगःगु पसलय् वनाः चास्नीथें चाकुगु च्या त्वना । दुने च्या मियाच्वंम्ह व पिने बिस्कुट मियाच्वंम्ह निम्ह नेवाःतथें च्वं । न्यनास्वयां ला खःगु हे जुयाच्वन का । व पिने च्वंम्ह बाज्यःवंम्ह तःबाः बांलाक हे नेवाःभाय् सः । न्हापान्हापा भ्वतं अन वयागु हँ । दुने च्या बियाच्वंम्ह भौम्हसिया धाःसा लिसः बिइ मसः ।
क्वसं चःबि लुत । कोरियन ग्वहालि संस्था कोइकां दयाकाबिउगु व चःबिया च्वय् ग्वरलय् ततःग्वःगु आखलं च्वयातल जिमिसं दयेकागु धकाः । चःबि छगू हे विदेशीतय्के फ्वनाः दयेकेमाःपिं झीसं छु खँय् गर्व यायेगु धयाथें नुगः क्वतुल । ४५मिनेट ति पिइके धुंकाः हानं गाडीइ कोचेजूवना । अन ला स्कूलया मस्त ग्वारारारा वयाच्वन का जिमिगु थासय् । मचामचापिं तकं । येँय् जूसा पलख मस्त त्वःतेग्याः झीपिं, खुया यनी, दाया यनी धकाः । उमिला सुथय् पिहां वनकि न्हयाम्हेस्यां सां तये हइ छेँय् । आः झीगु स्वगिलय् नं थः मस्तय्त स्वतन्त्र चाःहिकेगु दिन लिहां वइतिनि ला? थःथाय् नं थः जुया म्वाये मखंपिं झी ।
सवा एक बजे तेह्रथुमया बसन्तपुर धइगु थासय् हानं गाडी दिकल । येँय् थें चकंगु थाय् मदु अले गुतजाःगु दरवार नं मदु अन । अय्सां स्वतप्यत जाःगु पिलरतयाः दयेकातःगु छेँत धाःसा झ्वःलिक दनाच्वंगु दु । जिपिं पिनें वःगु धकाः सिइकाः हे अनया मनूतय्सं जिमित हायेकेथें धाल – “येँय्थें ततःजाःगु छेँ ला थन मदु अय्सां जिमित थ्व हे शहरथें च्वनीगु । ” जिमिसं लिसः मबिया ।
पिनेच्वच्वं पत्याः हे मजुइक छकलं झ्वारारा वा वल । लँय् पसःतयाच्वंपिं, डोकोय् केरा तयाहःपिं दक्वं इतःमितःकनाः ब्वाँय् जुल । जिपिं नं छगू समिनीया पसलय् दुहां वना । तसकं नयेपित्यानाच्वंगु, हक्व हक्व फुत । साहुनी ला न्हिहेन्हिल, गुलि नखिरांत वःगु धकाः जुइ । अन दराजय् ब्वयातःगु तकुस्वांया अय्लाखय् मिखा ल्वात, सवाः कया, पल्कय्थुल । चैनपुर थ्यंकाः न्हयइपुकेमानि धकाः छगः अप्व हे कया ।
कय्ताथें चिकीबालागु लँ, छखे कुतुंवंसा यमां धाये मलाइगु भीर, मेखे च्वय् स्वःसा तपुलि कुतुं वनीगु पहाड, दथुया लं जिपिं नुगः भाराभारा मिंकाः वनाच्वना । द्यःया नां कायेगु सिबे मेगु छु हे याये फइ धकाः जिमिसं । उकिसं द्वाच्याद्वाच्या च्वंगु ध्याचःलँ । निथाय् स्वथाय् ला गाडी बांमलाक हे ध्याचलय् दुन, जिपिं दक्व कुहां वयेमायेक । गुलिंगुलिं ला गाडीइ च्वनेग्यानाः लिउलिउ हे जक वयाः नं क्वचायेकल ।
चारबजे ति जुल, जिपिं संखुवासभाया मुढे बजारय् थ्यंबलय् । ध्याचःया तुंख्यःथेंज्याःगु व थासय् पलाःतक नं तयेथाकु । अन दथुं कुल ब. किराती धइम्ह किरात जनमुक्ति मोर्चाया शहिदया सालिकं तुलुतुलु ध्याचः स्वयाच्वन । ल्हाःदुपिन्सं ला ल्हाःप्वःचिनाच्वनीगु थ्व देशय् ल्हाःहे मदुम्ह व सालिकयात छुं मयाः धकाः गथे धायेगु? उखेलाक्क डोजर छगः न्हयलंब्वानाच्वन । मनू मदयेकं ज्यायायेजिउगु जूसा गुलि यायेधुंकल जुइ वं थ्व देय्या विकास । तापाक्क द्वम्बःचाय् त्रिशुल ज्वनातःम्ह यलम्बरया शालीक दु – वया ला ल्हाः दु, तर नं वं ज्यायानाच्वंगु मदु। लिपा खँ थुल, व ला जुजु, वं गथे ज्यायाइ?
