जिगु नुगलय् च्वंम्ह सत्य मोहन

राजेन मानन्धर

मनूत गुलि म्वाइ? म्वायेगु धइगु हे सिइत खःसां सिइगु धइगु सुयातं मयः । तर सु गबलय् सिइ धइगु सुनां मसिउ । गुम्हं लाइमखुत धकाः अस्पतालं लितछ्वयाहःम्ह दं दं धिसिलाक्क म्वानाच्वनी, गुलिं छुं म्वाःम्ह लुफिं जक हानाः नं मदयेयः । उकिंला मृत्यु धइगु छगू अज्याःगु निश्चिता गुगु गबलें निश्चित जुइमखु धाइगु । 

नेपालीत म्वाइगु धइगु हे अप्वलय् ७२दँ धाइ । उकिइ स्वचकं ला थ्व उमेर तक थ्यनी हे मखू, गुलिं कुपोषणं वनी, गुलिं, वासः याके मखनाः वनी, गुलिं भवितव्यय् लाइ । गुलिं गुलिं जक जंको यायेखनी, व उमेर तक थ्यन कि ला द्यःथें मानेयानातइ, अथवा धायेगु खःसा उकियात अपवादया रुपय् काइ । उकिसं सछिदँ थ्यनेगु धइगु ला च्यागूगु आश्चर्य हे धाःसां जिउ । झीगु देशय् आः सछिदँ पुलेधुंकूपिं शायद पतिंचाय् ल्याःखायेत हे जक दइ जुइ । उकिसं पूरा होस हवासय् ल्याय्म्हया जोश पिकयाः थी थी समाज सेवाय् तकं संलग्न जुयाः म्वानाच्वंपिं झन् गुलि दु जुइ? झी वाङमय शताब्दी पुरुष, संस्कृतिविद् व साहित्यकार डा. सत्यमोहन जोशी छम्ह अज्याःम्ह हे अपवाद जुयाः झी न्ह्यःने म्वानावन, गुम्ह १०३ दँया उमेरय् तकं यक्वसिया लागि प्रेरणा जुयावन । 

थौं आइतवार सुथय् वय्कः मन्त धइगु न्यनेमाःबलय् छझाःला निःशब्द, स्तब्ध अले सिमां कुतुंवःम्ह थें हे जुल । खतुं थ्व अथे अप्रत्याशित ला मखु, अज्याःगु आश्चर्यजनक उमेर, उकिसं तःहाकः हे मफयाच्वंम्ह अले सिकिस्त धकाः हे स्वन्हु न्ह्यःनिसें खबर वयाच्वंगु । झीसं सिउ झी सिइमानि धइगु, तर मदइगु धइगु सह याये थाकुइगु खनी । मदइगु धइगु मदइगु हे जुयाच्वन । 

थौं वय्कः मदयेधुंकाः वयेकःया बारे छुं छुं खँ च्वयेत मन वनाच्वन । थ्व लेखय् जिं वय्कःया जीवनी, योगदानया विविध पक्ष अले उकिया लिच्वः समाजय् गुकथं लात धकाः धयामच्वना । अज्याःगु खँ छपु चिकीहाकःगु लेखय् तये सम्भव मदु, अले जिकय् उलि यायेगु क्षमता नं मदु । अथेसां थन जिगु व्यक्तिगत स्वापूयात छुं भचा लुमंकेगु कुतः याये । 

सत्यमोहन जोशीया नां मचां निसें हे न्यनातयागु । गनं न्हापा न्हापा भासन याःगु वा उद्घाटन वा विमोचन याःगु नं खना जुइ । तर प्रत्यक्ष नापलानागु धाःसा नेपालभाषा स्नातकोत्तर ब्वनाच्वनाबलय् नेसं १११८पाखे । अबलय् लोक साहित्यया बारे न्यनेकने यायेत धकाः जिपिं दक्व विद्यार्थी वय्कःया छेँय् हे वना । व पवित्र थासय् न्हापांगु पलाः जिगु । नेपालभाषा, नेपालभाषा साहित्य व उकिइ लोक साहित्यया बारे गहन विश्लेषण यानाः जिमित कनादिल । जिपिं प्रभावित मजुइगु खँ हे मजुल । झीगु समाजय् थुलिमछि खँ सफू ब्वनेथें छगः आखः मद्वंक बिचाः हे मयासे फररर कनेफुम्ह मनू नं दु खनी, थथे मतिइ वःगु जितः । 

अनं लिपा जि पत्रकारिताया झ्वलय् कला संस्कृतिया बारे छुं च्वयेत वय्कःयाके वनाः न्यंवनेगु याना । वय्कलं मसिउगु धइगु छु्र मदु, न्ह्यागु खँ न्ह्याबलय् न्यंसां तत्काल हे विस्तृत व गहन ढंगं लिसः बियादिइगुलिं जितः जिगु च्वज्याय् यक्व ग्वाहालि जुल । वय्कःया हे प्रेरणां नेपाःया संस्कृतिपाखे च्वसा न्ह्याकेगुपाखे प्रेरणा जूवंगु खँ नं थन न्ह्यमथसे मगाः । 

सन् २०१२ पाखे डेनमार्क चाःहिलेगु अवसर लुत । अनया लुमन्तियात भ्वँतय् ल्ह्यल्ह्यं सफूया हे रुप काल । जितः  थुकियात प्रशासन यायेगु हौसला बियादिल लिबि च्वसा दबूया शाक्य सुरेनजुं । सफू “न्यामिसाया देसय्” विमोचन यायेत जिमिसं सत्यमोहनजुयात ल्यया । जिपिं निम्हं सफूया पाण्डुलिपिया फोटोकपि ज्वनाः वना । जि नकतिनि सफू च्वयास्वयाम्ह नच्चाम्ह च्वमियात छु पत्याः याइ धकाः च्वनां ला, धायेवं हे वयेगु बचं बियादिल । अले सफू ब्वनाः उकियाबारे छुं नवायेगु तकं आश्वासन बियादिल ।

जि छकलं सर्गतय् थ्यन । वय्कःया ल्हातिं जिगु सफूया विमोचन याकेखनाः जि धन्य जुल ।  धाथें वयेकलं प्यन्हु–न्यान्हुया दुने सफू ब्वनाः उकिया थी थी प्रसंगया चर्चा तकं वय्कलं यानादिल । जिं न्हापा नेवाः भासं राजनीतिक व सामाजिक विषयय् आलोचनात्मक लेख च्वयाच्वनागु जक ब्वनातःगुलिं जुइ, जिगु सफूयात तःधंगु उपलब्धिया रुपय् वय्कलं न्ह्यब्वयादिल । शायद व छम्ह न्हूम्ह च्वमियात हःपाःबिइगु वय्कःया तरिका जक नं खयेफु, तर जिं धाये वय्कलं उलि जितः ग्वाकादिउगुलिं हे जिगु च्वसा थ्व ख्यलय् न्ह्याना हे च्वन । 

व धुंकाः नं इलय् ब्यलय् नापलानाच्वना । छकःनिकः छेँय् वनेबलय् नं न्यनाच्वनी — ग्व छु च्वयाच्वना, गबलय् पिदनी? उलि हे जक ला? मेगु सफू पिहाँ वइमखु ला? जिं सफू प्रकाशनया आर्थिक समस्यायात कुले, वय्कलं ध्वाथुइकादी — नेपालभाषां च्वइपिनिगु थ्व मंकाः समस्या, अथे नं पिथनाच्वनी, समस्या धकाः च्वनाच्वंसा सुनां नं सफू धइगु हे पिथनीमखु का झीगु भासं । वय्कःया माया, स्नेह, तं व घुरकि, थ्व दक्वं जितः वासः खः । उकिं हे जितः म्वाकातल । 

वय्कलं जि अंग्रेजी च्वइम्ह धकाः जितः अतिकं मतिना यानादी । वय्कःया पुलांगु आग्रह व हे — नेपालभाषा साहित्य तसकं च्वन्ह्याःसां थुकिया अनुवाद अंग्रेजी भासं जुयामच्वंगुलिं थुकिया अन्तर्राष्ट्रियकरण मजुयाच्वन, दक्वस्यां मिलेचलेजुयाः अनुवाद यायेमाल । अले वय्कलं अस्कर सिरपाः काःपिनिगु दसु न्ह्यब्वयाः झीगु साहित्ययात नं अंग्रेजीयात अनुवाद यायेमाल वा याकेमाल धकाः जोड बियादी । अथे हे थी थी देसं पिदंगु अंग्रेजी सफू अले अंग्रेजीयात थःथःगु मांभासं अनुवाद यानाः समाजयात लाभान्वित याःगु तःगु हे प्रसंग नं न्ह्यब्वयादी । छकः नोबेल पुरस्कार काःम्ह चीनिया लेखकया अंग्रेजी अनुवाद सफूयात नेवाःभासं हिइकि धकाः छगू सफू नं जितः ज्वंकादीगु । जिं कुतः यानागु नं खः, तर जिं व ज्या पुवंकेमफुत । 

व ई धइगु प्रो माणिकलाल श्रेष्ठया थी थी विषयया बिचाःयात अडियो आरकाइभ देकेगु ज्याय् च्वमि शाक्य सुरेनजु व जि तक्यनाच्वंगु ई । थन थाय् हे व थें हे महत्वपूर्ण व्यक्तित्व सत्यमोहन जोशीयागु खँ नं आरकाइभ दयेकेमा धइगु सुझाव वल । खँ पाय्छि खः, यायेमाःगु हे खः । जिमिसं भिजुवल हे दयेकेगु मतिइ तया । तर वय्कः अन तक वनाः प्रस्ताव तयेगु गथे यानाः? मञ्चय् दना घौछि धयाथें खँ कनेत थाकु मचाइम्ह क्यामरा खनकि मछाली धइगु जिमिसं अनुमान याना । अथेसां प्रस्ताव ज्वनाः वना । न्हापा ला मछिं तायेकादिल, लिपा सहमत जुयादिल । व नं थःगु जीवनीया बारे नवायेमखु, बरु थम्हं सिउगु ताःगु खँ कने धकाः ।

सुरेनदाइया प्रयासं धायेमाः, वय्कःयात तयार याना । जिपिं निम्हस्यां जानाः हे विषय क्वःछिना, अले उकियात संस्थागत रुप बिया, डा. पुष्पराज राजकर्णिकारया नेतृत्वय् छगू पुचः दयेकाः । आः मतिइ वइ, छगू ऐतिहासिक ज्या जूगु दु सकसिया मंकाः कुतलं । मेमेगु नं वय्कः पाखें कायेमाःगु यक्व दु जुइ, तर महासागरया छफुति लःथें १० घौ तःहाकःगु वय्कःया भिजुवल आरकाइभ तयार जुल । 

तर जीवनया अन्तय्, अथे धइगु खुला ति न्ह्यः, वय्कलं जिगु बारे नकारात्मक धारणा दयेकादिल खनी । सुनां मसिउ, जिगु व्यक्तिगत जीवनया निर्णययात कयाः वय्कःया न्हाय्पं जायेकः वन जुइ, जिं अथे यायेमजिउगु धकाः मतिइ तयादिल धइगु न्यना । खतुं अथे धकाः जितः कंम्हस्यां ं नं थम्हं सिउगु सत्य कना ला दिल, तर जिं अततिकं हनाबना तयातयाम्ह मनू जि खनाः नुगलय् स्याकूगु जितः सह्य मजुल । जि थः हे स्वयम् वनाः स्पष्टिकरण बिइगु मतिइ तया, तर गबलें जि मलाः, गबलें वय्कः म्हंमफु जुयाः उलि जिं याये मखन । थनथाय् धाःसा जिगु नुगः हिइसे हे च्वनाच्वनीगु जुल । वय्कःया सुगति कामना यानाच्वना ।

लहना वाःपौ  2022 10 16

https://www.lahananews.com/node/13088

बुद्धको देशमा बुद्धको अपमान

राजेन मानन्धर

स्वयम्भु भगवान पाउको सिँढीबाट उक्लेपछि त्यहाँ निर्मित चैत्यहरुले बौद्ध तीर्थस्थलमा आएको छु भन्ने अनुभूति दिन्छ । तर अफसोच, विगत केही वर्षदेखि त्यो ठाउँ शारीरिक ब्यायाम गर्नेहरुको कब्जामा छ । हरेक बिहान भगवान पाउको सिँढीदेखि माथि चैत्यकै वरिपरी समेत ब्यायाम गर्नेहरुको लर्को देखिन्छ । उनीहरुलाई त्यो विश्व सम्पदा सूचिमा समेत सुचिकृत ठाउँ के हो, कस्तो हो, कति महत्वपूर्ण ठाउँ हो भन्ने कुनै मतलब छैन, त्यो त उनीहरुको ब्यायामशाला जस्तो भएको छ । उनीहरुको चुरिफुरी अनि दायाँबायाँ चल्ने हाउभाउले भगवान बुद्धको दर्शन गर्न आएका बौद्ध उपासक उपासिकाहरु समेत बचेर हिँड्नु पर्ने अवस्था छ ।

कुनै बेला एक महान् लामा गुरुज्यु तिब्बतबाट भुइँमा लम्पसार परी दण्डवत गर्दै गर्दै स्वयम्भूको दर्शन गर्न आउनुभयो भन्ने कुरा हाम्रा कानले सुनेका छौं । आज बुद्धको प्रतिमातिर खुट्टा बजार्दै ब्यायाम गरिरहेको हाम्रा आँखाले हेरिरहनु परेको छ ।

त्यहाँ ब्यायाम गरिरहेका मध्ये एक जनाको क्रियाकलापले मेरो ध्यान आकृष्ट गर्यो । उ एउटा चैत्यका अगाडि उभिएर चैत्य तिर दुबै खुट्टा पालैपालो फालिरहेका थिए । यस्तो देखिन्थ्यो कि उसलाई चैत्य वा त्यसमा कुँदिएका बुद्धका मूर्तिहरु देखेर एकदम रिस उठिरहेको थियो अनि उ त्यस चैत्यलाई सम्झेर त्यसको अगाडि लात्तीले हानेर रिस पोखिरहेको थियो । त्यस्तो हुन पनि सक्छ वा नहुन पनि सक्छ ।

भगवान बुद्धको जन्म नेपालमा भएको भनेर मात्र पनि के गर्नु ? नेपालमा बौद्ध देशको जस्तो वातावरण छैन । सरकारी आँकडामा नै १० प्रतिशत भन्दा कम नेपालीहरुले मात्र बुद्ध धर्म मान्ने रहेछ । अनि ती बौद्धहरुमा पनि आफुलाई बौद्ध भन्न रुचाउने तर बुद्धको शिक्षा अवलम्बन नगर्ने, अरु धर्मसँग छ्यासमिस भएको धर्म मान्नेहरु समेत परेका छन् । अहिले यतिसम्म हामी भन्न सक्छौं कि नेपालमा बौद्धहरु निकै थोरै छन् ।

भिक्षु सुदर्शनले लेख्नु भएको छ — “बुद्ध–पूजा भन्नु नै चैत्य–पूजा हो । किनभने बुद्ध–पूजा गर्नलाई नै चैत्यको सृष्टि भयो । अनि बुद्धको पूजा गर्नु भनेको नै तथागतको गुणानुस्मरण गर्नु हो । गुणानुस्मरणले हाम्रो मन निर्मल हुन्छ, हामीलाई राम्रो काम गर्न प्रोत्साहित गर्छ ।” अब यस्तो चैत्यको सम्मान गर्नु सबैको कर्तव्य हैन र ?

