Nepali Mahila : पम्फा भूसाल

पम्फा भूसाल

पूर्वमन्त्री, सामान्य प्रशासन मन्त्रालय
पोलिटब्युरो सदस्य, एकीकृत नेकपा -माओवादी)
सदस्य, संविधानसभा
जन्मः सन् १९६२, अर्घाखँची जिल्ला

पम्फा भूसालको जन्म अर्घाखँची जिल्लाको किमडाँडा गाउँ विकास समितिमा जुलाई १९६२ मा भएको थियो । पितृसत्तात्मक सोचबाट ग्रस्त समयमा उहाँ चौथो छोरी हुनुहुन्थ्यो र त्यसबखत गाउँको परिवेशमा छोरा हुनैपर्ने धारणा व्याप्त थियो । अर्को छोरी जन्मदा उहाँकी आमा इन्द्रकला भूसाललाई ठूलो पीडा हुन्थ्यो । हजुरबुबा परालको कुन्युबाट लडेकै वर्षउहाँको जन्म भएको थियो, त्यसकारण उहाँकी आमाको हेरचाह गर्ने कोही पनि थिएनन् । यसरी भूसालको विभेदपूर्ण जीवन प्रारम्भ भएको थियो ।

गाउँकै धनी र प्रभावशाली सामन्ती परिवारमा भूसालको जन्म भएको थियो । उहाँका हजुरबुबा स्थानीय व्यापारी हुनुहुन्थ्यो जसले उच्च व्याजदरमा गरिब गाउँलेहरुलाई ऋण दिने गर्नुहुन्थ्यो । उहाँका बुबा गोविन्द भूसाल शिक्षित हुनुहुन्थ्यो र छोरा एवँ छोरीले समान अधिकार पाउनुपर्दछ भन्ने कुरा बुझ्नु भएको थियो । तर उहाँ असहाय बन्नु भएको थियो । वास्तवमा, उहाँका हजुरबुबाआमाले नाति र धेरै धनसम्पत्ति चाहनु भएको थियो । "छोरी जन्मनु त धेरै डरलाग्दो कुरा हुन्थ्यो," उहाँ आफ्नो बाल्यकालको सम्झना गर्नुहुन्छ ।
आलोचना र व्यङ्ग्यबीच भूसालका बाबुआमाले उहाँलाई स्थानीय प्राथमिक विद्यालयमा भर्ना गरिदिनुभयो र उहाँ नै गाउँको विद्यालयमा पढ्ने पहिलो छात्रा हुनुभयो । उहाँकी आमा छोरासरह नै छोरीहरु पनि शिक्षित भएको चाहनुहुन्थ्यो । "यस पर्रि्रेक्ष्यमा, मेरी आमा त्यस बखतकी महान आमा हुनुहुन्थ्यो," उहाँ भन्नुहुन्छ ।

पूजारीहरुले एउटी छोरीको रजश्वला हुनुअघि कन्यादान गरेमा आमाले छोरा जन्माउन सक्ने भूसालका हजुरबुबाअमालाई बताएका थिए । यसको अर्थ बालबिबाह थियो । त्यसकारण उहाँकी दिदीको नौ वर्षै उमेरमा बिबाह भयो । बिबाहको दिन सबै तयारी पूरा भएको थियो । तर दुलाहाको परिवार जन्ति लिएर आएको देखेर भूसालले बरन्डाबाट 'दिदी सानै छे' भन्दै चिच्याउनु भएको थियो । उहाँ भन्नुहुन्छ, "म यति जोडले कराइरहेकी थिएँ कि मलाई धानको कुन्युमा हुत्याइदिए र ठूलो आवाजका साथ रेडियो बजाइयो । यो नै लैंगिक असमानताका बिरुद्धमा मेरो पहिलो सङ्र्घष थियो र यही घटनाले मेरो जीवनभर निर्देशित गरिरहेको छ ।"