लुमंका च्वना । थ्व थाय् उलि सुगम मखुसां थुकिया सामरिक महत्व दु। सन् १७७६य् अरुण खुसि सिथय् जूगु छगू निर्णायक युद्ध लिपा सिक्किमीतय्त बुकाः नेपालं थ्व थाय् थःगु यानाकाःगु खः । थ्व न्हापान्हापा अरुण खुसिया सिथंसिथं तिब्बतया शिकारजंग वनेगु लँ खः । अले बहादुर शाहया नायवी कालय् १७९१य् नेपाःया तिब्बतलिसे युद्ध जूबलय् चैनपुर जुया काजी किर्तीमानसिं बस्नेतया नेतृत्वय् छगू फौज वंगु खः ।
सनिलया ५ बजेति जिपिं पिलुवा खुसिया सिथय् गाडीं कुहां वया । न्हिछि न्हय् घौ गाडीइ दुने बेतालय् प्याखं हुलाः हुलाः नकतिनि ताल ज्वंपिं थें जिपिं । व खुसिइ ताँ दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगुलिं गाडी उखे मवं थौकन्हय् । च्वय् तःधंगु ताँ दयेकाच्वन अले क्वये जिपिं व गाडीगिडी हे चुइकीथेंच्वंक बाःवयाच्वंगु खुसिइ पंयागु अस्थाइ तां पारीइ वना ।
लँ आपाः ल्यंमदयेधुंकल, ८ किमि जक धाःथें च्वं । तर व १२ किमि अथवा २० मिनेट या यात्राया लागि १५०तकँ पुलेमाःगु बाध्याता दु । मेगु गाडी मदइगु जूगुलिं उमि धाःथे चलेजुयाच्वंगु दु । गुलि हालां नं न्यागः ध्यबा हे क्वमकाः । पिनें वःपिं मनूत खनकि लाखय् लसिंतय्सं ला कायेला हि कायेला यानाः सनीथें, अले जिपिं मूहायेकातःपिं दुगुचातथें । छकःला न्यासि हे वनेला धइथें जूगु खः तर लिपा हानं खिउँसेच्वन धायेवं मखुथे जुइधकाः कुँमि घुतकाः सुम्क च्वना । जिपिं सार्वभौम दूगु देशय् लाकि अफ्रिकाया कानून धइगु हे मदुगु देशय् च्वनाच्वनागु धकाः तिफ्यायेमफुत । येँय् पलाःपतिकं लाइसेन्स व ब्लुबुक धकाः ध्यबानइपिं ट्राफिक पुलिसत अन दुसा अथे मजुइगु खःला धइथें च्वन ।
“उमिगु देशय् वसेंलि उमिसं धाःथे मयासे जिइला? झीसं झीथाय् ला थःधइथे याकेमफु, थन फइला? झी नेतात धाःपिं हे मजिउ,” नविन्द«ं तं प्वंकल । तर धनप्वः मेपिन्त तंप्वः थःपिन्त धाःथें ध्यबाया चाङ ल्हातिइतयाः टांक मदुगु लं फरफर ब्वयेकाः गाडीया इन्जतय् फ्यतुनाच्वंम्ह व खलासीयात तमं स्वयाच्वना । लँय् गाडी स्यनाः हानं बाघौ ति लिबात ।
सात बजे जुइन, खिउँसे हे च्वनेधुंकल जिपिं चैनपुर थ्यंबलय् । मत मदु, कांथें खिउँ, झ्वाग्रापाग्रागु लँ । गन वनेग गनच्वनेगु या कपाःस्याः दनिबलय् चैनपुर गय्च्वंधइगु हे स्वये मलात । अबाय्तिइ निसें चैनपुर ला द्यने धुंकल, सकलें च्वनाः टिभी स्वइगु छगू निगू पसःत बाहेक । बाय् मामां वना – अपाय्धंगु थासय् न्हय्म्ह न्ह्यंगु होटेल लज छगू हे मदुगु खनाः म्हाइपुल । मन जक दयां जिल ला, थज्याथाय् गथेयानाः आन्तरिक पर्यटनया खँल्हायेगु धयाथें मन पउँल ।
बल्ल बल्ल मेजरपाटीया कान्छा होटलय् थाय् लुत । यः मयःया सवाल हे मन्त, व मयः धालकि फल्चा बाय् नं दइमखु अन । न्हय्घौया बसयात्रा अले सुथं निसें जाछछाः हे नयेमखंगुलिं त्यानुगु व पित्याःगु सहयायेमफयाः जुइ, तुतिं नं प्वाथं नं अन हे च्वनेगु धाल । तलय् क्वथा स्वयां ला फागः स्वःसा स्वये हे म्वाः । बिलि, माकःचा निसें दथुपतिं पाय्धिकःम्ह बुँइचा तकं व हे क्वथाय् खन पिनेंअय्क स्वये बलय् ला कलात्मक व भब्य हे थेंच्वं तर ब्यवस्था धाःसा...माल दतं चाल मथू धइगु थ्व हे ला जुइनि । ल्हाःसिलेत लः मदु, चःबिइ वनां ला म्हगसय् जक खंसां थारान्हुयाः न्ह्यः स्यनीथें च्वं । थ्व हे ला नेवासभ्यता धयाथें जितः जिगु न्हासं हिस्यात ।