चैत्य पूजा Photo: Chiva chatya

पहिले पहिले बौद्धहरु भगवान बुद्धप्रति यति कृतज्ञ थिए कि उनीहरु भगवानलाई मूर्तिमा उर्तान चाहँदैनथे । अब यति भन्न सकिन्छ कि यदि भगवान बुद्धको प्रतिमा नबनेको भए संसारमा बुद्धधर्म पनि रहन्थ्यो कि रहन्नथ्यो भन्न सकिन्न । त्यही मूर्ति बनेर विश्वभर बुद्ध धर्म फैलिन सजिलो भएको छ । बुद्ध धर्मलाई सम्मान गर्नेहरु बुद्धप्रतिमा अगाडि वन्दना गरेर बुद्धशिक्षा लिन्छन् अनि बुद्ध धर्मलाई घृणा गर्नेहरु पनि बुद्धप्रतिमालाई तोडफोड गरेर आत्मसन्तुष्टी लिन्छन् ।

आफुलाई जन्म दिने, पालनपोषण गर्ने, मन परेको, प्रेरणा दिने, ज्ञान दिने वा जीवनमार्गमा निर्देशन दिने व्यक्ति पूजनीय हुन्छन्, सामान्य भाषामा देवता सरह हुन्छन् । उनीहरुको नाम, चित्र, मूर्ति वा अन्तिम संस्कार गरेर बाँकी रहेको खरानी वा उनीहरुले प्रयोग गर्ने लुगा, थाल, जुत्ता इत्यादिमा आफ्नो आदर्श व्यक्तिको रुप पाउनु स्वभाविक हो । भगवान बुद्धको मूर्ति, चित्र इत्यादि पनि बौद्धहरुका लागि बुद्ध स्वयम् जतिकै स्तुत्य, पूजनीय र आदरणीय हुन्छन् । उनीहरु ती प्रतिमाका अगाडि उभिएर, बसेर वा दण्डवत् गरेर भगवान बुद्धले सिकाउनु भएका सबै शिक्षा पुनःस्मरण गर्छन् र आफ्नो मन मष्तिष्कमा पुनर्ताजगी ल्याउँछन् । त्यसकारण बौद्ध देशमा बुद्धको मूर्ति, चित्र वा संकेतलाई समेत पनि त्यहाँका जनताले एकदम सम्मान वा पूजा गर्छन् र त्यसलाई कुनै पनि किसिमबाट हल्का भन्दा हल्का किसिमले छेडछाड गरेको मन पराउँदैनन् । बुद्धको चित्र वा मूर्ति कि ल्याउँदैनन् कि कोठाको अग्लो भागमा प्रतिष्ठापन गर्छन् र खुट्टा उतातिर फर्काएर बस्दा पनि बस्दैनन् ।

अब त्यस्तो मन परेको, प्रेरणा दिने, ज्ञान दिने वा जीवनमार्गमा निर्देशन दिने भगवान बुद्धको चित्र वा प्रतिमालाई कति सम्मान आदर वा पूजा गर्ने भन्ने कुरा समय, व्यक्ति वा समुदाय तथा त्यहाँको राज्य व्यवस्था अनुसार फरक हुनसक्छ । कोही बुद्ध प्रतिमालाई टाउकोमै राखेर हिँडन चाहन्छन् भने कोही कतै बाथरुममा राख्दा पनि त्यो ठिकै हो भन्ने तर्कले जित्छन् । यहाँ बुद्ध शिक्षा र त्यहाँको समाजले दिएको बुझाइ अनुसार मानिसको सोचाइमा फरक पर्ने कुरा मात्र भयो ।

अब बुद्ध धर्म नेपालको, दक्षिण एशिया वा दक्षिणपूर्व वा पूर्व एशियाको मात्र धर्म भएन । यो धर्म अहिले अमेरिका, अर्जेन्टिना, रसिया वा अष्ट्रेलियासम्म पुगेको छ । उनीहरुले बुद्धशिक्षा ग्रहण गर्नुभन्दा पहिला जुन धर्म अपनाउँथे, जुन शिक्षा स्कुल कलेजमा पाउँथे वा धर्मलाई उनीहरुको समाजले जसरी लिने गरेको छ, त्यस अनुसार उनीहरुले बुद्धलाई गर्ने सम्मान वा व्यवहार फरक पर्नु स्वभाविक हो । यसै अनुसार एक देशमा एकजना बौद्धले बुद्धको प्रतिमालाई देखाएको सम्मान वा प्रतिक्रिया अरु देशको बौद्धलाई अस्वाभाविक लाग्न सक्छ । यद्यपि अब बौद्धहरु सचेत भएका छन् र आफ्नो धर्म, आस्थाको केन्द्रमाथि वा गुरुको नाममाथि पनि अपाच्य व्यवहार गरिएको छ भने आपत्ति जनाउने चेतना जागेको छ ।

यस विषयमा केही उल्लेखनीय घटनाहरु यसप्रकार छन् —

ड्ड सन् २०१० मा दुइजना श्रीलंकालीहरुलाई बुद्धको चित्र भएको साँचो राख्ने रिङ्ग बेचेको अभियोगमा जेल सजाय दिइएको थियो ।

ड्ड सन् २०१०मा श्रीलंका सरकारले सेनेगल–अमेरिकन गायक एकनलाई भिसा दिन अस्वीकार गरको थियो, किनभने उसको एउटा गीतमा कम लुगा लगाएकी महिलाले बुद्धमूर्ति अगाडि नाचेको दृष्य थियो ।

ड्ड सन् २०१२मा श्रीलंका सरकारले तीनजना फ्रेन्च पर्यटकहरुलाई बुद्धको मूर्तिमा चुम्बन गरेको जस्तो देखिने गरी फोटो खिचाएको आरोपमा पक्राउ गरेको थियो ।

ड्ड सन् २०१४मा श्रीलंका सरकारले एक ब्रिटिश पर्यटक नाओमी कोलमनलाई बुद्धको चित्र भएको ट्याटु लगाएको कारणले अर्काको भवनामा चोट पुर्याएको भनी पक्राउ गरेको र फर्काइदिएको थियो । त्यसपछि बेलायत सरकारले श्रीलंका भ्रमणमा बौद्ध मन्दिर जाँदा खुट्टा र काँध छोप्न, जुत्ता र टोपी फुकाल्न तथा बुद्धको मूर्ति अगाडि उभिएर फोटो नखिचाउन सूचना जारी गरेको थियो ।

ड्ड सन् २०१५मा एकजना न्युजिल्याण्डका फिलिप ब्याकउड नामक व्यक्तिलाई अनलाइनमा बुद्धले हेडफोन लगाएको चित्र पोस्ट गरेबापत म्यानमार सरकारले दुइवर्ष जेल सजाय सुनाएको थियो ।

ड्ड सन् २०१६मा श्रीलंकामा एक डच पर्यटकलाई जुत्ता नफुकाली बौद्ध मन्दिर गएको र त्यहाँको एम्प्लिफायरको तार छुटाएर धार्मिक कार्यक्रम बिथोलेको आरोप लगाइएको थियो ।

ड्ड सन् २०१९मा एक थाइ कलाकारले बुद्धलाई जापानी सुपरहिरो अल्ट्राम्यानसँग तुलना गरी चित्र बनाएर प्रदर्शनीमा राखेकोमा बौद्धहरुको विरोध पछि चित्र हटाउनुपरेको थियो ।

ड्ड सन् २०१९मा म्यानमार स्थित अमेरिकी राजदूत माथि बुद्धको अपमान गरेको आरोप लागेको थियो । राजदुतावासले आयोजना गरेको एक चित्र प्रदर्शनीमा कसैले वायुप्रदुषण देखाउन बुद्धले ग्यास मास्क लगाएको चित्र बनाएको थियो ।

ड्ड सन् २०२२मा तामिल फिल्म धम्मनमा बुद्धको काँधमा एक बालिका चढेको दृष्य देखाएपछि तामिलनाडु बौद्ध संघ परिषदले यसका विरुद्ध कानूनी कारवाही गर्ने बताएको थियो ।

ड्ड सन् २०२२मा कोरियाली राष्ट्रपति मुन जे–इन तथा फस्ट लेडी किम जुङ–सुक माथि बुगाकसान पहाडमा हाइक जाँदा त्यहाँको मन्दिरको धार्मिक स्मारकमाथि बसेर बौद्धहरुलाई अपमान गरेको आरोप लागेको थियो ।

बौद्धहरुको बाहुल्यता भएको एशियाली देशमा यस्ता कदम चालिएपनि पश्चिमी मुलुकमा भने यस्तो कुरा रोक्न सकिएको छैन । यसको कारण त्यहाँ बौद्धहरु निकै कम छन् र उनीहरुको कुरा सुन्ने थोरै छन् । त्यहाँ बुद्ध शिक्षाको मन परेको कुरा मात्र लिएर बौद्ध बन्ने लहड छ, बुद्धको मूर्तिलाई सम्मान गर्नु पर्छ भन्ने छैन भन्ने चलनले गर्दा पनि यस्तो रोक्न सकिरहेको छैन । एकातिर त्यहाँ क्रिश्चियन वा मुस्लिमहरुको धार्मिक भावनामा चोट पुर्याउनु खतरा निम्त्याउनु हुनसक्छ भने अर्कोतिर बौद्ध नभएपनि त्यहाँ बुद्धको चित्र वा मूर्तिमा भएको सुन्दरताको कारणले त्यसको व्यापारीकरण नाफामूलक भइरहेको पनि छ । संसार भरी नै बुद्धको नामबाट पसल खोल्ने फेसन छ । संयुक्त राज्य अमेरिकाको लास भेगासमा बुद्ध बार नामक रेस्टुरां थियो । अष्ट्रेलियाको ब्रिस्बेनमा जेड बुद्ध नामक लाउन्ज ब्रिस्टो बार छ । यसको प्रवेश द्वारमा ठुलो बुद्धको मूर्ति पनि राखिएको छ । बुद्ध बार नामक फ्रान्चाइजको शाखा दुबइ, लण्डन, बुडापेस्ट, पेरिसमा समेत छ ।

यस्तो विवाद धेरै भएपछि बौद्धहरु मध्ये केहीले बुद्धलाई वा प्रतिमाको सामु गर्न हुने र नहुने सामान्य नियम जस्तै बनाउन थाले । त्यस्ता मध्ये थाइल्याण्डका बौद्धहरुको एक संस्था “नोइङ बुद्ध अर्गनाइजेसन”ले बुद्धलाई यो गर यो नगर भनेर सामान्य नियमकुञ्जी प्रकाशित गरेको छ । नेपाली बौद्धहरुको जानकारीको लागि यसलाई संक्षिप्त रुपमा यहाँ प्रस्तुत गरेको छु ।

बुद्धको सम्बन्धमा गर्नु पर्ने कुरा

क. सम्मान गर्नुस् । बुद्धलाई सम्मान गर्नुको अर्थ बौद्ध नै हुनुपर्छ भन्ने होइन । जसरी तपाइँ आफ्नै बुबालाई जस्तै मित्रको बुबालाई पनि आदरको व्यवहार गर्नुहुन्छ, त्यसरी नै तपाइँ बौद्ध नभए पनि बौद्धहरुले बुबा जस्तै पूजा गर्ने बुद्धलाई पनि त्यस्तै व्यवहार गर्नुपर्छ । शरीरको हाउभाउमा नमस्कार वा दन्डवत वा पूजा सम्मान देखाउन सकिन्छ । मनमा सम्मान छ भन्ने कुरा तपाइँको मनोवृत्तिबाट पनि देख्न सकिन्छ ।

ख. सच्याउनुस् । यदि तपाइँले बुद्धको तस्विर, लकेट वा मुर्ति अनुपयुक्त ठाउँहरूमा, जस्तै भुइँमा वा हिँड्ने बाटोमा, शौचालयमा वा कुर्सीमा देख्नुभयो भने, कृपया त्यसलाई खोपीमा वा दाजमाथि जस्तो अग्लो ठाउँमा राखेर सच्याइदिनुस् ।

ग. ज्ञान दिनुस् । यदि तपाई बौद्ध हुनुहुन्छ भने बुद्ध बारे जान्न चाहने गैरबौद्धहरुलाई बुद्ध र बुद्ध धर्मको बारेमा जानकारी दिनुहोस् वा उहाँहरुको जिज्ञासा शान्त पारिदिनुस् । यदि तपाइँ बौद्ध हुनुहुन्न भने पनि कसैले यदि बुद्ध को हुनुहुन्छ ? भनेर सोध्यो भने यति मात्र भनिदिनुस् कि बुद्ध एक प्रबुद्ध वा ज्ञान लाभ गर्नुभएको व्यक्ति हुनुहुन्छ जसले बौद्धहरूलाई अन्य गुरुहरूले जस्तै जीवनमा राम्रो काम गर्न सिकाउनुभयो ।

बुद्धको सम्बन्धमा गर्न नहुने कुराहरु ः

क. बुद्धलाई नराम्रो व्यवहार नगर्नुहोस् । बुद्धलाई सम्मान गर्न चाहनु हुन्न भने कमसेकम बुद्धको प्रतिमालाई नराम्रो व्यवहार वा अपमान नगर्नुस् । आफ्नो बुबा नभए पनि उहाँ तपाइँको साथीको बुबा हो भने उसलाई नराम्रो व्यवहार गर्नु हुँदैन । बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले बुद्धलाई धर्मपिताको रूपमा सम्मान गर्छन् । सबै धर्मका अगुवाहरूलाई सम्मानको रूपमा लिइन्छ, हैन र? यो बुद्धमा पनि लागू गर्नुपर्छ ।

ख. अनुपयुक्त वस्तु वा स्थानहरूमा बुद्धका चित्रहरू नराख्नुस् । बुद्धका चित्रहरू दैनिक प्रयोग हुने वस्तुहरू जस्तै रुमाल, वा सरसफाइ गर्ने वस्तुहरूबाट टाढा राख्नुपर्छ । साथै शरीरको तल्लो भागमा लगाइने लुगाहरु, जस्तै पाइन्ट, स्कर्ट, अन्डरवियर, जुत्ता लगायत सबै प्रकारका खेलौना र फर्निचर आदिमा प्रयोग नगर्नुस् । त्यस्ता कुराहरुसँग बुद्धको चित्रहरु देखेमा साँचो बौद्धहरूले निकै दुखी महसुस गर्नेछन् र आफ्ना आस्थाका केन्द्रमाथि कसैले अपमान गरेको देखेमा बौद्धहरुले सन्तुलन गुमाउन सक्ने भएकोले त्यस्ता परिस्थितिहरूबाटे द्वन्द्व समेत हुन सक्दछ ।

ग. बुद्धको चित्र वा मूर्तिहरूलाई फर्निचर वा सजावटी वस्तुहरू जस्तै गरी नराख्नुस् । बुद्धका चित्र वा मूर्तिहरु बौद्धहरुका लागि पूजा गर्न वा प्रार्थना गर्न बनाइन्छन् , त्यो भनेको शोपिस हैन । त्यसैले —