गाउँमा केही ठूलो काम गरेमा 'केटाले गरेको जस्तै' भनिने गरिन्छ । भूसालले यसलाई सहन सक्नुभएन र केटाले गरेझैं केटीहरुले किन सक्दैनन् भनेर प्रश्न उठाउनुभयो । धेरैवर्षम्म उहाँले विद्यालयमा उच्च अङ्क प्राप्त गर्नुभयो र छोरीहरुले समेत अवसर पाएमा वास्तवमै केही गरेर देखाउन सक्छन् भन्ने उदाहरण गाउँमा प्रस्तुत गर्न सक्षम हुनुभयो । तथापि, उहाँका बुबाआमाले गाउँघरमा बढ्दै गएको आलोचनाका कारण तीन कक्षाबाटै विद्यालय छाड्न आग्रह गर्नुभयो ।

आलोचना जतिसुकै भए पनि भूसालले माध्यमिक विद्यालयमा पठाउन बुबाआमालाई विश्वस्त बनाउनुभयो । माध्यमिक विद्यालय घरबाट निक्कै टाढा भएकोले मामाघर नजिकको माध्यमिक विद्यालयमा भर्ना हुनका निम्ति उहाँलाई गुल्मी जिल्लामा पठाइयो । घरमा पाएको स्वतन्त्रता उहाँले मामाघरमा पाउन नसकेको अनुभूति गर्नुभयो र जनज्योति माध्यमिक विद्यालयमा भर्ना हुन घर र्फकनुभयो । यो विद्यालय घरबाट झण्डै दुईघण्टा हिँडेर पुग्न सकिन्थ्यो । विद्यालयमा केटा र केटीबीच बोलचाल गर्न अनुमति थिएन तर भूसालले यो परम्परा तोड्नुभयो र विद्यालयको इतिहासमा नयाँ युग आरम्भ गर्नुभयो । उहाँ सामान्यज्ञानमा तीक्ष्ण हुनुहुन्थ्यो र खासगरी महिलाको सवाल आउनासाथ उहाँ अझ छरितो ढंगबाट प्रस्तुत हुने गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले १२ वर्षी हुँदा कानुनमा महिला बिरुद्ध विभेद रहेको कुरा बुझ्नुभएको थियो र यसका बिरुद्ध आवाज उठाउनुभयो । "आजभोलिको प्रचलित शब्दावलीमा यसलाई महिला अधिकारवादी 'फेमिनिष्ट' भन्न सक्नुहुन्छ," उहाँले भन्नुभयो ।

भूसालले वामपन्थीहरुबाट प्रबर्द्धन गरिएको विद्यालयमा समेत सहभागी हुनुभयो । पञ्चायतीकालमा मारिनुभएका बरिष्ट अधिकारकर्मी टङ्क भूसालले उहाँलाई बामपन्थी विचारधाराका बारेमा परिचित गराउनु भएको थियो । रातको समयमा गोप्यरुपमा गठन गरिएको बामपन्थी विद्यार्थी संगठन अखिल नेपाल स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको सन् १९७६ मा उहाँ तत्कालै सदस्य बन्नुभयो ।

भूसालले एसएलसी परीक्षा सन् १९७८ मा उत्तीर्ण गरेपछि उहाँलाई केटीहरुले पढ्ने विषयहरु जस्तै, शिक्षा वा नर्सिङ संकाय रोज्न सल्लाह दिइयो । तर उहाँले कृषि पढ्ने इच्छा राख्नुभयो तर काठमाडौं आएर पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा दरखास्त दिनुभयो । उहाँले सन् १९८२ मा ओभरसियरको पढाइ पूरा गर्नुभयो । थप अध्ययनका निम्ति उहाँले रुस जाने अवसर प्राप्त गरे पनि राजनीतिका निम्ति भन्दै त्यसतर्फनजाने निर्णयगर्नुभयो । उहाँले शंकरदेव क्याम्पसमा व्यवस्थापन विषय अध्ययनका निम्ति भर्ना हुनुभयो । उहाँले शिक्षा विषयमा स्नातक र समाजशास्त्र विषयमा स्नातकोत्तर पूरा गर्नुभएको छ । जेसुकै अध्ययन गरे पनि उहाँको प्रमुख लक्ष्य एवँ कार्य विद्यार्थी युनियनलाई सबलीकृत गर्नेतर्फकेन्द्रित थियो ।