बाज्यःति वंपिं निम्ह त्यपुलिं व होटल चलेयानाच्वंगु जुयाच्वन । याइपिं मदु, मजिउ, मसिउ बाहेक धाये मसःपिं – थ्याक्क येँय् ज्यामयासे दाःखायेका च्वनीपिं साहुतथें । नेवाःभाय् मसःसां नेवाःजुयाया परिचय ला बियाच्वंगु हे दु धयाथें च्वन ।
कैलाश म्हुतुसि तकं मप्याकीम्ह, मेपिं त्वंसां मत्वंसां म्हाः धायेमफुपिं । झिकूचा, घ्यः व प्याज क्वयेकातःगु झ्वाइखुट्टीया सवाः लिसे माकुक्क खँ बाःवल – देय्या राजनीतिक अवस्था, कला, संस्कृति, एस्पेरान्तो भाय्या आन्दोलन निसें कयाः म्हगसय् खनीगुया तक विश्लेषण जुल । नवायेम्वाःम्ह रीनां नं खँ तल । न्हयइपुल र्य बित । अले तिनि सिल, चैनपुरय् त्वनेमाः धकाः लँय् न्यानागु तकुस्वांया अय्लाः ला लँय् हे सिधयेधुंकल खनी । नये धुनेवं थुलि न्ह्यःवल कि चैनपुरयात म्हंफुला धकाः तकं न्यनेल्वमन । भ्वसुक द्यनाछ्वया ।
ड्डड्डड्डड्डड्ड
सुथय् झ्यालं सिचुगु फसं सःतःवयाच्वन । क्यामरा ज्वनाः पिहां वना । थाय् ला द्यवं दयेका हे बियातःगु जुयाच्वन – प्यखेरं वाउँसेच्वंगु गुँ, कपाय्थें ब्वयाच्वंगु सुपाय्, यच्चुगु सर्गः, सिमाय् ब्यांचुलि हालाच्वंपिं झंगःत ।
दकलय् न्हापां थः च्वनागु व सतः हे स्वया । पिनें जक स्वयेबलय् ला व स्वनिगःया छगू उत्कृष्ट स्थापत्य कलाया नमुना थेंच्वं । नितजाः, क्वय् छ्यलि, वयांच्वय् दथुइ स्वपाःझ्याः तयाः जवं खवं याकःझ्याःतयातःगु दु । वयांच्वय् चिकिजाःगु बइगः दयेकातःगु दु। २४इन्चीया दाचिअपाया अंगः स्वये हे धिसिलाः । खनंखः, व ला दक्व चैनपुरया हे दकलय् बांलाःगु छेँ जुयाच्वन । जिं स्वयाच्वंगु खनाः हे जुइ, छम्ह लँजुवां जिगु न् ह्यःने वयाःधाल, “थ्व ला अनया ऐतिहासिक सतः खः। थन न्हापा चैनपुरयात तसकं मतिना याइम्ह मेजर छम्ह च्वं वःगु, वं हे दयेकाथिकूगु थ्व ।”
तर अन नं पुलांगु बांलागु खँ जक कनेगु अले आःया दुरावस्थाया बारे मसिउपह यायेगु चलन दु खनी, स्वनिगलय्थें । न्हयाक्व बांलानां छुयाये । आः व सतः अनया सरकारं छम्ह बागलं द्याःम्हथेंज्याःम्ह मनूयात बालं बियातःगु दु, च्वनेत अले लज चलेयायेत । न्हयःनेसं च्वंगु शानदार छ्यलियात सिपूतानाः क्वथा दयेकातयेधुंकल । न्हयःनेच्वंगु स्वपाःझ्यालय् पाखे पह वयेक सिपूतानाः क्वस्वये मजिइकातःगु दु । च्वय् कलात्मक त्वानाःसि छपुहे ल्यं मदयेधुंकल । कुनय् लाक्क निगू फिटति तजाःगु छगू संस्कृत व खय्भासं च्वयातःगु तपागु ल्वहँपतिं याचना यानाच्वंगु दु, का रे जितः अत्याचार यात धकाः । वया न्हःने जस्ताया पलिं पर्कातःगु खुकुंलूगु मण्डप नं अथे हे भुगुलुं च्वनाच्वंगु दु, थःगु इज्जतयायेसःपिं मदुगुलिं ।
दुनेया हालत झं कन्नाचायापुसेच्वं । जवय् पाखेला लजया किचेन जुल । निछिं झ्वाइँ याना तरकारी दयेके माःसां कुँ वनीगु थाय् दयेकातःगु मदु, दक्व अन हे मुनाच्वनी, धलिं दक्व कुंगयेकाः । स्वहाने निसें दंदंया फोहर दक्व थासय् पाँय् पाँय्। तलय् नं हिसि मदयेक लाःलाःथे यानाः क्वथा खुयातःगु दु। भ्वातःगु सोफा अनया अव्यवस्थायात ल्वः । थःद्यनेगु क्वथा नं अथे हे, जिमित तःगु क्वथा नं अथे हे । वयां तलय्या बइगः ला स्वये तक हे मफुत, फोहर मुनेगु थाय् जुयाच्वन उमिगु व ।