१. टेबलको बीचमा बुद्धको मूर्ति नराख्नुस् ।

२. शौचालयमा बुद्धको मूर्ति नराख्नुस् ।

३. रेस्टुरेन्ट वा बार तथा पबहरूमा बुद्धका मूर्तिहरू नराख्नुस् ।

घ. बुद्धलाई किनमेल गर्ने वस्तुको रूपमा व्यवहार नगर्नुस् । बुद्ध किन्न पाइने वा बेच्न पाइने कुरा होइन । तर तपाइँलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ कि केही बौद्ध देशहरूमा समेत त्यस्ता व्यापारीहरू छन् जसले बुद्धका मूर्तिहरू वा चित्रहरूलाई सम्मान नगरी व्यवहार गर्छन् । तिनीहरू बुद्धलाई फर्निचर जस्तै बेच्छन् । हरेक समाजमा असल र नराम्रा मान्छे हुन्छन् । त्यो मानव स्वभावको प्रतिबिम्ब हो । खराब मानिसले आफ्नो फाइदा बाहेक अरूको भावनाकोे वास्ता गर्दैन । यस्तो देखेर साँचो बौद्धहरुलाई लाज लाग्छ । यद्यपि तपाइँले कुनै कुनै देशहरूमा विभिन्न आकारका बुद्ध मूर्तिहरू बेच्ने पसलहरू देख्न सक्नुहुन्छ । यो त्यसबेलामा मात्र स्वीकार्य मान्न सकिन्छ जुन बेला खरीददारहरू बौद्धहरू हुन्छन् जसले ती मूर्तिहरू र चित्रहरू सजाउनका लागि नभएर मन्दिर वा अन्य उपयुक्त ठाउँहरूमा राखेर दैनिक जीवनमा सम्मानसाथ पूजा आराधना गर्ने उद्देश्यले किनेर लान्छन् ।

ङ. बुद्धको नाम अपमानजनक रूपमा प्रयोग नगर्नुस् । बुद्ध धर्मको प्रचारसँगै धेरैलाई अहिले बुद्ध भन्ने शब्द प्यारो छ । तर यसको गलत प्रयोग पनि बढ्दो छ । उदाहरणका लागि, एउटा चलचित्रमा कुकुरको नाम “बुद्ध” राखिएको छ । कतै ‘बुद्धि बेली’ नामको आइसक्रिम पसल छ त कतै ‘बुद्ध बार’ नामक रक्सी खाने पसल छ ।

च. कुनै पनि हालतमा बुद्धका मूर्ति वा तस्बिरहरूको मजाक नगर्नुस् । बुद्धको चित्रलाई रमाइलोको लागि पनि प्रयोग गर्नेहरु छन् । उदाहरणका लागि, एउटा चलचित्र पोस्टरमा एकजना मानिसलाई बुद्धको काँधमा बसेको देखाइएको छ ।

छ. शरीरमा बुद्धको छवि ट्याटु नगर्नुस् । आजभोलि संसारमै ट्याटुको फेसन छ । मानिसहरु बुद्धलाई सम्मान गरेको वा माया गरेको भनेर शरीरमा बुद्धको चित्र खोपाउँछन् तर बौद्धहरुलाई यो स्वीकार छैन । शरीरमा बुद्धको ट्याटु किन अस्वीकार्य छ? यस कुरालाई अलि विस्तृतमा बुझाउन आवश्यक छ ।

१. हाम्रो शरीर फोहोर मानिन्छ । बुद्ध एक व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो जो भित्रदेखि बाहिरसम्म सफा थियो । उहाँको मन भ्रम र सबै क्लेशबाट मुक्त थियो । उहाँ विश्वभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूबाट सम्मानित हुनुहुन्छ । हामी सामान्य मानिसहरुका लागि भने हाम्रो शरीर र दिमाग अझै सफा गर्न आवश्यक छ । हामी जस्ता फोहर शरीर भएका मानिसहरुले आफ्नो शरीरमा बुद्धजस्तो शुद्ध मन र शरीर भएको महामानवको चित्र ट्याटु गर्नुलाई बौद्ध जगतले अनुचित र सम्मानको कमी मान्छ ।

कसैले बुद्धलाई सम्मान गरेर पनि ट्याटु खोपेको हुनसक्छ । उनीहरु बुद्धलाई माया गर्ने र उहाँको नजिकै बस्न चाहेकोले आफ्नो शरीरमा बुद्धको ट्याटु खोपेको बताउँछन् । यो विचार एकदम सही छैन, मानिसहरूले यस बारे गलत ढंगले बुझिरहेका छन् । बुद्धका शिक्षाहरू पछ्याउनु छ भने तिनीहरूले दाता बन्न सक्छन्, पञ्चशील पालन गर्न सक्छन् र मन शुद्ध पार्ने अभ्यास गर्न सक्छन् । यस्ता बुद्ध धर्मका अभ्यासहरूद्वारा मात्र तिनीहरूले आफुलाई सही मार्गमा लाग्न, बुद्धप्रति सम्मान देखाउन सक्छन् ।

२. हाम्रो शरीर यौन आनन्दमा डुबेका छन् । भगवान बुद्धले यौन आनन्दलाई पूर्णतया त्यागिसक्नुभयो भने हामी सामान्यजनका लागि यो अहिले प्राकृतिक क्रियाकलाप हो । त्यस्तो शरीरमा जुन अझै पनि यौन क्रियाकलापमा लिप्त छ, त्यस शरीरमा यौनलिप्साबाट टाढा रहनुभएको बुद्धको चित्र अंकित गर्नु भनेको अनुचित र सम्मानको ठूलो कमी मानिन्छ ।

३.हाम्रो शरीरले नराम्रो काम पनि गर्न सक्छ । हामीलाई सामान्यतया हरेक दिन धेरै गतिविधिहरूमा संलग्न हुन परिरहेको हुन्छ । हामीले गर्ने केही गतिविधिहरू असभ्य हुन सक्छन् । उदाहरणका लागि हामीले लात हान्ने, मुक्का हान्ने, हाम फाल्ने, नाच्ने, झगडा गर्ने इत्यादि काम गरिरहेका हुन्छौं । आफनो शरीरमा बुद्धको चित्र अंकित गराएर हामीले शरीरबाट त्यसो क्रियाकलाप गर्नु भनेको बुद्धप्रतिको अपमान हो ।

४. बुद्धको मुर्तिलाई उचित स्थानमा राख्नुपर्छ । हामी बौद्धहरुसँग उहाँको महानता संसारको लागि मैत्री भावनाको सम्झना गराउन बुद्धको मूर्ति छ । हामी बौद्धहरु उहाँको प्रतिमा वा चित्रलाई सदैव उच्च सम्मान दिन सधैं उच्च स्थानमा राख्छौं । बुद्धको कुनै पनि प्रतीकलाई तल्लो वा साधारण स्थानमा राख्नु वा शरीरमा ट्याटु खोप्नु भनेको बौद्ध जगतमा अनुचित मानिन्छ र यसले त्यस व्यक्तिमा बुद्धप्रति कुनै सम्मान छैन भनेर देखाउँछ ।

५. भ्रामक कारण । बुद्धको ट्याटु खोप्नाले मानिसहरूलाई गलत बाटोमा पनि लैजान सक्छ । केही मानिसहरू सोच्छन् कि बुद्धको ट्याटुले उनीहरूलाई बुद्धको नजिक राख्न सक्छ तर कसैले भने यसलाई केवल फेसनको रुपमा मात्र पनि खोपाउँछन् । जे भएपनि धेरै मानिसहरूले यस्तो काम गरेर भविष्यमा बुद्धको महत्व वा सम्मानलाई क्रमशः घटाउँदै लगिरहेका हुन्छन् ।

यी त भए नोइङ बुद्ध संस्थाका सामान्य नियम वा सुझावहरु । यी बाहेक पनि गैर बौद्धहरुको कतिपय बानी व्यवहार वा सोचाइ हुन्छन् जसले बौद्धहरुको आस्थामाथि प्रहार गर्दछ । के हामी अब पनि सचेत वा जिम्मेवार नहुने त ?

नेपालको अवस्था

भन्न त हामी छाती फुलाएर भन्छौं — बुद्धको जन्म नेपालमा भएको भनेर । तर बिडम्बना, नेपालीहरुलाई बुद्धलाई कसरी सम्मान गर्नुपर्छ भनेर थाहै छैन । माथिका सामान्य नियम वा सुझावहरु सामान्य नेपालीहरुलाई देखायो भने हाँस्लान्, रद्दी टोकरीमा मिल्काइदेलान् । उनीहरुलाई त खाली छाती फुलाउनुछ, बौद्ध पर्यटकहरुलाई नेपाल बोलाउनु छ वा विदेशी दान सहयोग चाहिएको छ ।

नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय तहको बौद्ध कार्यक्रममा देशका प्रधानमन्त्री राल चुहाएर निदाएर बस्छन् । प्रधानमन्त्री लगायत थुप्रै विशिष्ट व्यक्तिहरुको बैठकमा बुद्ध मूर्ति सजाउने बस्तु सरह राखिएका छन् । सरकार प्रमुख नै असम्बन्धित व्यक्तिहरुलाई बुद्धको मूर्ति उपहार दिन्छन् । बुद्धको शीर जस्तो आकारको गमला लगायतका सामान बन्छ । हामी कहाँ पनि बुद्ध नाम गरेका पेट्रोल पम्प, लुगा पसल, कफी पसल, मर्मत केन्द्र र अझ मासु पसलहरु समेत छन् । (एक पटक मैले सानेपास्थित हारती मां मासु पसलको फोटो फेसबुकमा राख्दा धम्की खानुपरेको सम्झिन्छु) ।

त्यस्तै बुद्धको चित्र रेस्टुरां, डान्स क्लब, बारमा राख्नु पनि सामान्य नै छ । चुरोट र रक्सीको गन्ध भित्तामा टाँसिएको ठाउँमा बुद्धको चित्र राख्न पाइने स्वतन्त्रता बुद्धको जन्मभूमिमा नै किन? बौद्धहरु नै चैत्यको गजुरमा बाजा झुण्ड्याउँछन्, त्यसमा बसेर चिया खाइदन्छिन् । बुद्धको मूर्ति स्थापना गर्न लाग्यो भनेर प्रहरी गएर मूर्ति थुतेर ट्रकमा बाँधेर चौकीमा शौचालय नजिक थन्क्याएर राख्छ । खुला सडको बिचमा राखिएको बुद्ध मूर्ति अचानक तोडफोड गरिन्छ र कसले गरेको भनेर सरकार वा प्रहरी छानबिन समेत गर्दैन । नेपालमा त उनीहरुलाई यस्तो काम गलत हो भनेर सम्झाउन समेत कठिन छ, उल्टै धम्की आउने र प्रतिकारै गर्ने भय छ । उनीहरुका लागि यो नाम भनेको मात्र आकर्षक अक्षर हो, यसलाई जहाँ जसरी प्रयोग गरेपनि हुन्छ ।

यहाँ सार्वजनिक पार्कहरुको अभाव छ । त्यसैले हाम्रा पुर्खाले बनाएर गएका बौद्ध तीर्थस्थलहरु आजका युवायुवतीहरुको प्रेमालाप गर्ने ठाउँ, ब्यायाम, नाचगान गर्ने अनि टिकटक बनाउने ठाउँ बन्न पुगेका छन् । त्यहाँ धार्मिक वातावरण जोगाउन निकै कठिन छ ।

अब फेरि स्वयम्भुको व्यायामको प्रसंगमा फर्कन्छु । त्यहाँ सार्वजनिक रुपमा बुद्धको चैत्य अगाडि खुट्टा फालेर व्यायाम गरिरहेको दृष्यलाई मोबाइलमा कैद गरें र फेसबुकमा पोस्ट गरें, अहिलेको नेपालको यथार्थ सबैले देखुन् भनेर । कोही कोहीले त यस्तो गर्नु गलत हो, स्वयम्भुमा ब्यायाम गर्नु रोक्नु पर्छ भने । तर अधिकांशले ममाथि नै गालीको वर्षा गरे । उनीहरुको अनुसार स्वयम्भुमा ब्यायाम गर्न पाउनुपर्छ, त्यो ब्यायाम मात्र हो, त्यसलाई अन्य ढंगबाट लिनु हुँदैन । कसैकसैले त मलाई नै नकारात्मक, बुद्धी नभएको, पाखण्डी तथा जातीय द्वन्द्व चाहेको समेत आरोप लगाए । अनि मेसेन्जरमा पुलिस केस गरिदिन्छु भनेर धम्की पनि दिए । त्यसमध्ये यो कार्यको बचाउ गर्नेहरु मध्ये धेरैको बौद्ध जस्तो देखिने नाम र थर भएकाहरु समेत थिए ।

यहाँ दुइटा कुरा उल्लेखनीय भयो । पहिलो, के तिनीहरु यस्तो काम कुनै हिन्दु मन्दिरका अगाडि गर्न सक्छन् ? एउटा त गर्न चाहँदैनन् किनभने उनीहरु हिन्दु हुन् र उनीहरुलाई हिन्दु मन्दिरको अगाडि यस्तो गर्नु गलत हो भन्ने थाहा छ । दोश्रो, कसैले अन्जानमै गरिहाले भने त्यहाँ सम्झाउने बुझाउने वा कारवाही नै गर्ने व्यक्ति वा संस्थाको उपस्थिति हुन्छ । दोश्रो, नेपालका बौद्धहरुलाई समेत यस्तो गर्नु गलत हो भन्ने लागेको छैन । आफुलाई बुद्ध धर्मका आचार्य भन्ने तथा सयौं पुस्तादेखि बौद्ध भइरहेकाहरुले समेत बुद्धको मूर्तिलाई सार्वजनिक स्थलमा अपमान गरेकोलाई स्वाभाविक रुपमा लिएको देखियो । उनीहरुलाई समेत उनीहरुका गुरुहरुले बुद्धको प्रतिमालाई सम्मान गर्नुपर्छ बुद्धको मुर्तितिर खुट्टा उफार्नु गलत हो भनेर नसिकाएको देखियो ।

हामी बौद्ध हौं, त्यसैले हामी कहाँ बौद्ध संस्थाहरु छन् । व्यक्तिगत तवरबाट गर्न नसक्ने काम गर्नलाई संस्था बनाइन्छ । नेपालमा अहिले सयौं हजारौं बौद्ध संस्थाहरु छन् । उनीहरुले केही न केही त संस्थागत रुपमा काम गरिरहेको हुनुपर्ने हो । तर यसको प्रतिफल यहाँको बौद्ध समाजले देख्न पाइरहेको छैन । स्वयम्भु जस्तो पवित्र महाचैत्य स्थलमा त यस्ता अस्वाभाविक र आपत्तिजनक कामहरु खुलेआम भइरहेको देख्न पाइन्छ भने अन्य ठाउँमा बुद्धको सम्मान कहाँ कति होला र ? यस्ता कार्यको विरोध गर्न हाम्रा बौद्ध संस्थाहरु असफल प्रमाणित भएका छन् । अझ कहिल्यै यसको विरोध गरेको देखिएको सुनिएको छैन, जसको अर्थ ती संस्थाहरुले यसलाई रोक्न आवश्यक पनि ठानेका छैैनन् ।