पञ्चायती सरकारले राजनीतिक गतिविधिलाई प्रतिबन्धित गरेको समयमा राजनीतिमा संलग्न रहेकोमा उहाँको परिवार खुशी थिएन । तर तिनीहरुले उहाँले कसैगरी पनि राजनीति त्याग्न सक्दिन भन्ने बुझेका थिए । भूमिगत रहँदा प्रहरी उहाँको घरमै पुगेको थियो र प्रतिष्ठित त्यस परिवारका निम्ति यो टाउको दुखाइको विषय बनेको थियो । "तर परिवारका कुनै पनि सदस्यले मलाई राजनीति त्याग्न सोझै भन्न सकेनन्," उहाँ भन्नुहुन्छ ।

पञ्चायतकालमा र सन् १९९० को राजनीतिक परिवर्तन पछि पनि भूसाल धेरैपटक गिरफ्तारीमा पर्नुभयो र यो हरेकवर्षजस्तै हुने गर्दथ्यो । यसैको कारण उहाँको परिवारले दुःख पाएको थियो तर मुलुकमा परिवर्तनका निम्ति उहाँको लक्ष्यमा कहिल्यै विचलन आएन र कसैले उहाँलाई रोक्न पनि सकेन । पञ्चायतको विरोधमा पर््रदर्शन कार्यक्रममा सहभागी हुन लाग्दा सन् १९८० मा उहाँ ललितपुरको मंगलबजार पुग्दा गिरफ्तारीमा पर्नुभयो । उहाँ सन् १९८१ मा पुनः गिरफ्तारीमा पर्नुभयो र चार महिना थुनिनुभयो । "मलाई धेरै सरकारले गिरफ्तार गरेका छन्, जसमा मरिचमान सिँह, गिरिजाप्रसाद कोइराला, र मनमोहन अधिकारी समेत छन्," उहाँ गर्वका साथ भन्नुहुन्छ ।

पछि उहाँ साना जल-विद्युत विकास आयोजनामा ओभरसियरको रुपमा प्रवेश गर्नुभयो तर उहाँको राजनीतिक झुकावका कारण हटाइनुभयो । सन् १९८५ मा अर्घाखँचीस्थित र्सार्वजनिक निर्माण विभागमा ओभरसियरको रुपमा कार्य गर्दा उहाँलाई राजधानीमा भएको बम विस्फोटनमा संलग्न देखाएर पुनः गिरफ्तार गरियो ।
सन् १९९० मा बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना भएपछि प्रचण्डले नेतृत्व गर्नुभएको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (मशाल) र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीकोचौथो महाधिवेशन) बीच एकता भएर नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एकता केन्द) बन्यो र त्यसमा बाबुराम भट्टर्राईले नेतृत्व गर्नुभएको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (मसाल) समेत प्रवेश गर्‍यो । चितवन जिल्लामा नेकपा (एकता केन्द्र) को पहिलो महाधिवेशन सन् १९९१ मा सम्पन्न भयो र प्रचण्डले दीघकालीन जनयुद्ध प्रारम्भ गर्ने आवश्यकता सहितको राजनीतिक प्रस्ताव प्रस्तुत गर्नुभयो । यसैवर्ष भूमिगत नेकपा (एकता केन्द्र) को खुला राजनीतिक मोर्चा एकीकृत जनमोर्चा नेपालले आम निर्वाचनमा भाग लियो र प्रतिनिधिसभामा तेस्रो ठूलो दल बन्यो । यस मोर्चामा भूसाल केन्द्रीय सचिव हुनुहुन्थ्यो ।