मन तया – थनया छु खँ ल्हायेगु, स्वनिगलय् करोडौं तका बाः वइगु जुजुया दरवार व दरवारस्वयायरया हालत ला थ्वसिबय् बांलाः मजूसा । थःगु संस्कृति मदुपिं सरकाय् वनाच्वँतले थथे हे जुइथें ताल, अले संस्कृति दुपिं सरकारय् वनेगु स्वयाः सन्याखुना तयाः भ्वय् जक नयाच्वनीपिं जुयाच्वँतले नं ।
दइ अन म्होतिं निं २००खा ति छेँ । ल्वहँतं सियातःगु छबालाचा लँय् निखेरं स्वत जाःगु छेँत धस्वानाच्वंगु दु । तिकिझ्याः सँझ्याः हे मदुसां लुखाय् कलाया बान्की धाःसा पिहाँवयाच्वंगु दु । फुक्क धयाथें छेँय् बार्दलि पिकयातःगु दु, वनं कतांकियातःगु सिपूदूगु । कलाया सवाः थूपिन्सं दयेकूगुलिं जुइमाः, साधारण सां अनया छेँत हिसिचादु । लँय् लँय् नारायण द्यः, कृष्णद्यः व गणेद्यःला नापहे लायेमाल, नेवाः बस्ती जुसेंलि । उकिसं भिंद्यःया द्यःगः ला तकसं हे तग्वः अले कलात्मक नं। अन तयातःपिं निम्ह सिंहं ला जिपिं येँया हे गुगुं द्यःगलय् गं थानाच्वनागु थें च्वंकाबिल ।
छेँखापतिं पसः अले पसःपतिं चाइनिज सामानया द्वँ दु । धायेत गां धाःसां अन ला ततःग्वःगु क्यासेट जक मखु थिकय् थिकय्गु मोबाइल तकं मियातःगु खन जिमिसं । खतुं थ्व ला अन या निगूप्यंगु जिल्लाया निंतिं स्थायी बजार हे जुयाच्वन ।
चाःहिलेगु यात अन हे थातं तयाः न्हयःनेसं च्वंगु च्यापसय् च्यात्वना । साहु नेवाः भाय् ल्हाय् मसः तर जिमिसिं नेवाः भासं खँल्हानाच्वंगु खनाः वला दंग जुल । व जक छु, छकलं मनूत हे भुंवल धाःसां जिउ । ओहो, नेवाःभाय् ल्हाइपिं मनूत नं दु खनी – अथे मखुला धाल जुइ उमिसं । अले अन नेवाः भाय् बांलाक ल्हाइपिं मनूत नं थ्यंकःवल । जिपिं अन थ्यंगु ला गुँमि थें छकलं हे न्यन खनी अन ।
न्यनेगु नं यक्व खँ दु , कनेगु नं । गुलिस्यां छु न्यनेथें गुलिस्यां छु कनेथें । म्ह हे मसिउपिं गबलें म्हगसय्नं मखंपिं मनूत छकलं पासाथें जुल, व नं स्याःन्याःपिं ।
छाती तफा यानाः थःगु इतिहास कन । उपिं न्हापा शाहकाल वयेधुंकाः अनया प्रतिकूल राजनीतिक अवस्थां यानाः बिसिउँ वयाच्वनेमाःपिं हँ । गुम्हं गन गुम्हं गन जुजुं उपिं भगवानया इच्छां अन लाः वल हँ । सु गबलय् वःगु धइगुया लिसः ला उमिके मदु, तर प्यंगू न्यागू पुस्ता अन हे फुनावनेधुंकल धकाः उमिसं सिउ ।
उपिं लिसे हानं छझाः चाःहिला । गुलि वन उलि हे न्ह्यइपुसेच्वना वल ¬– चिचिजाःगु व खिउँसेच्वंगु पुलांगु पसःत, थ्याक्क असनय् च्वंगुथें । लँय् मनूत जूपिंहे मदु, पसलय् गाःकि छु दइ? अय् नं सुं वइला धकाः आसं पियाच्वंपिं पसल्याःत । आः ला दक्व हे नेवाः भाय् सःथें जुयावल, विषेश यानाः बाज्यः वनेधुंकूपिं । इमिगु न्हापांगु न्हापांगु दुख हे उमि काय् म्हयाय् पिन्सं नेवाः भाय् ल्हाना मबिल धइगु जुल । “छु याये, जिमिसं नेवाः भासं धाःसा खय् भासं लिसः बिइ । न्हिले ला ख्वयेला । खतुं झीगु भासं उमित छुं बिइमफुत का । व हे का कारण,” छम्हस्यां धाल ।
उकिइ मध्ये छम्ह ला अनया नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजः हँ । “थन नेवाःभाय्या पत्रपत्रिकात वःला? नेवाःभाय् स्कुलय् ब्वंकेफइला? सपूmकुथि दु ला?” जिगु म्हुतुं न्ह्यसः क्वब्वाल, हाथुद्यःया म्हुतुं थ्वँ वःथें । दक्व न्ह्यसःया छगू जक लिस दु वयाके – झसुकाः । जिमिसं अन नेवाः भाय्या सफु छ्वयाहःसा ब्वनीपिं दइला धइगु न्ह्यसःया लिसलय् वं धाल, “थाय् छकू दयेकेमाल, र्याक छगःसां दयेकाः सफू मुनेमाल धकाः हालाजुयागु, यायेमफयाच्वन ।”