बौद्धहरुलाई क्षान्तिवादी बन्न सिकाइन्छ, अर्थात् जसले जति हानी गरेपनि पीडा दिएपनि सहेर बस, अझ उसको राम्रो चिताउ । त्यसैले त पुस्तकहरुमा बुद्धको बारेमा भ्रामक कुरा लेखेको देख्दा, बौद्ध धार्मिक क्षेत्रमा अशोभनीय क्रियाकलाप भइरहँदा, बुद्धको मूर्ति वा चित्र गलत ठाउँमा सजाउँदा मात्र हैन बुद्धका मूर्तिहरुमा लोडफोड गरिरहँदा पनि हामी मुक दर्शक मात्र बनिरहेका छौं ।

तर विश्वको इतिहासले देखाएको छ, जहाँ जहाँ बौद्धहरु सहेर बसे त्यहाँ त्यहाँ उनीहरुको नामोनिशान मेटिएको छ । कहाँ गयो अफगानस्तान, पाकिस्तान, काश्मिर अनि अन्य भारतका बौद्धहरु ? यस्तै प्रतिक्रियाविहिन स्वभावले गर्दा उनीहरु आज इतिहसका पानामा मात्र भेटिने कथा भइसकेको छ । हामी नेपालीहरु पनि अहिले यही मोडमा छौं ।

फगत दुइचार रुपैंया दान पाउन, पुर्खाको धाक लडाउन, विभिन्न संस्थामा मान, सम्मान, जागिर, तलब–भत्ता पाउन वा सित्तैमा विदेश घुम्न पाउने भएर मात्र बौद्ध बनिरहेकाहरुबाट नेपालमा बुद्धधर्मको संरक्षण भइरहने कुरामा शंका उब्जिसक्यो । आफु बौद्ध हुँ भन्नेहरुले बुद्धको शिक्षामा विश्वास गर्नुपर्यो, त्यसलाई अवलम्बन गर्नुपर्यो, यो त छँदैछ तर यसका साथै जहाँ जहाँ बुद्धधर्ममाथि प्रहार हुन्छ त्यहाँ त्यहाँ शिष्ट, शान्तपूर्वक प्रतिक्रिया जनाई धर्म र धर्मको इतिहास जोगाउनु पर्ने पनि समयको माग भइआएको छ । अन्यथा विदेशीहरुले कुनै बेलामा नेपालमा बुद्ध जन्मेका थिए भनेर इतिहास लेख्नुबाहेक हामीसँग हाम्रो हजारौं वर्ष लामो बुद्ध धर्म अवलम्बन गरेको र यहाँ छुट्टै संस्कृति र साँस्कृतिक धरोहर जोगाएको कुरा पनि इतिहासमा मात्रै भेटिने दिन आउन सक्छ ।

आनन्दभूमि आश्विन पूर्णिमा अंकमा प्रकाशित 2022 10 09

bit.ly/3EzyOmy

गन गन पलाःतल, दक्वथाय् झल्लमल्ल याइम्ह छम्ह प्रकाश

 

राजेन मानन्धर

मन्त — थ्व मन्त धइगु शब्द हे गज्याःगु । सुं मनू दनि अथवा मन्त धायेगु धइगु हे अजबगु चलन । आः दनि, आः हे मन्त धाःगु न्यनेमालीगु । सुं मनू गय् जुयाः मन्त जुइ? थज्याःगु खँ हे जिगु न्ह्यपुइ चाःहिलाच्वन जब जिगु मिखाय् न्ह्याबलें नाप लानाच्वनीम्ह खँ ब्यानाच्वनीम्ह पासा प्रकाश अमात्य मन्त धइगु खँ सामाजिक संजालय् ब्वनेमाल ।

 

शायद सन् १९९८पाखे जुइ । दि काठमाण्डू पोस्टया रिपोर्टर कथं येँ महानगरपालिकाया समाचार च्वयेत वनेगु झ्वलय् अबलय्या काठमाडौं भ्याली म्यापिङ् प्रोग्रामया ज्याकुथिइ नापलानागु प्रकाश । जिं वयागु अन पोस्ट छु धइगु मसिउ, वातावरणविद् कथं नापलानागु । खँ ल्हाल्हां येँ महानगरपालिकाया दक्व दक्व हे खँ सिउम्ह छम्ह श्रोत व्यक्ति थें जुल । छु खँ सुयात न्यंसा खःगु व विश्वास यायेबहगु समाचार वइ धकाः अलमल जुयाच्वनाबलय् व छम्ह अगःचा मालां द्यःगःचा लूथें हे जुल । 

अबलय् महानगरं यानाच्वंगु ज्या मुख्यतयाः फोहर व्यवस्थापन, खुसिया लः सफा यायेगु ज्या, गुह्येश्वरीया ट्रिटमेन्ट प्लान्ट, हिजाखुसि कोरिडोर, चःमति आयोजना, छेँया ल्याः तयेगु ज्या इत्यादि मुद्दायात समाचारया रुपय् ल्ह्वनेगु ज्याय् जितः चायेकं मचायेकं ग्वाहालि याःम्ह प्रकाश हे खः । थ्व हे झ्वलय् अनया विज्ञपिं पिएस जोशी, डा. रोशन राज श्रेष्ठ, भुषण तुलाधर व मेमेपिं लिसे नं बांलाःगु स्वापू जुयावन, उमिगु पाखें यक्व खँ सयेके सिइके खन । थ्व लुखा चायेका बिउम्ह प्रकाश हे खः । 

नगरपालिकाया ज्या बाहेक नं शहरी वातावरणया हरेक विषयबस्तुइ जिपिं निम्हस्या खँ मिलेजुयाच्वनी । गबलें सहमतिया खँ ब्याइ, गबलें असहमतिया लहर वइ । दक्व धयाथें खँय् जिमिगु सहमति दयाच्वंसां गनं गनं धाःसा खँ लः–मि जूगु नं जितः लुमं । तर खँ धाःसा जुया हे च्वनी । हरेक सामसामयिक मुद्दायात थुइकेगु, उकियात विविध पक्षं विश्लेषण यायेगु, नगरपालिकाया सकारात्मक व नकारात्मक पक्षयात थुइका कायेगु लागि जिगु प्रकाशलिसेया सहलह न्हियान्हिथं थें जुयाच्वन । लःलः—दुरु दुरु छुटेयायेथें खँ जिमिगु ब्यानाच्वनी । दंदंतक न्हिइ छकः नाप मलाः धइगु हे मदइगु । नाप लाये मखनकि फोनय् हे जूसां ततःहाकायेक वार्तालाप जुयाच्वनीगु धइगु हे जिगु पत्रकारिता जीवनया छगू सुखद पक्ष थें च्वं थौं जितः ।

 

आः बिचाः वइ जितः, धाथें जिं प्रकाशया शैक्षिक योग्यता छु, अले केभिएमपिइ वयागु पद छु व जिं मसिउ । माइक्रोबायोलोजी ब्वंगु धाइ, वातावरण ब्वनातःगु धाइ । इजरायलय् वातावरण व्यवस्थापन ब्वनावःगु धाःगु नं न्यनागु । तर वयाके जितः माःगु, जितः रुचि दयाच्वंगु हरेक विषयया शैद्धान्तिक व व्यवहारिक ज्ञान दयाच्वनी । छम्ह पत्रकारयात सम्बन्धित मुद्दायात ल्ह्वनेत माःगु पृष्ठभूमिया जानकारी, विज्ञपिनिगु विचाः व समाजय् उकिया सम्भावित सकारात्मक व नकारात्मक लिच्वःयाबारे न्हापा हे जितः सचेत वं यायेधुंकी ।

 

लःया विविध पक्षय् रिपोर्टिङ यायेगु झ्वलय् लः सम्बन्धी सेमिनारय् ब्वति कायेत दिल्ली व सिङ्गापुरय् तकं जिपिं थ्यन, लःया विषयय् ल्ह्वनेत पत्रकारतय्गु उलिमछि भूमिका दइ धइगु खँ थुल, थी थी देशया लः पत्रकारतलिसे स्वापू तयेखन । अन वनेत प्रकाशं जिगु नां बियाः याःगु ग्वाहालि नं थन लुमना च्वन । अले अन हे वनाः नापलाम्ह सहाना सिंहया एशियन वाटर नांगु पत्रिकाय् जिगु मेलम्ची परियोजनाया छपु विस्तृत लेख नं पिदन, गुकिं जितः जापानय् वनाः डेभलोपेन्ट एशिया जर्नलिस्ट एवार्ड काये खन । थुकथं अप्रत्यक्ष रुपं थ्व उपलब्धीइ प्रकाशं छगू कथं ग्वाहालि हे याःगु धायेमाल । 

जिगु हरेक लेख समाचार यः वयात । सुथय् दनाः जिगु समाचार ब्वनाः फोनय् तारिफ मुइकेधुंकी । जिगु एन्गल, विज्ञ व सरोकारवालापिनिगु कोट, दक्व दक्व यइ वयात । थुकिं सरकारी निकाय व समाजिक संस्थायात थुकथं प्रभावित याइ धकाः जितः न्यंका च्वनी । जितः लुमं, छकःनिकः जिं ख्याः यायेथें धाये — जितः अःखतं सिमा गयेकागु ला? धकाः । वं धाइ — छं च्वया जक हुँ, मेगु यायेत जि दु ।

 

मसिउ छाय् खः, वयात जिगु हरेक समाचारय् रुचि दइगु । जिगु समाचार व लेखया कटिङ जिकय् हे दइमखु, वयाके दयाच्वनी । जिं न्ह्याक्व नकारात्मक च्वःसां उकिइ सकारात्मक खँ लुइका च्वनी । छ नकारात्मक मजूसा जिमिसं सकारात्मक ज्या गय् यानाः यायेगु धकाः धयाच्वनी । च्यादँझिदँ लिपा छं च्वःगु थ्व धकाः जितः क्यनाच्वनी, छ्वयाहयाच्वनी । जितः न्ह्यलय् ला ज्वलय् ला थें हे जुइ । थःत माःगु खँया अभिलेखीकरण याये तसकं बल्लाः व ।

थुकथं स्वयेबलय् लः, शहरी विकास, वातावरण इत्यादि वयात रुचि दूगु विषयया समाचार, लेख वा सूचनाया छगू इन्साकोपेडिया हे वयाके दु वयाके । ख्याः याःसां नी याःसां मुद्दाय् हे जक खँ ब्याइ । दश मिनेट खँ ल्हाये धकाः सःता निघौं तक खँ ब्यानाच्वनी । तर माःगु हे जक खँ जुइ । छगू न्हूगु संसार दयेकेगु म्हगस दु, अले वं धाइ, जि याकःचां यानाः जुइगु ला मखु, तर जिं धाःसा यानाच्वने । जि हे छम्ह जक वया पासा मखु, जि लिसे थें क्वातूगु स्वापू दुपिं वया सलंसः पासापिं दइ, दक्वसियालिसे वया उलि हे खँ ब्याइ । 

व पत्रकार हे ला धायेमखु, तर पत्रकारिताय् वया रुचि दु । प्रत्युश नामं छगू बःचाधंगु पत्रिका पिकाःगु सिउ । अनं लः व शहरी वातावरण सम्बन्धी पिहाँ वःगु समाचारत मुंकाः छगू पत्रिका पिकात । लिपा नं वाटर डिस्कोर्स धकाः अंग्रेजी लःसम्बन्धी पत्रिका नं पिकात । उकिइ लेख च्वयेत जिं नं फक्व ग्वाहालि याना । तर तःथाय् ल्हाः तयाजुइम्ह जुयाः उकिं निरन्तरता धाःसा बिइमफुत । 

छगू गजबगु केमेस्ट्री — वयात जि माःथें, जितः व माःथें । जि नं दैनिक पत्रिकाय् ज्या याइम्ह जुयाः न्हियान्हिथं अथेक विषय च्वयाच्वनेमालीगु, छता हे विषय धकाः तक्यनाच्वने मदइगु । अले इलय् ब्यलय् वं थन थथे जुयाच्वन धकाः कुतिं न्यानाबिइवं जितः झसंग वनीगु, काचाकाचां ल्हाः न्ह्याकेगु । थुकथं व जिमि छम्ह स्यल्लाःम्ह श्रोत व्यक्ति जुलसा वयात नं थःम्हं खंगु व माःगु समाचार काचाक्क च्वइम्ह जुयाः जिगु पाखें नं वयागु अभियानय् छुं भचा ग्वाहालि जुलजुइ धकाः अनुमान जिं यानाः । 

पलख धकाः हे सुम्क मच्वनीम्ह, थम्हं ज्वनागु विषययात कयाः थी थी विज्ञपिन्थाय् वनाः सहलह यानाः परिवर्तन हे हयेत न्ह्यज्यानाच्वनीम्ह छम्ह सजक अभियन्ता थें च्वं व । हानं छता जक विषय ज्वनाः मगानाः छगू लिसे मेगु माःहनाः वःथें थी थी विषययात कत्ताक्क ज्वनाः उकिइ थःगु विज्ञता प्वंकेत अले उकिं थम्हं खनाथें दक्वसितं ग्वाकाः दक्वसितं सचेत यायेत वयागु सक्रियता न्हियान्हिथं अले सुथंनिसें बहनी तकं जुया हे च्वनी । 

लिपा वयागु ज्या यायेगु क्षेत्र चकना वन, झन् झन् तचाः जुजुं वन । वातावरण, लः, वाति लः मुंकेगु, शहरी वातावरण, शहरी गरिब, मेलम्ची, लःया भाः, प्रांगारिक मल, चःबिया फोहरयात मल दयेकेगु, कौसी खेती, ढलनिकास, खुसिया लः सफा यायेगु, फोहरमैला, सिथिनखः, नेवाः संस्कृति, नेपाल संवत्, सम्पदा, फाटोग्राफी जुजुं बायोग्यास, साकलिङ, महिनावारी स्वास्थ्य, रेडक्रस, सार्वजनिक शौचालय तकया यात्रा व याकःचां म्हो इलय् देशय् विदेशय् तकं प्रभाव लाइकथं न्ह्याःगु झी सकस्यां खनाच्वना । वया यायेमानिगु ज्या गुलि दु जुइ, कल्पना हे यायेमफु । वने त्ययेकाः वयात लहना वाःपतिं सम्मान यात, नेपाल विज्ञान प्रविधि प्रज्ञाप्रतिष्ठानं नं सम्मान याइगु जुल धइगु न्यनागु, जूगु धाःसा न्यने मखन । 

न्हापां वं श्री कन्या हाइस्कुलय् ब्वंकीगु । लिपा येँ महानगरपालिकाय् थी थी पदय् ज्या यात, अनं शहरी लः व स्वास्थ्यया लागि एनजिओ फोरमया कार्यकारी निर्देशक जुयाः तःदँ ज्या यात, रेनवाटर क्याचमेन्ट एसोशिएशनया आजीवन दुजः जुल, सरकारया रेनवाटर हार्भेस्टिङ नेशनल स्टेयरिङ कमिटीया सदस्य सचिव जुल, फ्रेशवाटर एक्सन नेटवर्क साउथ एशियाया संस्थापक दुजः नं खत, स्कुल अफ एनभाइरोन्मेन्ट म्यानेजमेन्ट एण्ड सस्टेनेबल डेभेलोपमेन्टया भिजिटिङ फ्याकल्टी नं जुल, एकिकृत शहरी विकास केन्द्रय् नं कार्यकारी निर्देशक जुयाः ज्या यात । लिपतय् एरोसान सस्टेनेबल सोसल इन्टरप्राइजेज मोडेल फर स्यानिटेशनय् सक्रिय खनेदत । 