शसस्त्र संर्घषका निम्ति तयारी आरम्भ भयो । भूसालले शसस्त्र संर्घषका निम्ति भूमिगत योजना बनाउने र संवैधानिक अभ्यासका दुवै मोर्चामा संलग्नता राख्नुभयो । उहाँ एकीकृत जनमोर्चा नेपालको सन् १९९५ को फेब्रुअरीदेखि जुनसम्म अध्यक्ष समेत बन्नुभयो । "नेपालका राजनीतिक दलको म पहिलो अध्यक्ष भएकी थिएँ," उहाँको दाबी छ । सन् १९९५ मार्चमा प्रचण्डले नेतृत्व गर्नुभएको नेकपा (एकता केन्द्र) को एउटा समूह र बाबुराम भट्टर्राईले नेतृत्व गर्नुभएको एकीकृत जनमोर्चा नेपालले आधिकारिक रुपमा पार्टीले नाम नेकपा (माओवादी) मा परिवर्तन गरेर जनयुद्ध प्रारम्भ गर्नुभयो ।

सन् १९९६ फेब्रुअरी ६ का दिन बाबुराम भट्टर्राई र पम्फा भूसाल तत्कालीन प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवालाई एकीकृत जनमोर्चा नेपालको नामबाट ४० बुँदे मागपत्र बुझाउन सिँहदरवार पुग्नुभयो जसमा फेब्रुअरी १७ सम्ममा सरकारले आफ्ना माग पूरा नगरेमा यसका बिरुद्धमा आन्दोलन गर्न बाध्य हुने भनिएको थियो । यो वास्तवमा एक प्रकारले एकीकृत जनमोर्चा नेपालले जनयुद्ध घोषणा गरेको थियो । तर उनीहरुले माग पूरा गर्ने समयावधि अघिनै माओवादीले १३ फेब्रुअरी १९९६ मा शसस्त्र संर्घष प्रारम्भ गर्‍यो र उनीहरुले रोल्पा, रुकुम र सिन्धुली जिल्लामा एकसाथ प्रहरी चौकीमा आक्रमण गरेका थिए ।

भूसालले निर्माण गरेको नयाँ घरमा सरेको तीनदिन पछि नै उहाँ भूमिगत हुन बाध्य हुनुपर्‍यो । राजधानीका सेल्टरमा लुक्दै बस्नु भएकी भूसालले पार्टीको संगठनलाई बलियो बनाउन नेपालको सुदूर पश्चिमको सेती-महाकाली क्षेत्रमा जानुभयो । भारततर्फजाँदा गिरफ्तारीबाट बच्न उहाँले मधेशी महिलाको भेष लगाउने गर्नुहुन्थ्यो ।

सुदूर पश्चिमी नेपालमा पार्टीको संगठन धेरै कमजोर थियो र पार्टीको उपस्थिति खोजी गर्दा समेत भेट्टाउन कठिन थियो । उहाँ पूरै क्षेत्रको पार्टी इन्चार्ज हुनुहुन्थ्यो । थोरै मानिसले मात्र चिन्ने भएकोले उहाँलाई बाँच्न भने केही सजिलो पनि भएको थियो । तर तल्लो तहबाट संगठन निर्माण गर्न निकै कठिन थियो । मानिसले माओवादीका बारेमा बुझेका थिएनन् र आफ्नो लक्ष्य बताउनासाथ सहयोग गर्न त्यति इच्छा राख्दैनथे । तर भूसालले पार्टीका निम्ति जीवन बलिदान गर्ने पूर्णकालीन कार्यकर्ताको समूह विस्तारै निर्माण गर्नुभयो । प्लाटुन तहको शसस्त्र बल सन् २००१ मा स्थापना भयो र उनीहरुले भारतीय सीमावर्ती लापुन्जीमा दिउँसै प्रहरी चौकीमाथि आक्रमण गरे ।