दुखया हे खँ धायेमाः। अन उलि ख्वातुगु नेवाः बस्ती दत नं अन नेवाः दक्वसित कतानाः दयेकातःगु छगू नं संघसंस्था खलः पुचः मदु । अन च्वंपिं नेवाःतय्त ग्वहालि यायेत वा अन आन्तरिक पर्यटनया विकासयायेत राजधानीइ च्वंपिनिगु छुं योगदान मजुल ।
न्ह्याबलें नेवाः नेवाः धकाः येँया नुगःचुइच्वनाः हालाजुइपिं नेतातय्गु ख्वाः छपाःछपाः यायां जिगु ख्वाः न्ह्यःने दंवल । उमिगु आय्बुसेच्वंगु भाषण व उमिगु लेख कार्यपत्रया तामझाम लुमन । छु झीग नेवाः आन्दोलनं उमित थिइफुगु दुला? येँय् उलिमछि संघसंस्थात दु अनया नायःत थन मवःला ग्वहालियायेत? जिगु म्हुतुं हानं न्ह्यसः पिज्वल । “येँ नं हे ला मसिउ, उकुन्हु वःगु का नेवाः देय् दबूया न्हूम्ह अध्यक्ष ।” धनकुटाया नेता थन वयाः खँ ल्हाःवये थाकु, येँय्च्वंपिं संभ्रान्तपिं नेतात गनंथ्यनी?
दुखया खँ, नेपाःया मेमेगु नेवाः बस्तीइ थें थन नं दकलय् तःधंगु समस्या थःगु परम्परागत पेशाया निरन्तरता हे जुयाच्वन । गुगु पेशाया कारणं नेवाः बस्तीया नां च्वन, व थाय्या विशेषता लुमंकातयेबह जुल, व हे कारण आः घितिघिति पनाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा अनदयेकूगु गं हनुमान नगर निसें खाँदबारीतकक थ्यं । गुगुं इलय् ४०–५०खाछेँय् करुवा दयेकीगु चैनपुरय् धायेमाल धाःसा निखा प्यखा छेँय् जक तां तांया सः तायेदनि । व नं पुलांगु पुस्तां हे जक ज्या यानाच्वंगु दनि, उमिसं न्हूपिंन्त बिइमफुथें, न्हूपिन्सं उमिके कायेमफुथें । मेपिं गुलिंस्यां न्हापा न्हापा थम्हं दयेकातयागु बसजाःया पसःजक जुयाच्वंगु दु, व नं प्लास्टिक, आल्मुनियम व मेमेगु भाराकुराया पसः जुयाः। न्हापा थम्हं दयेकागु धकाः धू थाथा यायां छम्हस्यां स्वंगू फुटति तजाःगु कलात्मक त्वाःदेवा लिकयाः क्यन । मेपिं अन पसः ला दनि तर मेमेगु सामानया पसः, अले गुलिस्यां धाःसा थःत पसल्याःहे मखु यानछ्वयेधुंकल । वयां अप्वःधयाथें ला आः यक्व स्वयाः यक्व चैनपुरे नेवाःत अन हे मच्वने धुंकल । गुलिं धरानय्, गुलिं इटहरीइ अले गुलिं धाःसा येँय् हे ।
आः न्हापाथें मखुत हँ। न्हापा गुँइ सी काये अःपु, ह ्यंग्वाः कायेथाय् दु, करुवाय् लः त्वनकि गामय् सान बढेजुइ, छेँय् छगः कँय्या करुवा धस्वाकेगु धइगु अनया गामय् प्रतिष्ठाया सवाल । आः गन खः धकाःअथे। गुगु वस्तुया माग हे मदु, उगु वस्तु दयेकाः वा आपुर्ति यायेगु धयागु आत्मरति जक हे ला खःनि । व गबलय्तक? म्वायेगु खःसा ला आल्मुनियमया करुवा वा प्लास्टिकया जग हे मिइ मालनि । अनच्वंपिनि छगू हे धारणा दु –“मनू ला मदयेधुंकल, करुवा दइला?”
धाथें अन झ्वः झ्वः हिसिचादुगु छेँत मुलुखाय् ततःफ्वःगु तालं ग्वयेकाः न्हयलंब्वानाच्वंगु दु । बाय् सुं थःत थःनालाः ल्वहेमसेंसां खापा खंवइला धकाः आसाकुति ख्वाः ज्यानाः पिया जकं च्वंगु खःला ? थ्व खनेवं यक्व न्हापा बागलु¨ व बन्दीपुरया नेवाः बस्तीइ चाःहिलागु लुमंसे वल । अन नं अथे हे – झ्वः झ्वः छेँदु, छेँ पिवाः मदु । मनय् धौबजि वाल – विकास व परिवर्तन ला मनूया स्वभाव हे खः । न्हापा गथे स्वनिगलय् च्वने ज्यामछिनाः थन वल, आः थनया वातावरण प्रगतिया निंतिं अनुकुल मजुसेंलि थ्व थाय् त्वःताः मेथाय् वन । संभवतः येँय् हे वन जुइमाः । छु आश्चर्य?