अन्तय् थुलि हे जक धाये, कि व छम्ह गजबम्ह व्यक्तित्व खः, झीगु समाजय् ब्वलनाः उकि चकंगु बिचाः, दक्व कथंया मनूतलिसे उलि हे बांलाःगु स्वापू तयाः छम्ह मनुखं समाजय् परिवर्तनया लहर हइपि तसकं म्हो मनूत मध्ये छम्ह । व छम्ह मनू जक मखु छगू संस्था हे खः । गन गन पलाःतल, दक्वथाय् झल्लमल्ल याइम्ह छम्ह प्रकाश खः व । छगू उन्नत व विकसित वातावरण मैत्री समाजया निर्माण यायेगु वयागु तःगु म्हगस पूमवंनि । शायद व म्हगस पुवंकेगु दायित्व झीगु ब्वहलय् तयाथिकूगु दु वं । 

लहना वाःपतिइ पिदंगु २०२२ सेप्टेम्बर

गुंला, सापारु व नेवाः नेतृत्वया परीक्षा (लहना)

 राजेन मानन्धर | गुंलाथ्व द्धादशी ११४२, साउन २४ मंगलवाः

गुंला वा गुँला नेवाः बौद्धतय्गु विशेष पर्व खः । थुकिया व्याख्या थी थी विद्वानपिन्सं थी थी कथं यानातःगु दु । सारांशय् धाय्गु खःसा नेवाः बौद्धत थ्व लछि धार्मिक कथं सक्रिय जुइ । गुलिस्यां ला त्वःती, गुलिस्यां थः सतीगु थासय् वना बुद्ध लुमंकी, गुलिस्यां तुतः ब्वनी, बाजं थाइ, अपसं च्वनी, द्यः थाइ आदि आदि । थज्याःगु पवित्रगु ईयात चाय्कं मचाय्कं छथ्व गैरनेवाः विभाषी मनूतय्सं थःगु भाय्या छगू अपशब्दलिसे स्वानाः गिल्ला याय्वं समाज भचा बिचलित जुइगु स्वभाविक हे खः । थ्व गुंलाया न्हापांगु न्यानु खुन्हु थथे हे जुल । 

 

येँया न्हूम्ह मेयरं शायद नेवाःतय्त ध्यानाकर्षण याय्त जुइ, थःगु फेसबुक वालय् नेवाःतय्त गुंलाया भिंतुना बीवं गैर नेवाःतय्सं थुकियात नेवाःतय्त क्वफाय्त, हाय्केत, हिमी चाय्केत वा थःगु लुघताभास ब्वय्त हे लिसालिसा काकां कमेन्ट यात, “गुंला” शब्दयात कयाः । उकिइ गुलिखे मनूतय्सं व शब्दया अर्थ मथूगु खइ, दकले न्हापां न्यंगु खइ, तर उकिइ अज्याःपिं नं सवाः काकां हालाहल, गुम्हस्यां उकिया अर्थ व महिमा बांलाक थू । अथे धइगु थन च्वनाच्वंपिं गैर नेवाः राजधानीबासीत गन गथे यानाः नेवाःतय्त गिल्ला याय्दइ धकाः मौका जक पियाच्वंगु खनेदत । 

 

खँ फेसबुकया । थः फेसबुक स्वय्म्वाःपिनि अले न्हिछि स्वयाच्वनाः नं गनं छुं चिं मक्यनीपिनिगु लागिं थ्व छुं हे मखु । फेसबुकय् जक ला ? फेसबुकय च्वयां छु याय् ? धकाः हालाः थःत विद्वान धकाः क्यनाच्वनी । तर फेसबुकं गुलि ज्या याइ धइगु खँ बालेन साहं येँ महानगरपालिकाया मेयर पद त्याकूगुयात कयाः नं थुइकेफइ । थ्व भौतिक रुपं गनं खनेमदुसां समाजया छगू अज्याःगु त्वःफिके मज्यूगु अंग जुइधुंकल, गुगु थुलि शक्तिशाली कि उकिं चां चां समाजया धार परिवर्तन याय्फु, जनताया न्ह्यपुइ न्हूगु विचार पिनाथकेफु । थनया गुंला नं अथे हे खः । गनं छु जुल धकाः धाय् मछिंसां थुकिं छगू अज्याःगु लहर हल कि गैर नेवाःतय् थनया नेवाःतप्रति वितृष्णा, घृणा विष्फोट हे जूगु खःला धयाथें ज्याःगु वातावरण भर्चुवल दुनियाय् खनेदत । 

 

नेवाःत थनया आदिवासी धाइ, वंगु निद्वःदँ न्ह्यःनिसें अविछिन्न रुपय् थनया भाषा, संस्कृति, धर्म व सभ्यता ल्यंकातय्त नेवाःतयगु योगदानयात ल्वःमंके फइमखु । थन दक्व सुविधा सम्पन्न जुइधुंकाः, थन राजनीतिक महत्व दय्धुंकाः, अले आःया भासं धाय्गु खःसा थनया जग्गाया मू अप्वय्वं हे जक थन गैर नेवाःतय्गु आकर्षण जूगु खः । व हे कारणं थन थी थी त्वह तयाः थी थी इलय् स्वनिगलय् प्यपुनेत उमिसं अनेक तिकडम याइ ।

 

गुलिं राजनीतिक भविष्य निर्माणकर्ता धकाः, गुलिं सफल व्यापारी धकाः उमिसं थन थःगु तुति क्वय् जक बल्लाकेगु स्वल । उकिया लागि उमिसं थन राजनीतिक पार्टीइ सक्रियता क्यन, सामाजिक संघसंस्था नीस्वनाः उकिया नेतृत्वदायी भूमिका घय्पुल । गुलिं नेता जुयावल, गुलिं समाजसेवी वा व्यापारी वा उद्योगपति हे जुल । थज्याःगु पदय् च्वनेगु शक्तियात हे नेवाःतय्सं तसकं तःधंगु उपलब्धी धकाः ताय्कल, उकिं अथे पदय् च्वनेसःपिं गैर नेवाःतय्त नेवाःतय्सं छेँ बिल, बालं तल, म्ह्याय् बिल । व हे आकर्षणया कारणं थनया म्ह्याय् मस्तय्सं नं छु छु दइ धकाः नैतिक अनैतिक सम्बन्ध नं तल । उकिया बाखं मेगु हे दु ।अज्याःगु अवस्थाय् थन गैर नेवाःत, विशेष यानाः खय् बर्मुतय्गु आधिपत्य राजनीतिक, सामाजिक व व्यापारिक क्षेत्रय् नं अप्वया वनीगु स्वभाविक खः । 

 

गैर नेवाःतय्गु अधिपत्य दय्गु धइगु नेवाःत थःगु आदिभूमिइ अल्पमतय् लानावनेगु खः । अल्पमत धइगु जनसंख्याया आधारय् म्ह्वः जुइगु ला खहे खत, उकियालिसें थःगु जातीय पहिचान, भाषा, धर्म व संस्कृति ल्यंकातय् मफइगु अवस्थाय् वनेगु नं खत । अथे जुयाः हे नेवाःतय्के मांभाय् ल्हानां छुं हे फाइदा मदु धकाः खय् भाय् ल्हाय्गु, अले व्यक्तित्व विकासया नामय् गैर नेवाःतलिसे हेमचेम अप्वय्केगु फेसन नं वल । न्यनेबलय् थज्याःगु खँ असहिष्णु व नश्लवादी वा जातिवादी खनेदइ, तर उकिया ल्यूने सुलाच्वंगु रहस्यया लिच्वः हे खः थ्व गुंला काण्ड नं । 

 

गैर नेवाःतय्सं झीगु समाजय् थज्याःगु थाय् दय्केधुंकल कि आः उमित लिनाछ्वय्गु थःगु पहिचान थन पुनस्र्थापना याय्गु असम्भव हे मखुसां तसकं थाकु । अथे जूसां नेवाःतय्ग खल्तिइ खल्तिइ, त्वाःत्वालय् देय् देसय् दय्कूगु खलः पुचः उमित हांनिसें लिनाः थःगु बर्चश्व कायम याय्गु व उमिगु प्रतिकार याय्त ला त्वःते, थःगु अस्तित्व हे नं ल्यंके फइगु अवस्थाय् मदु । दक्व धइथें संस्थात भौतिक रुपं अस्तित्वहित, शक्तिहीन व प्रभावहिन जुइधुंकूगु अवस्थाय् उमिसं गनं छुं नवाय्वं अथवा विज्ञप्ति छगू पिकाय्वं झिगू दिशां हय्काः वयाच्वंपिं गैर नेवाःत ग्याइगु अथवा, सतर्क तक हे नं जुइगु खनेमदु । थ्व गुंला काण्डय् नं अथे हे जुल । छथ्व नेवाः फेसबुकय् सनाच्वंपिन्सं उमित धाल, हाल, ब्वह बिल । तर उकिसं न्ह्यागु खँय् नं नेवा थः हे द्वंगु, करपिं भिंगु कथंया तर्क तइपिं छथ्वः कथित राष्ट्रवादीतय्सं नेवाःतय्त थःगु पहिचानया लागि ल्वाय्गु वातावरण हे दय्केबीमखु । बालेन साहं पुइकूगु बुद्धया मुकुटया खँय् व पायछि हे जू धकाः वःगु छगू नेवाः बौद्ध वर्गया अभिव्यक्ति थन न्ह्यथने बहःजू । अले नेवाःतय्के आत्महत्या याय्गु बाहेक मेगु लँ ल्यनीमखु । तर व स्वयाः नेवाःतय्गु प्रतिकार क्षमता गनं खनेमन्त । नेवाःत स्वनिगलय् आः सिनावनाच्वंगु मि थें जुइधुंकल, सुनां छपासः लः ह्वलाबिलकि स्वाइँया सिनावनी , नौ हे जक ल्यनाच्वनी । 

 

हानं मेगु प्रसंग । न्हून्हूगु पात्र दय्कीगु संस्था नीस्वनेवं नेवाःतय्गु माःहनाः हनेमाःगु जात्रापर्वय् प्रत्यक्ष हे प्रभाव लात । पात्र दय्केगु आधिकारिक निकायय् गैर नेवाःतयु आधिपत्य जुइवं उमिसं खनेदय्क हे नेवाःतय्गु जात्रा पर्वया तिथि गोलमाल याय्गु अले गैर नेवाःतय्गु जात्रापर्वयात असुरक्षित याय्गु ज्या यानाहल । थ्व ज्या वंगु ३०दँ ति न्ह्यःनिसें जुयावःगु धकाः अनुभवीतय्सं धयाच्वंगु दु । खतुं चन्द्रमाया गतियात सुनां न न्ह्यबाके फइ, न लिबाके फइ, तर नं उकिया आधारय् झीसं नखःचखः हनेगु नेवाःतय्त छिनीकथं प्रकाशित यानाब्यूसा उलि समस्या मजुइगु खः । तर उमिसं द्वेष भावनां हे नेवाःतय्गु नखःचखःयात जक प्रभाव लाइकथं तिथि निर्धारण याय्गु यानाच्वंगु सकस्यां अनुभव याःगु हे दइ । 

 

आः वयाः उमिगु अज्याःगु चाला अबलय् जक सफल जुइ जब नेवाःत थः हे एकजृट जुइमखु । नेवाःतय् एकता मदु धइगु सियाः वा थुयाः हे उमिसं हरेक वर्ष धयाथें छताकि छता नेवाः जात्रापर्वय् तक्यंकाः नेवाःतय्गु एकताया परीक्षा उमिसं कयाच्वंगु दइ । 

स्वदँ प्यदँय् छकः स्वन्तिबलय तिथि गोलमाल जुइगु ला सामान्य प्रक्रिया हे जुइधुंकल । उकियालिसें मेमेगु जात्रापर्वय् आधिकारिक पञ्चाङ्ग निर्धारण याइगु निकाययागु वक्रदृष्टि लाःगु खनेदयावयाच्वंगु दु । उमिसं स्यू, थज्याःगु ज्याय् नेवाःत एकजुट जुयाः प्रतिकार याइमखु । उकिं हे थ्व तिकडम दँय्दसं हे उमिसं प्रयोग यानाच्वंगु दु ।

 

थज्याःगु अवस्थाय् येँय् छगू मानक काइ, यलय् व ख्वपय् मेगु मानक काइ । अथे जुइबलय् येँय् नखः हनेगु दिन व यलय् व ख्वपय् नखः हनेगु दिन पाइगु स्वभाविक हे जुल । नेवाःत नेवाः राज्यया खँय् प्रदेश नामाकरणया खँय् नेवाः नखःचखःयात राज्यपाखें हंकेगु खँय् सक्रिय जुयाः नमवाःसां थज्याःगु खँय् धाःसा थःथःगु खलःपुचःया ब्यानर न्ह्यःने तयाः खुप तर्कवितर्क याइपिं विद्वान जुयाः दंवइ । अथे छाय् याइले धाय्बलय् उमिसं थ्व हे बहानाय् येँ यल व ख्वपया नेवाःत थःथवय् ल्वाय्गु, थः सहि व करपिन्त गतल धकाः साबित याय्गु मौका उमित दयाच्वंगु दइ ।

 

अज्याःगु इलय् अले छगू निगू संस्थां खनेदय्क अन्तरक्रिया याइ, विद्वानत हयाः घौछि बाघौ भाषण याकी, ब्यानरया न्ह्यःने थःगु ख्वाः वय्क फोटो कयाः फेसबुकय् नं तइ । तर अन्तय् लिच्वः वहे जक वइ — जिपिं पायछि उपिं गलत । सु थःगु अडानय् डेग लिफः स्वइमखु । अय् जुयाः अन्ततोगत्वाः येँय् येँकथं जुइ, यल व ख्वप अनया हे कथं जुइ । थःगु ल्हातिइ छुं मदुपिं नेवाः युवात हिस्स जुइ, अले जाबो नखः हनेगु छगू खँय् हे एकता मदुपिन्सं छु यानानइ ? धकाः हालाहइ । थ्व अर्धसत्य हे झीगु यथार्थ खः । झीसं एकता थन नं हय्मफु, मेथाय् नं हय्मफु । थ्व हे यथार्थ गैर नेवाःतय्गु लागि नेवाःतय्त हिस्याय्ग छगू अचुक अस्त्र बनेजुइ । कन्हय् फेसबुकया पेज पेजय् ट्रोल वइ, नेवाःत अथे थथे । अले हानं नेवाःतय् दुने हे नेवाः संघसंस्थायात न्वाय्गु थ्व मेगु मौकाया रुपय् काइ, नेतृत्वयात गःतां ज्वनी । नेतृत्वया क्षमता विज्ञप्ति पिकाय्गु व ल्वानाच्वंगु समनजयात हानं ल्वाकेगु बाहेक मेगु मदु धकाः मस्यूनिपिं नेवाः युवात हानं छकः निराश जुइ । झी नेवाःत धिक्कार धाय्त बाध्य जुइ । थ्व हे मखुला झी नेवाःतय्गु बर्तमान नियति ?

https://www.lahananews.com/node/12685

प्राचीन सभ्यताको नगरी काठमाडौंमा र‍्‌यापरको नाममा पार्क?