उहाँलाई कामरेड 'बिजुली' भन्ने गरिन्थ्यो । सैनिक कारवाहीमा भौतिकरुपमा आँफै उपस्थित नभए पनि उहाँले योजनाकारको भूमिका निर्वाह गर्नुभयो । उहाँले धेरै कामरेडहरु जीवन र मृत्युको दोसाँधमा पुगेको देख्नुभएको छ । "मैले कामरेडहरुको मृत्यु आफ्नै आँखा अगाडि भएको देखेकी छु । मृत्युमा खुशी हुने र जनयुद्धको नाममा साथीभाइसँग विदाइका हात हल्लाउनेहरु देख्दा कहिलेकाँही आफै छक्क पर्दथेँ । मृत्यु वरण गरिरहेका साथीहरुलाई देखेर छापामारहरु कहिल्यै विचलित भएनन् । यस्ता घटनाहरुले बरु उनीहरुलाई संर्घषप्रति अझ प्रतिबद्ध बनाउँथ्यो," उहाँ भन्नुहुन्छ ।

सन् २००६ नोभेम्बरमा माओवादीले विस्तृत शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्‍यो र सन् २००८ मा सम्पन्न संविधानसभा चुनावमा सोचेको भन्दा पृथकरुपमा सबैभन्दा ठूलो दलको रुपमा विजयी बन्यो । उहाँ भन्नुहुन्छ, "शक्तिको स्रोत नै जनता हुन् । हामीले जनयुद्ध केही मानिसबाट आरम्भ गरेका थियौँ र संविधानसभा चुनावमा हामीले प्राप्त गरेको कूल मतले हाम्रो उचाइलाई तपाईंले सहजै मापन गर्न सक्नुहुन्छ । हामीलाई कुनै पनि अन्तर्रराष्ट्रिय शक्तिबाट सहयोग थिएन, हामी असफल हुन्छौं भनेर प्रमाणित गर्न उनीहरु सबै उद्यत थिए ।"

माओवादी समेतेको सन् २००७ को डिसेम्बरमा बनेको संयुक्त सरकारमा उहाँ महिला, बालबालिका र समाजकल्याण मन्त्रीमा डिसेम्बर २००७ मा नियुक्त हुनुभयो । उहाँकै शब्दमा मन्त्रीको रुपमा उहाँको कार्यकाल "सफल रहेको" ठम्याइ छ । उहाँले कुनै पनि सरकारी कर्मचारीका बिरुद्धमा उनीहरुको राजनीतिक झुकावका आधारमा कहिल्यै विभेद गर्नुभएन ।

संविधानसभा चुनावमा भूसालले ललितपुर क्षेत्र न. ३ निर्वाचन क्षेत्रबाट निर्वाचित हुनुभयो । अगष्ट २००८ मा माओवादीको नेतृत्वमा बनेको सरकारमा उहाँलाई सामान्य प्रशासन मन्त्री बनाइयो । तथापि उहाँको कार्यकाल राजनीतिक आँधीहुरीबीच समाप्त भयो । प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डको २००९ मे ४ को राजीनामासँगै उहाँको कार्यकाल समाप्त भयो । तर शक्तिमा हुँदा वा नहुँदाको अवस्थामा समेत उहाँ सदैव जनता र उनीहरुका समस्याका बीचमा रहन चाहनु हुन्छ ।

भूसालले पार्टीभीत्र प्रगति गर्नुभएको छ । उहाँ १९९३ मा केन्द्रीय समिति सदस्य बन्नुभएको थियो भने २००४ मा बनेको पोलिटब्युरोका दुई महिलामध्ये एक हुनुहुन्थ्यो । उहाँको संर्घषमय जीवनले विवाहलाई ओझेलमा पार्‍यो । "मैले अविवाहित रहँदा नै ठिक गरेको अनुभव गरेकी छु," उहाँ भन्नुहुन्छ । उहाँले कहिल्यै भड्किलो लत्ताकपडा र मेकअप गर्नुभएको छैन । यसको बदलामा भूसालले तटस्थ पहिचान बनाउनु भएको छ, उहाँ छोटो कपाल राख्नुहुन्छ, चस्मा लगाउनुहुन्छ, र्सट र प्यान्ट लगाउनुहुन्छ र युद्धमा होस् वा मन्त्रालयमा यो शैलीमा कुनै परिवर्तन आएको छैन । उहाँको जीवनशैली परिवर्तन भएको छैन, न त जनयुद्धप्रतिको र्समर्पण र मुलुकको समग्र परिवर्तन ।