बिचाः वल, चैनपुरं येँय् वयाच्वंपिं मनूत नं दु जुइ नि । उमि चैनपुर लुमं ला लुममं ला। अन च्वंपिनि जक येँय् वनाच्वंपिं लुमनां छुयायेगु । इहिपाजुयाः वयेगु वनेगु धइगु ला स्वभाविक हे जुल । अन वंगलय् थःछेँ दुम्ह भौमचा छम्ह नापलाना, अले अनया म्ह्यायमचा भ्याचद्यइथाय् नं दु हँ । जितः काचाक्क कुपण्डोलया चैनपुर मेडिकल पसः लुमन ।
झिंनिदँ तःहाकःगु माओबादी जनयुध्द ताकय् नं चैनपुरं गाक्क हे कसा नयेमाःगु जुयाच्वन । न्हियान्हिथंथें थःत माओबादी धाइपिन्सं अन छेँदुपिं दक्व नेवाःतय्त चन्दा फ्वं वइगु जुयाच्वन । उमिगु मिखां थःगु छेँदुपिं व न्हापांनिसें इलम यानाः नयाच्वंपिं दक्वं हे सामन्ति खनीगु जुयाच्वन । कि नुगलय् ल्वहँतं थिनाः थःगु हिचःति हायेकाः कमेयानागु उमित बिइमाल कि न्हियान्हिथं ख्याच्वः व भौतिक कारवाही हे फयेमाल ।
ववंववं अनया पासापिं तक्क दित । जिमित स्वयाः छम्हस्यां धाल – “थ्व डिआइजि मोहनकृष्ण श्रेष्ठया छेँ ।”
“गुगु?” न्ह्यसः वइगु स्वभाविक खः । अले छम्हस्यां अन सिथय् कंझाःया कंझाः बुयाच्वंगु थाय् क्यनाः धाल, व थासय् न्हापा वया छेँ धस्वानाच्वंगु जुयाच्वन, तर वयात वर्ग शत्रु हे तायेकाः मखा जुइ, वया छेँेय् तंप्वंकल, नौ दयेकाथिकल । फोटो कयाच्वंम्ह शर्मिला भावुक खनेदत ।
खँया खँय् आः या परिस्थितिइ अन लिम्बुवान दयेकेगु धकाः न्यनागु खँपिकाना । उमिसं भचा मछिंथें ख्वाः ज्यात तर खास छुं समस्या मदु धकाः खँ दिकाछ्वत ।
उकिइ मध्ये अन चैनपुर इंग्लिस बोर्डि¨ स्कुलया प्रिन्सिपल प्रमोद शाक्यलिसे जिपिं अथें हे सतित । भचा च्वय् शितलगु थासय् वनाः झासुलना, लुमन्तिया निंतिं फोटो नं कया । येँय् कमर्श क्याम्पसय् ब्वनाः नं येँय् लजगाः मयासे थःगु थाय्या निंतिं छुं याये धकाः दक्वदिक्व अवसरयात ध्याक्वय् वांछ्वयाः अन मस्तय्त शिक्षा या लँ क्यनेत मत ज्वनाः लँय् दनाच्वंम्ह व ल्याय्म्ह प्रति जि नतमस्तक जुल ।
पुलाांगु तर हिसिचा दुगु छखा छेँय् जा थुकेयिबा, जिपिं हानं गफय् मस्त जुया । नेवाः संस्कृति, भाषा, धर्म, बस्ती, आःया नेवाः आन्दोलन, नेवाः पार्टी व संघीयता या बारे खुब बिचाः विमर्श जुल, मन्थन हे जुल । तर जिपिं सुं हे गुगुं नेवाः संस्थालिसे समतीपिं, जिमिसं यानां छु यायेगु, यानां छु जुइ? प्रमोदजीपिं लिसे जा नये सिधयेकाः छझाः अनया स्कूलय् स्वः वना । थ्वहे मौकाय् जिं वय्कःयात जिं दयेकागु नेपाली एस्पेरान्तो शब्दकोष व जिंएस्पेरान्तो भासं च्वयागु सफू छगू नं बिइ खन ।
लिहां हे वनेगु ला मन मदुनिगु खः तर न्ह्याःसां म्हाःसां थःगु थाय् ला थःगु हे जुइ खनी । थौ पिलुवा तक न्यासि वनाः अन हे बाय्च्वंसा गाडीइ सीट दइ धकाः धयाहःगुलिं व हे ल्याखं पलाःछिना, मंमदु मंमदु चैनपुरयात वने न्है धकाः धाधां ।
लँ खतं चैनपुर वयाबलय् अनया चिं धकाः पुलांगु मतच्याःथल छगः व पुलांगु हे करुवा छगः न्याना । अनथाय् हे येँ नं एस्पेरान्तो संघया पासा श्रीप्रसाद पोखरेलया फोन वल । वयात इटहरीइ निम्ह जक एस्पेरान्तिस्तो दूगु व आः जिपिं चैनपुरय् चाःहिला च्वनागु खँ कना । अले वं अथेसा अन चोलनाथ पोखरेलयात नापला धकाः फोन नं बिल । चोलनाथं अन उत्तरपूर्वी एस्पेरान्तो समाज धकाः नेपालय् एशियन कंग्रेस जूबलय् झिंच्याम्हेसिया नां च्वकातःगु लुमन ।
पासापिं लजय् हिसाव यानाच्वन, जि न्हयःनेसं फल्चाय् आरामं ग्वतुलाच्वना । अनथाय्लाक्क छम्ह बाज्याःति वंम्ह मनू सतिक्क फ्यतूवल । “भाइपिं झाया हे दीत्यनागु ला?”