 

राजेन मानन्धर

इतिहासमा पहिले कहिल्यै नभएको जस्तो गैरआदिबासीलाई यसपालिको स्थानीय निकायको चुनावमा काठमाडौंका जनताले मेयरको पदमा जिताएर पठाएको थियो । सबैतिर हर्षोउल्लास थियो । एकातिर पुराना नेताहरुले देश बिगारेको आरोप, अर्कोतिर पार्टीहरुले चुनावमा गलत नेता उठाइदिनु अनि प्रत्यक्ष भेटभाट, भासन र आकर्षक योजना भन्दा फेसबुकमा आएका चर्चाले बालेन्द्र साहलाई काठमाडौं महानगरपालिकाको मेयर बनाइदियो । पुरानाहरु असमंजमा थिए तर नयाँपुस्ताका युवाहरु एकदम अडिग थिए, विश्वस्त थिए अनि पैरवी गर्दै थिए — पार्टीका मेयरले के गर्यो त? युवालाई दिनुपर्छ, जे गर्छ बालेनले गर्छ, उसले गर्छ क्या, गर्न त देउ, अब सबै समस्या समाधान हुन्छ ।

चुनावताका उनले काठमाडौंको फोहरमैला, प्रदुषण, ट्राफिक समस्या तथा सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणलाई विषय बनाएका थिए । ती मुद्दाहरुमा डेग चलाउन नसकेको सबैले देखेकै छ । हुन त उ आएको कति नै भयो र? भन्नेहरु पनि छन् । हो, गर्नलाई समय दिनुपर्छ । तर पाँच वर्षको लागि जनमत पाएर आएको साहले दुइ महिनामा के कति गर्यो भनेर हेर्यो भने उसका आउँदा ४ वर्ष १० महिना कस्तो होला भनेर अनुमान लगाउन सकिन्छ । अहिलेसम्मका केही महत्वपूर्ण कुराहरुमा अलिकति ध्यान दिएर मात्र मुल मुद्दामा जानु बेश होला ।

पहिलो चरणमा उनले फोहरको समस्याको सामना गर्नुपरेको थियो, जुन केशव स्थापित तथा विद्या सुन्दर शाक्यले पनि भोगेकै थियो । यसलाई निकै सुझबुझका साथ ट्याकल गर्न आवश्यक थियो । तर उनले फिल्मी स्टाइलमा त्यहाँ गएपछि कुरा बन्नुको साटो बिग्रेको स्पष्ट बुझिन्छ । गर्न सक्नले सबैलाई चित्त बुझाएर समेटेर व्यवस्थापन गर्ने हो नसक्नेले अरुलाई दोष दिएर बस्ने हो । अहिले काठमाडौंमा फोहरमैलाको समस्या विकराल छ । कुनैपनि बेलामा महामारी फैलिने सम्भावना नकार्न सकिन्न ।

उनको अर्को घोषणा महानगरका जनप्रतिनिधिहरुसँगको मिटिङ लाइभ गर्ने भन्ने थियो । सबैको कमजोरी देखाइदिने भनेको यो योजना पनि एक दुइपल्ट लाइभ भएपछि जनताले दुधको दुध, पानीको पानी देख्न पाए । पछि लाइभ नियमित हुन छाड्यो ।

नीति तथा कार्यक्रममा आएको कम्पनी मार्फत भाडा लेनदेन गराउने कुराले सबैभन्दा पहिला महानगरबासीलाई त्रसित बनायो । महानगरले माग्न नदिने र फुुटपाथमा पसल राख्न नदिने घोषणा उत्साहवर्धक थियो । न माग्ने हट्यो, न फुटपाथमा पसल बनाउने हटे । साउन १ गतेको सडकका दृष्यहरु धमाधम देखिन थालेदेखि मच्चियो मच्चियो थच्चियो भएको अवस्था छ । फोहर धरधनीले नै कुहिने नकुहिने छुट्याउनु पर्छ नत्र गाडीले फोहर लाँदैन भन्ने मेयरको धम्की आयो । तर सडक ब्यापारीले साँझ सडक छेउ असरल्ल छोडेर गउका प्लास्टिक इत्यादि पनि घटेन । भएभरको फोहर प्लास्टिकमा पोको पारेर प्राइभेट कम्पनीको ट्रकमा हाल्ने बाहेक नागरिकहरुले अरु विकल्प पाएन । त्यही फोहर पनि उठाउन समेत नसकेपछि विना गृहकार्य गरिएको धम्कीले पनि कतै माखो मारेन । आफ्नो समर्थनमा रहेको एउटा अमुक फेसबुक पेजलाई एक करोड दिएर पब्जीगेम जस्तो इस्पोर्ट खेलाउने भन्ने समाचार लीक भएपछि साहले कानूनी उपचार खोज्न गएकोले यसबारे बोल्न उचीत भएन । उता विभिन्न पार्टीका नेताहरुसँग भेटेको फोटो सार्वजनिक गराइनु र विभिन्न पार्टीका नेताहरुको नाममा खोलिएका प्रतिष्ठानहरुलाई ठुलो रकम सहयोगको रुपमा छुट्याएको पनि सुन्नु पर्यो । के जनताले यस्तो स्वतन्त्र मेयर रोजेका थिए?

अब, अचानक समाचार आयो — साहले महानगरपालिकाको बजेटबाट १५ लाख खर्च गरेर र्याप गायक अनिल अधिकारी (जसलाई यमबुद्द पनि भनिन्छ)को सालिक बनाउने भयो भनेर । चुनाव प्रचार अभियानमा कतै नबोलेको विषयमा कसैलाई सल्लाह समेत नगरी यति धेरै रकम खर्च गर्ने भन्ने सुनेर अधिकांश जनता निराश भए । र्याप सुन्ने बानी भएका केही युवाहरु बाहेक अरुले यसलाई निको मानेन ।

देशभरी प्रवेशद्वार, भ्युटावर र अजिब अजिबका शालिक बनाउने होड चल्यो भनेर सामाजिक सञ्जालमा ट्रोल भइरहँदा पढेलेखेका नौजवान मेयरले लागुपदार्थको दुव्र्यसनी भइ आत्महत्या गरेका र्याप गायकलाई बजेट र व्यवस्थापनको मारमा परेको काठमाडौंमा बनाइने शालिकको पहिलो नम्बरमा पार्नुपर्ने कुनै कारण थिएन ।

पहिलो शालिक काठमाडौंको प्राथमिकता नै हैन । यहाँ २००० वर्ष पुराना कलात्मक मूर्तिहरु बिच सडकमा असरल्ल मिल्काएका छन् । जहाँ भएका धार्मिक आस्थाले भरिएका मूर्तिहरुको समेत संरक्षण भइरहेको छैन त्यहाँ शालिक किन भन्ने प्रश्न आउनु स्वभाविक हो । अब शालिक बनाउने भए काठमाडौंको दुइ सहश्राव्दी लामो सभ्यतालाई चिनाउने कुनै यस्तो व्यक्तिको निर्माण हुनुपर्ने थियो जसका अगाडि कुनै राजनीति र समुदायको विभेदबाट माथि उठेर शीर झुकाओस् । यसमा यहाँका समाज सुधारक, परिवर्तनका सन्देशबाहक वा उद्योगपति पनि हुनसक्थ्यो । त्यस्तो व्यक्ति खोज्ने र खोज्नुपर्छ भन्ने सोच समेत पनि मेयरमा देखिएन ।
कलाकारकै सालिक बनाउने भएपनि कुनै पूजनीय सर्जक खोज्न सकिन्थ्यो । आजभन्दा ७७७ वर्ष अगाडि यहाँ अरनिको जन्मेका थिए जसले चीनसम्म गएर आफ्नो कलाकारिता देखाए । यसबिच यहाँ बनाएका यति ठुल्ठुला दरवारहरु, मन्दिरहरु चैत्यहरु, हितिहरुका सर्जकमध्ये कोही पनि शालिक भएर उभिन लायक किन देखेन साहले ?

अब गीत संगीत नै रोजे रे । आजभन्दा ४६२ वर्ष पहिले जन्मेका राजा महिन्द्र मल्ले यही भूमिमा कविता लेखेका थिए । यसबिच यहाँका सर्जकहरु सयौं होइन हजारौंमा भेटिन्छन् । कोही पनि काम लागेन? गायनकै कुरा गर्दा पनि उस्ताद सेतुरामको नाम नलिन सकिन्छ, जसले ११४ वर्ष अगाडि नेपाली गीत पनि ग्रामोफोनमा बज्न लायक छ भनेर देखाए । कति जनाको नाम लिने? मेलवादेवी, कोइलीदेवी, बच्चुकैलाश, शिवशंकर, फत्तेमान वा नारायण गोपाल मध्ये कसैको त नाम सुनेको होला ? उनीहरुले नेपालको संगीतलाई कुन स्तरसम्म पुर्यायो, किन उनीहरुका गीत आज पनि कालजयी भएर रहिरहे भन्ने अन्दाज पनि छ ?
को हुन् यमबुद्द? अनिल अधिकारी नाम गरेका गायक सन् १९८७मा मोरङको सलकपुरमा जन्मेका थिए । उनी काठमाडौं आएर पढे, पछि लण्डन गए, त्यहीँ बिहे गरे । उसका मिक्सटेपहरु, केही एल्बमहरु, केही सिङ्गलहरु, केही साइफरहरु निस्केका छन् र केही गीतमा फिचर्ड आर्टिस्टका रुपमा गीतहरु गाएका छन् । लण्डनमा २०१७मा उनी आफ्नो बाथरुममा मृत भेटिए र यसलाई आत्महत्या भनियो ।

हिपहप गीत मन पराउने युवावर्गका लागि उनका गीत राम्रा होलान् । फ्यानहरुले आफुलाई मनपर्ने गायकलाई देउतै मान्ला । उनको असहज मृत्युमा उनको परिवार र फ्यानहरुप्रति समवेदना छ । तर समस्त नेपालकै सय वर्षको रिकर्डेड संगीतको मात्र कुरा गर्दा पनि उनको प्रख्यातीको सीमालाई सम्झनै पर्ने हुन्छ । कति जना ४० वर्ष काटेका, इन्टरनेट नचलाउने, रेडियो मात्र सुन्नेहरुले उनको नाम पनि सुनेको होला? उनको गीतबाट कसले राम्रो शिक्षा लिए होला, उसबाट प्रेरणा लिएर कति जनाले आफ्नो जीवनलाई सुमार्गमा लगे होला, देश विकास गर्नका लागि प्रोतसाहित भए होलान्? लागू पदार्थको दुव्र्यसनी भनेर चिनिएका अनि जीवनदेखि हार मानेर आत्महत्याको बाटो रोजेका मानिसको शालिक वा पार्क देखेर यहाँका काठमाडौंबासीले शीर झुकाउनु पर्ने ? यहाँका कला, संस्कृतिका धनी अनि मिहेनती र सकारात्मक जीवनको आदर्श बोक्ने जनता त्यो पार्कमा के भनेर विचरण गर्ने? के यी प्रश्नहरुलाई उनका फ्यानहरुले पचाउन पनि सक्ला ? एक जना नेताले आफ्नो छोराको सालिक बनाएर निर्लज्जता प्रदर्शन गरे यहाँ साहले आफ्नो साथीको शालिक बनाएर त्यही गुण देखाउन खोजे ।
फेरि यहाँ नगरबासीसँग उसको शालिक राख्ने कि नराख्ने भनेर पनि सोधिएन । कसको शालिक राख्ने र सय जनाकै राख्ने भएपनि वरियताक्रमको आधार के हो भनेर पनि खुलाइएन । मेयर र उनी एकै विधाका अनि मेयरका अग्रज वा साथी भएको कारणले मात्र हचुवा भरमा उसको नाम पारिएको भनेर बुझ्न कठिन छैन । के साह आफ्नो साथीको एउटा शालिक काठमाडौंमा ठड्याएर जाउँ भनेर मात्र मेयर भएको हो र?

अब प्रकृयामा जाऔं । पहिला दशदेखि पन्ध्र लाख रुपैंयासम्ममा उसको शालिक बनाउने कार्यक्रम भनिएको थियो । समाजमा, सामाजिक सञ्जालमा आलोचना हुनु स्वभाविक थियो । यसले साहको आँखा खोलिदिएन, बरु डिस्टर्ब नगर भन्ने खालको हुँकार भर्न लगायो । जनताले शालिक, त्यो पनि आत्महत्या गर्ने मानिसको शालिक काठमाडौंको प्राथमिकतामा पर्दैन, बनाउने भए आफ्नै पैसाले आफ्नै जमिनमा बनाएर राख भनेर सल्लाह दिए । आलोचना शान्त नभएपछि त्यसोभए म मेरै तलबको रकमबाट बनाउँछु भन्ने खालको घुर्की लायो । अब जनप्रतिनिधिहरुले तलब भत्ता लिन नपाइने निर्णय पहिल्यै भइसके भन्ने कुरा आएपछि उनी चुप लागे । त्यसपछि केही बेर सामसुम भएको आभास दियो ।

तर पछि अचानक फेरि मेयरले उनैको नाममा पार्क बनाउन “डेढ करोड” छुट्याएको भने पछि नागरिकहरु फेरि आश्यर्चमा परे । डेढ करोड रुपैंया कति जना नागरिकले के के मा कति कति कर तिरेपछि जम्मा हुन्छ भन्ने उसलाई थाहा पनि छ? १५ लाख खर्च नगर भन्ने जनताको आवाजको विरुद्ध डेढ करोड खर्च गर्न सक्छु भनेर तानाशाही पाराको जवाफ उनले दिए । महानगरपालिकाले उसको नाममा पार्क बनाउन वडा नं १६ खुसिबुँ नयाँ बजारमा रहेको जनताले छोडेको ७ रोपनी खाली जग्गामा पार्क बनाउन आर्थिक वर्ष २०७९।८०बाट सो बजेट विनियोजन गरिएको भनेर प्रवक्ताले जानकारी दिएको समाचार आइसकेपछि यसमा जनता अवाक् हुनु बाहेक केही गर्न सक्ने ठाउँ बाँकी भएन । के अब यहाँका भोट दिने, कर तिर्ने जनता कोही होइनन्? उनीहरुको काम एकपल्ट चुनाव जितेर आएका मेयरको बेढंगका चटक हेरेर मात्र बस्ने हो त?