“अँ । न्हाचः सुथय् हे वनेमाःपिं जिपिं। बहनी वयाः सुथ मजुइकं गथे वन धकाः छन्हु तःहाकः यानागु जिमिगु यात्रा । च्वनेला मगाःनि तर छुयाय्? द्यवं साल धाःसा हां थ्यनीतिनि थ्व थासय् जिपिं,” जिं खँ दिकाछ्वया ।
तर वया ला नुगलय् जायेक खँ दु खनी । जिमित म्हिगः बहनीनिसें कने मास्ति वयाच्वंगु । “छु याये बाबु । थाकुइगु जुल जिमित आः थन । तइमखुत ख्वाःवल जिपित थुमिसं । तःसलं ला धाये मछाःनि तर मौका लात धाःसा, देसं पिने उखे उखे गामय् याकःबाकः नेवाःत नापलातकि हे वनेगु मखुला छिमिगु देसय्? धकाः ध्याचु न्यंकेथें ख्याच्वःबिइथे. धाइगु । न्हापा न्हापा लिम्बुआनया पिन्सं न्ह्यागु याःसां थन चैनपुरयात थिउमवः तर उकुन्हुला पसः नं तिकः वल, मसाल जुलुस, खुकुरी जुलुस नं वल । न थन ल्वानाच्वनेगु, न थनया जायजेथा दक्व त्वःताः येँ वनेगु...”
छगू हे सासं धइथें कंगु खं जि छकलं मेगु चैनपुरय् थ्यंगु थेंच्वन । देसय् म्हिगः थःगु अधिकार धकाःतकं धायेमसःपिं आदिबासी जनजातीतय्त थःगु अधिकारया लागि सचेत याःपिं नेवाःत । थौ देसय् उलिमछि ह्यूपाः वयेधुंकल, दक्वस्यां थःगु अधिकारया ख‘ ल्हानाच्वन, दक्वं थःगु देय् थःत माः धकाः सःतयाच्वन । आः थज्याःगु अवस्थाय् स्वनिगलं पिनेच्वंपिं नेवाःतय्गु अवस्था अथेजुइ? छु झीगु उमिप्रति छुं दायीत्व मदुला? जिं न्यनातयागु, बछिस्वयाः यक्व नेवाःत स्वनिगः पिने लानाच्वंगु दु । आःतक ला उमिसं थःथःगु थासय् थःथःगु संस्कृतिया जर्गेनायानाः नेवाः जुयाः म्वानाच्वन का । कन्हय् अथे मजुइफु । मेगु छु जिमिगु हे पचलय् च्वंम्ह कैलाशया छेँ चरिकोटया तामा¨गामय् । आःया थ्व अतिवादीतय् न्हयःने अथे मेमेगु जातया बस्तीइ च्वंपिनिगु अधिकारया रक्षा यायेत थ्व सरकार तयार दु लाकि मदु? संघीयताया नामय् जातीय असहिष्णु समाजया विकास जुया वल धाःसा व अवस्थाय् अन च्वनाच्वंपिं अल्पसंख्यक नेवाःतय्गु अधिकार सुरषित जुइगुकि मजुइगु? अथे जूसा छु झीपिं नं आः स्वनिगलय् च्वनाच्वंपिं गैरनेवा आप्रवासी प्रति अथे हे असहिष्णु जुयाक्यनेगु ला? नुगलय् यक्व यक्व खँ दासिवयाच्वन । वयागु न्ह्यसःया जिके छुं लिसः मदु । न जिंवयागु न्ह्यसःयात सम्बन्धित थासय् तकं हे थ्यंकेफु ।
न्हिनय् सिचुसेच्वनेवं कुहांवनेगु शुरु याना । आःधासा व न्हिनय् लुटेयाइगु गाडीइ मच्वसें न्यासि हे वनाछ्वया । झ्वाग्रापाग्रा, चुलुसेच्वंगु अले थथ्याःक्वथ्याःगु लँय् वनागु व लँय् दथुइ स्यनीगु गाडीइ स्वयाः न्ह्यपुसेच्वन । लँय् निम्ह स्वम्ह पासापिं लिपालात, तर याकनं थ्यंकःवनेमानिगु जुयाः पियाच्वने मफुत । त्यानुधाधां मफुत धाधां क्वय् पिलुवा खुसि सिथय् थ्यंबलय् ला ६ बजे हे जुइन । मवसें मगात । आः अन मद्यन धाःसा कन्हय् सुथय् गाडी हे नापलाइमखु ।
काचाकाचां द्यनेगु थाय् नी माला । दतंफतं अन निगू द्यनेगु थाय्, उकिसं छगुलिइ न्हय्म्ह मन्हयं हँ । यःसां मयःसां अन च्वंम्ह छम्ह बुरिया छेँय् बास च्वनेमाल । पलख त्यानुगु, थाकुगु ल्वःमंकाः व खुसिसिथय् म्हिता । अन च्वच्वं छगू न्हइपुसेच्वंगु दृश्य खन । मनू हे वने थाकूगु व पंया ताँ व ल्वहँया ग्वाराग्वराया दथुं मोटरसाइकल पारयानाच्वंगु खनाः जितः मतिइ वल – नेपाल धइगु विकास स्वयाः न् ह्यः विलास वःगु देय् खः ।
खिउँसे च्वनेवं वयाः जा ला जाकि हे तिनि मसिउगु नं म्हुतुइ ल्वसुका । छ्यलिइ उतुउतु नवःगु थाय्, झयाः खापा छुं हे मदुगु थासय् लानातःगु व लासा धाःगुलिइ खिचा हे द्यनीमखुथेंच्वं । तर नं जिमिसं थःतथम्हं अन ग्वतुका ।
ड्डड्डड्डड्डड्ड
सुथय् ६ बजे हे दनाः गाडीइ थाय्या ब्यबस्था याना । च्याचि त्वनाः गाडीइ फ्यनुनाच्वना । ७ बजे नं गाडी मन्ह्याः । बरु अनच्वंपिन्सं व बस थःगु हे थं थः धयथाय् च्वने दयेमाः धकाः हाःवल । बस न्ह्यात, आः थ्व मनतय् ख्वाः गबलें हे स्वये म्वाल धयाथें मन याउँसेच्वन ।
दश बजे ती व हे ध्याचः दूगु मुढे धइगु थासय् थ्यन । नयेत वंसां जिउ, बाघौति दिकी तिनि धाल । पित्याःगु हे ला मखुनि अथे सां न्हिछि बसय् घ्वान्तां घ्वान्तां संकीतिनि धइगु लुमंकाः दुदुगु नयेगु बालाइ धकाः च्या त्वना, चना, चाउचाउ धया, दयेकाच्वतिनि, गाडी यंकीन धाल । काचाकाचां थाहां वयाः स्वयां ला अन मेगु हे दृष्य खन । जिमिगु थासय् ला अनयापिं राइलिम्बूत एसामजां च्वनाच्वन, थःगु हे छेँथें । जिमिगु म्हिचा म्हाचा नं गन लाः गन । स्वभाविक रुपं जिमिसं व थाय् जिपिं सुथय् ६ बजे निसें पियाः कयातयागु, उलि यायेत व नवःगु थासय् बाय् च्वना । अचानक अन मेगु हे वातावरण खनेदत – “थन छिमिसं धइथे दइला? गन गन गय्गय् मिलेजू च्वना हुँ ले,” छम्ह ल्याय्म्ह हाला हल आदेश बिइथें । “जिपिं क्वमालि जुया, “जिपिं नं मनूत हे ला खःनि । जिपिं छिकपिनिगु थाय् स्वये धकाः गनं निसें वया । थःगु सीटय् च्वनं छु जुल?” हानं मेम्ह बुरि हाल, “वल सा वल का । जिमिके न्यानाः वयागु खःला?” मेम्ह छम्ह नेता ख्वाम्हस्यां ला नर्थक हक्कल , “छु हालाच्वनागु? छिपिं ज्यापुत मखुलाः? अप्वः हाल कि थन हे क्वकयाबिइÒ π”
व घटनां चैनपरया नेवाःतय्सं गज्यागु थाकुक म्वानाच्वने माल जुइ धकाः हानं छकः बिचाः यायेत जि बाध्य जुल । संविधान च्वइपिन्सं गज्याःगु संघीय व्यवस्था वइ धकाः मसिउनि, उमिसं सिइधुंकल । राज्यय् संघीय व्यवस्था लागू मजूनि, अन पिनें वःपिं नेपाली जनतायात गज्याःगु व्यबहार यायेगु धइगु प्रान्तीय नीति तयार जुइधुंकल । जिं थःतथम्हं न् ह्यसःतया – छुस्वनिगलं द्वलंद्वः राइलिम्बुतय्त थाय् बियातःगु, जिलाजंथें मानेयानातःगु थुलि हे याकेत ला? छु झीसं थन मालाच्वनागु संघीय व्यवस्था थज्याःगु खः ला?
(२००९ ०९ ०१ कुन्हु लिथ्यंगु जुइ ) http://razeno.blogspot.com/2009/09/blog-post.html
सन्ध्या टाइम्सय् कथहं पिदंगु 2010 01 01, 01 08, 1015,