अचम्म लाग्छ । महानगरपालिकामा यति धेरै तह तप्काका संयन्त्रहरु छन् । पाइला पाइलामा विरोध गर्न सक्ने वडाअध्यक्षहरु छन् । पार्टीगत ग्रुपिज्म र व्यक्तिगत इबीका कारण सानो भन्दा सानो कार्यक्रम पनि सितिमिति पास हुने अवस्था छैन तर यस कार्यमा भने सबै पार्टीका सबै उमेरका वडाअध्यक्ष र सदस्यहरुको मिलिभगत देखियो । अनि यसका लागि त्यत्रो लडाइ गरेर छुट्याएको खुसिबुँकै जग्गामा किन आँखा गयो भन्ने पनि प्रश्न छ । यसमा सबै वडा अध्यक्षहरु, विशेष गरी सम्बन्धित वडा अध्यक्ष र सो वडाका नारिकहरुको केही पाएरै सहमत भएको स्पष्ट देखियो । समाचारमा हामीलाई जानकारी गराएको छैन भनेर बोलेर उहाँहरुले धर पाउनुहुने छैन ।

हुन त कुल २५ अर्ब ४२ करोडको बजेटमा डेढ करोड त्यति धेरै रकम त होइन । तर यहाँ नैतिकताको कुरा आयो । जहाँ १५लाख रुपैंया खर्च गरेर शालिक बनाउँछु भन्दा जनताले विरोध गरेको र त्यही कारणले उसले आफ्नै तलबबाट बनाउँछु भनेर घुर्की लाएको थियो, त्यहीँ उनले पहिला आफैले लिन्न भनेको १५ लाखको भन्दा १० गुणा बजेट लाजै नमानी छुट्याएको देखेर नागरिकहरुले जिब्रो टोक्नै पर्ने भयो । पार्टीका नेताले भन्दा पनि घटिया काम गर्न कसरी सकेको? पार्टीका नेताहरुले पैसा अपचलन गर्यो भनेर आलोचना गर्नुपर्नेले आफैले यसरी आफ्नो व्यक्तिगत रुचीको विषयमा करदाताहरुको डेढ करोड उडाउनु भनेको कालान्तरमा आफ्नै खुट्टामा बन्चरो हान्नु भन्दा कम प्रत्युत्पादक हुने छैन ।

हामीलाई थाहा छ । बालेन कुनै पार्टीको सदस्य भएको नखुलाइएपनि उनका पछाडि समर्थकहरुको ठुलो समुह छ । यसमानेमा साह धेरै युवा नेपालीहरुको सपनाको सौदागर हो । तिनीहरु आलोचना सहन सक्दैनन् अनि काठमाडौंमा, मोफसलमा वा विदेशमैं बसेर पनि उनले जे गरेपनि नगरेपनि सामाजिक सञ्जालमा वाहवाही मात्र दिइरहन्छन् । तर यो प्रवृतिले नै एक होनहार युवा मेयरको दिनगन्तीको कारण हुँदैगइरहेको कुरा कसैबाट छिपेको छैन । गलत काम वा प्रवृतिको खबरदारी गर्ने प्रत्येक नगरबासीको जिम्मेवारी हो ।

बालेन अब कुनै गायक नायक हैन, जनप्रतिनिधि हो । यहाँको जनताले उसलाई उसको गीत मन परेर वा उसको दाह्रीमा लठ्ठिएर भोट दिएको होइन, पार्टीका नेताले मेयर जितेर आशातीत काम गर्न सकेन भनेर दिएको हो । उसले आफ्नो पुख्यौैली छ भने पुख्र्यौली जग्गामा अथवा त्यो बेचर त्यसको पैसाले काठमाडौंमा जग्गा किनेर वा यहाँको आफ्नो घरको कम्पाउण्डमा वा आफ्नो घरको कौसीमा आफुलाई मन पर्ने व्यक्तिको सालिक बनाउन पाउँछ । अथवा उसले पाउने तलब सुविधाको पैसा बचत गरेर राखेर त्यसैबाट बनाएपनि जनचासोको विषय नबन्ला । तर यहाँ पचासौं लाख नागरिकले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा तिरेको करको पैसाको सदुपयोगको सवाल छ । यसलाई बालहठ, वा जिद्दीपन पा पागलपनको विषय बनाइनु भएन । यसरी कतिन्जेल काठमाडौंमा रजाइँ गर्न सकिन्छ र? उनका पर्दा पछाडिका सहयोगीहरुले पनि सोच्नुपर्ने भएको छ । स्याल शहर पसेको र कमिलाको प्वाँख उम्रेको जस्तो कुरा हो यो ।

त्यसमा पनि उनी ऐतिहासिक रुपमा जितेका स्वतन्त्र मेयर हुन् । उसको सफलता भनेको स्वतन्त्र भएर मेयरको चुनाव लड्ने सबैको सफलता हो, उसले राम्रो काम गरे भोलिका स्थानीय चुनावहरुमा सक्षम स्वतन्त्रहरुले चुनाव जित्ने संभावना बढ्छ । अनि उसले काम गर्न नसके, असफल भए वा कुनै नराम्रो काम गरे भने भोलि सक्षम स्वतन्त्र युवाहरुले चुनाव लडेर मेरो शहर म बनाउँछु भन्ने जागरुकहरुको लागि काठमाडौं महानगरपालिकाको ढोका सदाको लागि बन्द हुन्छ ।

रसियामा कम्युनिष्टहरुको दमनबाट उठेको बुद्ध धर्म

 

राजेन मानन्धर

आजभोलि रसिया र युक्रेनको युद्धले सारा विश्व आक्रान्त बनेको छ । मानिसहरु दिनहुँ यो युद्ध नहोस् भनेर प्रार्थना गरिरहेका थिए तर युद्ध भएरै छोड्यो । अहिले युद्ध भएको महिनौं भइसक्यो । हजारौंको धनजनको क्षति भइसक्यो तर पनि युद्ध भने जारी नै छ । शान्तिका लागि भनेर खोलिएका त्यस्ता शक्तिशाली अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरु मुक दर्शक भएर बसिरहेका छन् ।

सन् २०२२को फेब्रुवरी २४का दिन रसियाले युक्रेनमाथि हमला गरेर २०१४देखि उत्कर्षमा पुगेको रसिया तथा युक्रेनबिचको वैरभाव दुनियासामु छर्लङ्ग पारे । गएको चार महिनमामा कसले कहाँ कति क्षति व्यहोर्यो भन्ने लेखाजोखा गर्न सजिलो छैन । यस युद्धले गर्दा ८० लाख भन्दा बढी युक्रेनी जनता देश छोडेर अन्यत्र शरण लिन गइरहेको छ । यसले विश्वभरी भोकमरी ल्याउने खतरा छ भने प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा यसले नेपालीहरुलाई समेत प्रभाव पार्न थालेको अनुभव यहाँ भइरहेको छ ।

भगवान बुद्धले २५ सय वर्ष पहिले दिनुभएको शिक्षाको एक प्रमुख अंश शान्ति हो भनेर सारा विश्वले मान्दै आएको छ । उहाँ विश्वको शान्तिको लागि आउनुभएको भनेर हामी गाउँदै छौं । यदि उहाँको शिक्षालाई विश्वका सारा जनताले शिरोपर गरेको भए विश्वमा युद्ध भनेकै हेर्न नपर्ने हो कि भन्ने कुरा सबैको मनमा आउनु स्वभाविक हो । हामी यहाँ बसेर कहिले काहीँ सोच्छौं होला कि रसिया र युक्रेनमा बुद्धधर्म पुगेन होला र भनेर । संजोगको कुरा हुनुपर्छ कि दुबै देशमा बुद्धधर्म निकै पहिलेदेखि नै प्रचार भइसकेको थियो । अहिले त्यहाँ दशलाख भन्दा बढी बौद्धहरुले बुद्धशिक्षाको अध्ययन र अभ्यास गरेर बौद्ध जीवन बाँचिरहेका छन् । यस लेखमा रसिया (Russian Federation)मा बुद्धधर्मको इतिहास र वर्तमानको बारेमा संक्षेपमा जानकारी दिने प्रयास गरिने छ ।

रसियामा बुद्धधर्मको प्रवेश

यहाँ रसिया र सोभियत संघको बारेमा केही कुरा खुलाउन जरुरी देखिन्छ । अहिलेको रसिया कुनैबेलाको सोभियत संघको (Union of Soviet Socialist Republics /USSR) एक हिस्सा थियो । समाजवादी गणराज्यहरुको सोभियत संघ भन्नाले लगभग सन् १९२२ देखि सन् १९९१सम्म संगठित भइरहेको युरोप–एशियाको एक विशाल देश बुझिन्छ । यो भनेको २२,४०२,२०० वर्ग किलोमिटर भूभाग ओगटेका १५वटा गणराज्यहरुको एक संघ थियो ।

विश्वकै सबैभन्दा ठुलो भनेर चिनिने सोभियत संघको धेरै भूभाग एशियामा छ र यो चीन, मंगोलिया, कोरिया र जापान जस्ता बौद्ध देशहरुसँग भौगोलिक रुपमा समेत नजिक छ । यस हिसाबले पनि रसियामा बुद्धधर्मले प्रभाव पार्नु आश्चर्यको कुरा भएन ।

भिक्षु सुदर्शनका अनुसार यहाँ बुद्धधर्मको प्रचार ईशाको पहिलो शताब्दीमै भएको थियो । यही समयमा मध्य एसियामा ब्यापक रुपबाट बुद्धधर्म र दर्शनको प्रचार भैरहेको थियो । त्यस बेलाको प्रख्यात रेशम महापथ वा सिल्करोड मध्य एसिया भएर गएको थियो र बास्तममा यही बाटो चीन पश्चिम एशिया बिचको ब्यापारको मार्ग थियो । मध्य एशियामा अशोककाल पछि फैलिएको बुद्धधर्मको आधारमा पनि ककेशस वरिपरी बुद्धधर्मले प्रभाव पारेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

कुनै बेला तुर्कमेनिस्तान एक बुद्धधर्मको ब्यापकता भएको देश थियो । अफगानिस्तानसँग सीमा जोडिएको यो देश कुनै बेला मध्य एशियाकै एक महत्वपूर्ण बौद्ध केन्द्र थियो । यहाँ चौथो शताब्दीमा ससानियनहरुले कुशान साम्राज्यमा अधिपत्य बढाएपछि पहिलो बौद्ध समुदाय बस्न आएको भनिन्छ । यहाँको प्रभाव पनि बर्तमान रसियामा परेको हुनसक्छ ।

आधुनिक रसियामा बुद्धधर्मको इतिहास हेर्दा प्रमाणिक रुपमा ८औं शताब्दीमा साइबेरियामा प्रवेश भएको देखिन्छ । यस भूमिमा प्राचीन बौद्ध सभ्यता कहाँ कसरी नाश भयो भन्ने विषयमा इतिहास मौन देखिन्छ । धेरै तहका राजनीतिक परिवर्तनहरुले र यस क्षेत्रमा पटक पटक भएको मुस्लिम आक्रमणमा अफगानिस्तानको बौद्ध सभ्यता नाश भएजस्तै यहाँको हुर्कदै गरेको सभ्यताले पनि यसै आक्रमणको शिकार हुन परेको सम्भवना देखिन्छ ।

त्यसपछि १७औ शताब्दीमा मात्र यहाँ बौद्धहरुको इतिहास खुल्छ । रसियन पुरातत्वविद मार्गरिता भोरोब्योभा देस्यातोभ्स्क्याले भनेका छन् कि यस क्षेत्रमा बुद्धधर्मले ८औ शताब्दीको अन्तमा मुस्लिम आक्रमणको समयमा मात्र महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न बन्द भयो । सेमिरेच्या जस्ता मध्य एसियाका उत्तरी भेगमा बुद्ध धर्म १०औ शताब्दीसम्म चलिरहेको थियो ।

अहिलेको प्रमाणिक इतिहासले भन्छ — रसियामा बुद्धधर्म १७औ शताब्दीको शुरुदेखि फैलिन थाल्यो । यो प्रवाह क्याल्मीक आदिबासीहरुले रसियन नागरिकता लिन थालेदेखि शुरु भएको देखिन्छ । यसबाहेक मंगोलिया नजिक रहेको बुर्यात्या पनि एक प्रमुख बौद्ध केन्द्र थियो । त्यहाँ पनि मंगोलियाको मार्ग भएर रसियामा बुद्धधर्मले प्रवेश पायो ।

एकातिर यति विशाल देशको सांस्कृतिक विविधताको समायोजन गर्न रसियन सरकारलाई कठिन थियो भने बौद्धहरु पनि आपसमा छरिएको, विविध सम्प्रदायमा बाँडिएको अनि आपसमा केही विभाजित समेत रहेको अवस्थामा त्यहाँको सरकारले केही प्रमुख व्यक्तिहरुलाई संयोजकको जिम्मा दिएर एउटा संघको रुपमा सबै बौद्धहरुलाई समेट्न खोज्नु व्यवहारिक पनि थियो । यसबाहेक बुर्यातियाको सीमा चीनसँग जोडिएकोले त्यहाँबाट हुनसक्ने चीन र बुर्यातहरुको सम्बन्धमा निगरानी राख्न पनि जरुरी थियो ।

धेरै पहिलेदेखि नै रसियामा बौद्धहरुले राज्यबाट तिरस्कार भोग्नुपरेको थियो । त्यो बेलामा रसियामा क्रिश्चियन मिसनरीहरुको बिगबिगी थियो र उनीहरुले बौद्धहरुलाई अन्धविश्वासी, बोक्सी विद्या वा रुढीबादी भएको आरोप लगाउँथे । विश्वमा क्रिश्चियन धर्मको प्रचार बढिरहेको अवस्थामा रसियाको बुद्धधर्मले पनि यस अवस्था र खतराको सामना गर्नुपरेको थियो । त्यसबेला काल्मीकिया, प्रिबैकाल र ट्रान्सबैकालियाले बुद्धधर्मको सम्बन्धमा छुट्टा छुट्टै नियम बनाएको थियो । किन भने बौद्धहरुमाथि अन्याय र उनीहरुको विद्रोहले सीमामा विवाद बल्झिने डर थियो । त्यसैले रसियन रुढीबादी चर्च मिसनरीहरुको रुचीभन्दा बाहिर गएर पनि त्यसबेला राज्यले बौद्धसंघहरुलाई समर्थन गरिरहेको हुन्थ्यो । यसै अवस्थामा रसियन साम्राज्यमा बौद्धहरुको क्रियाकलापलाई नियमन गर्न सन् १८५३मा लामा कानून ल्याइएको थियो ।

जार साम्राज्यमा बुद्धधर्ममा निषेधसम्म भने थिएन । मानिसहरुलाई इच्छा अनुसार धर्म मान्ने छुट थियो । सन् १९०९मा तिब्बती लामा लोब्सान दोर्जिएभले सम्राट जार निकोलास द्वितीयबाट सेन्ट पिटर्सबर्गमा बौद्ध मन्दिर बनाउने अनुमति पायो र सम्राज्यको राजधानीमा विभिन्न ठाउँबाट आएर बसेका बौद्धहरुका लागि केन्द्रको निर्माण गर्यो । सन् १९१३मा निर्माण सम्पन्न भएको यो मन्दिर अहिले क्याल्मीकिया भन्दा बाहिर युरोपकै सबैभन्दा पुरानो बौद्ध मन्दिर भएर रहेको छ ।

१९औ तथा २०औ शताब्दीमा रसियनहरुले बुद्धधर्ममाथि वैज्ञानिक अनुसन्धान थाले । हुन त यसबेलासम्म युरोपमा बुद्धधर्मको अध्ययन अनुसन्धान तथा प्रचार हुन थालेको थियो तर रसियाका विद्वानहरु यसलाई सकारात्मक रुपमा स्वीकार गर्न तयार थिएनन् । राजनीतिमा जे जस्तो भएपनि त्यहाँका राजनीतिक विचारकहरु र साहित्यकारहरुमा भने बुद्धधर्मले राम्रो प्रभाव पारेको थियो । उनीहरुको लेखनमा बुद्धधर्मको प्रभाव झल्किन्थ्यो । त्यस्ता लेखकहरुमध्ये लिओ तोल्स्टाय, भ्लादिमिर सोलोभिएभ, निकोलाइ बेर्देयाएभ, निकोलाइ लोस्की आदि थिए ।

सन् १९१५मा सेन्ट पिटर्सबर्गमा बौद्ध गुम्बा बनेपछि रसियामा बुद्धधर्मको प्रचारमा नयाँ आयाम थप्यो । यसको निर्माणमा यहाँका पहिलो प्रमुख बुर्यात अज्ञान दोर्झिएभको विशेष पहल थियो । उनले संघको आधुनिकीकरणका लागि पनि पैरवी गरे । तर १९१७को क्रान्ति पछि भने बौद्धहरुले आफ्नो धर्म रक्षाको लागि माक्र्सवाद र प्रारम्भिक बुद्धधर्मको बिचमा रेखा कोर्नु पर्यो ।

एक अध्ययन अनुसार रसियन क्रान्ति हुनु अगाडि सन् १९१६मा बुर्यातियामा ३४ गुम्बाहरु र १५,००० लामाहरु थिए । क्याल्मीकियामा ७० गुम्बाहरु र १६०० लामाहरु थिए । त्यस्तै तुभिनियामा २२ गुम्बा र २,००० लामाहरु थिए ।

कम्युनिष्ट रसियामा बुद्धधर्मको बिजोग

जहाँ पनि राजनीतिक परिवर्तन महत्वपूर्ण कुरा हुन्छ । १९०५मा रसियामा क्रान्ति शुरुभयो । १९१७मा पुनः आन्दोलन भयो र जार शासनको अन्त्य भई बोल्शेभिक पार्टीले खोजेको जस्तो सोभियत संघ बन्यो । मार्क्सले कल्पना गरेको देशमा धर्मको कुनै स्थान भएन । यसरी हेर्दा रसियन साम्राज्यको पतन र साम्यवादको उदय बुद्धधर्मको लागि एउटा भयानक दुर्घटना नै साबित भयो ।

राजनीतिक परिवर्तनले गर्दा जनताले सुख अथवा दुःख पाउँछ । रसियामा पनि कम्युष्टि शासनमा यहाँका बौद्धहरुले निकै ठुलो यातना भोग्नुपरेको थियो । यहाँ नेर बुद्धधर्म अपनाएकै कारणले सोभियत सरकारले आफ्ना नागरिकहरुलाई कति दुःख दियो भन्ने कुरा खोतल्नु प्रासंगिक हुन्छ ।

सन् १९२०मा जोसेफ स्तालिन सोभियत संघको कम्युष्टि पार्टीको महासचिव भए । यसै बेलामा १९२१ र १९२२मा अशान्ति र खडेरी (कतिले यस्ता खडेरीहरु राज्यसत्ताको जनतालाई दुख दिने चाल मात्र हो भनेका छन् )का कारण ५०औ लाख जनता मरे वा मारिए । १९२४मा लेनिनको मृत्यु भएर स्तालिन शक्तिमा आए र उनले अरु धर्मावलम्बी लगायत बौद्धहरुमाथिको दमन झन तिव्र पारे ।

सोभियत संघले बुद्धधर्म तथा अन्य धर्मलाई शत्रु सरह व्यवहार गरे । त्यसबेला बौद्धहरुले अन्य धर्म समुदायहरु भन्दा बढी अत्याचार सहनु पर्यो । सन् १९२९मा कम्युनिष्ट सरकारले बौद्ध गुम्बाहरु बन्द गरे भने लामा भिक्षुहरुलाई देश पक्राउ गरे अनि देश निकाला गरे । उनीहरुमाथि जापानी जासूस तथा जनताका शत्रु भन्ने आरोप लगाइयो । सन् १९१७सम्म रसियन साम्राज्य भित्र १७५वटा बौद्ध गुम्बाहरु दर्ता गरिएका थिए, ती सबै १९४० भित्र भत्काइए ।

हुन त कम्युनिष्ट सरकारले शुरुमा बौद्धहरुलाई निशाना बनाएन । सरकारले पहिला बौद्ध क्याल्मीकहरु, बुर्यातहरु र तुभानहरुलाई जारले शोषण गरेको र कम्युनिष्टहरुले उनीलाई मुक्ति दिएको जस्तो विश्वास दिलाए । यसो गर्नुको कारण कम्युनिष्टहरु दलाइ लामा र एसियाका बौद्ध देशहरुमा बढिरहेको कम्युनिष्टहरुको साथ लिन चाहन्थे । जब उनीहरुले यो सम्भव देखेन, अनि बौद्धहरुमाथि दमन शुरु गरे ।

बौद्ध साँस्कृतिक सम्पदाको नाश

रसियामा १९२८बाट धर्मविरुद्धको राज्यको अभियान चल्यो । यसै बर्षदेखि जनताले बनाएका गुम्बाहरुका भारी कर लगाइदियो । १९२९मा थुप्रै गुम्बाहरु बन्द नै गरिदियो । बौद्ध मन्दिरहरु र गुम्बाहरुमा सरकारले कब्जा गरे र नष्ट गरे । त्यहाँका काठका छाप्ने ब्लकहरु सडकमा फालिए, हस्तलिखित ग्रन्थहरु चुरोट बनाएर सल्काए वा टिस्युपेपर बनाइए वा चुलोमा हालिए, थाङ्काहरु जुत्ता पुछ्न प्रयोग गरे । कयौं गुम्बा, मन्दिर जस्ता धार्मिक भवनहरु भत्काइए । यसरी उनीहरुले बौद्ध आस्थाका केन्द्र, बौद्ध परम्परा र बौद्ध समाजलाई निमिट्यान्न पारे । १९३१–३२मा माथिल्ला तहका गुरुहरुलाई यातना दिइयो र १९३५–३६मा मध्य तहका गुरुहरुलाई पक्राउ गरे ।

तर पनि १९३०–४० सम्ममा राज्यको धर्म विरोधी प्रोपोगाण्डा असफल भयो र क्याल्मीया र बुर्यातिया (पछि तुभा पनि) जस्ता बौद्ध क्षेत्रमा उनीहरुको पकड कमजोर हुँदैगयो ।

सन् १९३४मा त्यहाँका एक गुरु दोर्जिएभलाई लेनिनग्राडमा निर्वासनमा पठायो । र पछि १९३७मा उनलाई गिरफ्तार गरियो । पछि सम्भवतः यातनाको कारणले होला १९३८मा जेलमै उनको मृत्यु भयो । सोभियतकालमा रसिया भरी यस्ता धेरै बौद्ध गुरुहरुको नाम भेटिन्छन् जसले धेरै यातना भोगे र जसको मृत्यु शंकास्पद ढंगले भयो ।

तर पनि रसियाका बौद्धहरु धर्म त्याग्न तयार भएनन् । १९३७को जनगणनाले देखायो कि एक चौथाइ जनसंख्या अझै धार्मिक नै थिए । अनि धर्मको नामनिशान मेटाउन कम्युनिष्ट सरकारले बौद्धहरुमाझ त्रास फैलाउन थाले । उनीहरुलाई जापानका लागि जासुसी गरेको र सोभियत संघ विरुद्ध राजद्रोह गरेको इत्यादि आरोप लगाए । सन् १९३७मा लामाहरुमाथि तोडफोड र पुलहरुमा विष्फोट गर्ने योजना बनाएको समेत आरोप लगाए ।

त्यसबेला यहाँका बौद्ध संस्थाहरुले राजनीतिक निषेध सामना गर्नु परेको त छँदैछ, यसका साथै परम्परागत क्रिश्चियन तथा इस्लाम धर्मको प्रसारको कारण पनि थुप्रै समस्या भोग्नुपरेको थियो । यसप्रकार विभिन्न राजनीतिक, सामाजिक तथा आर्थिक प्रतिकुल अवस्थाका बिच रसियामा बुद्धधर्म बाँचिराख्यो ।

दोश्रो विश्वयुद्ध पछि वा १९४५ पछि भने स्तालिन सरकार बौद्धहरुप्रति अलिकति नरम भएको देखिन्छ । बाहिरी दुनियामा सोभियत संघमा धार्मिक स्वतन्त्रता छ भनेर देखाउनकै लागि इभोलनिन्स्की तथा अगिन्स्की गुम्बाहरु खोलिए अनि सरकारले त्यहाँका हरेक क्रियाकलापमा निगरानी राखे । तर पनि अरु धर्म जस्तै बुद्धधर्म कम्युनिष्ट सरकारको नजरमा थियो र १९८८मा सुधार कार्यक्रम नआएसम्म त्यस्तै थियो ।

सोभियत कालमा रसियामा कति बौद्ध लामाभिक्षुहरु थिए भन्ने विषयमा विभिन्न ठाउँमा फरक फरक जानकारी पाइन्छ । राज्य समर्थकहरुले त्यो बढाइचढाइ गरेर तथ्यांक दिन्छ जुन सर्वसाधारणका लागि पाच्य हुँदेन ।

बिदिया दानदारोन एक जना बौद्ध विचारक थिए । उनले त्यहाँ तन्त्रयानलाई पुनर्जीवित गर्ने कोशिस गरे । उनले बुद्धशिक्षा र पश्चिमी दर्शन तथा बैज्ञानिक सिद्धान्तहरु मिलाएर नवबुद्धवादको विकास गरे । तर उनलाई धार्मिक समुदाय बनाउन लागेको आरोपमा कैद गरियो उनको मृत्यु जेलमा नै भयो । यद्यपि उनका शिष्यहरुले १९९०को दशकमा रसियाली बुद्धधर्मको विकासमा योगदान दिए ।

कम्युनिष्ट शासनमा रसियाका बौद्धहरुले कति कस्तो यातना भोग्नुपर्यो भन्ने लेखाजोखा समेत गर्न मुश्किल छ । यति सम्म भन्ने गरिन्छ कि दशौंलाख रसियनहरु मध्ये हजारौं लामाभिक्षुहरुले मृत्युदण्ड पाए । सन् १९६० तिर त्यहाँका गुरु बिदिया दान्दारोनले भनेका थिए कि “रसियामा बौद्ध भएर जन्मनु उपयोगी छ”, यसको अर्थ सोभियत दमनले बौद्धहरुमा आफ्नो विश्वास सफा गर्न, वृद्धि गर्न र धैर्यको परीक्षा लिने अवसर दिन्छ भन्ने थियो ।

Ivolga monastery in Russia.

हुन त कम्युनिष्टहरुको शासन भएको जुनै देशमा पनि नेताहरुले आफ्नो सत्ता जोगाउन कति मान्छे मारे भन्ने तथ्यांक पाउन गाह्रो नै हुन्छ । तैपनि रसियामा मोटामोटी भन्नुपर्दा १९१७ देखि १९८७सम्ममा ६करोड १० लाख मानिस मारिए भन्ने अनुमान गरिएको छ । अब त्यसमा कति बौद्धहरु परे होलान् भनेर भने हिसाब गर्न सम्भव नहोला ।

करिब १० वर्ष अगाडि लस एन्जेल्स टाइम्सले एउटा समाचार प्रकाशन गरेको थियो जसअनुसार स्तालिनले दशौं हजार बौद्ध भिक्षु मारेको देखिन्छ । उक्त समाचारले कम्युनिष्टहरुले ७०० गुम्बाहरु भत्काएको र १७ हजार बौद्ध भिक्षुहरु मारेको दाबी पनि गरेको छ । उनीहरुको तथाकथित वैज्ञानिक नास्तिकवादले सबैभन्दा बढी क्षति बुद्धधर्मलाई नै भएको थियो ।

वर्तमानमा रसियामा बुद्धधर्म तीनवटा प्रदेशमा मुख्यतः प्रख्यात छन् । ती तीनैवटा प्रदेशको आआफ्नै बुद्ध धर्मको इतिहास छ । यसलाई यहाँ छुट्टाछुट्टै संक्ष्ोपमा वर्णन गर्ने प्रयास गरिने छ ।

बुर्यातियामा बुद्ध धर्म

बुर्यातिया भनेको रसियाको दक्षिण र मंगोलियाको उत्तरमा परेको एउटा प्रान्त हो । ऐतिहासिक प्रमाणका आधारमा भन्नुपर्दा यहाँका प्राटो मंगोल मानिसहरु ईशापूर्व दोश्रो शताब्दी देखि बौद्धहरुको सम्पर्कमा थिए । १७औ शताब्दीको शुरुवातमा यहाँ मंगोलियाको बाटो भएर तिब्बती बुद्धधर्मले प्रवेश गरे । यो पहिला बैकाल तालको पूर्व क्षेत्रमा पुग्यो । यसका लागि पहिला खाल्खा मंगोलिया क्षेत्रबाट गएका मानिसहरुकहाँ पुग्यो । पहिले झाँक्री वा प्रकृति पुजक रहेका यहाँका बुर्यातहरुले १७औं शताब्दीदेखि बुद्धधर्म अँगाले । १८औ शताब्दीसम्म पुग्दा यो यहाँ फैलिसक्यो ।

१७४१मा साम्राज्ञी येलिजाभेत पेत्रोभ्नाले यहाँ बौद्ध लामा धर्मको कानुन पास गरिन् । उनले ११ अध्ययन केन्द्रहरु (दात्सान) र १५०लामाहरुलाई कानूनी मान्यता दिइन् । साथै बुद्धधर्मलाई रसियन साम्राज्यको आधिकारिक धर्मको रुपमा स्वीकार गरिन् (सन् १९९१मा बुर्यातियाका बौद्धहरुले यसको २५० वार्षिकोत्सव मनाएको पनि यहाँ प्रासंगिक हुन आउँछ) ।

१९औं शताब्दीको अन्तसम्म बहुसंख्यक बुर्यातहरुले बुद्धधर्म अँगाले । तर २०औ शताब्दीको राजनीतिक परिवर्तनले यहाँको धार्मिक वातावरण तहसनहस पार्यो । बुर्यातियाको लागि भने यो बौद्ध संस्कृतिको विनाश नै थियो । सन् १९२५को एउटा कानुनले धार्मिक शिक्षामा बन्देज लगायो । त्यसपछि यहाँका ४७ बौद्ध अध्ययन केन्द्रहरु (दात्सान) र गुम्बाहरु (दुगान) बन्द भए । सयौं वर्ष लगाएर तयार पारिएका आध्यात्मिक मूल्य मान्यताहरु धराशायी भए । यहाँका लामाहरुलाई जेल हालियो वा देश निकाला गरियो, श्रम शिविरमा पठाइयो, अझ सयौंलाई त गोली हानेर मारियो ।

कम्युनिष्ट सत्ता ढलेपछि आएको स्वतन्त्रतामा बौद्धहरु खुलेर धर्म अभ्यास गर्न पाएका छन् । सन् २०१६को तथ्यांक अनुसार यहाँका १९.८ प्रतिशत जनता अहिले बौद्ध छन् ।

क्याल्मीकियामा बुद्ध धर्म

दक्षिण पश्चिम रसियामा यूरोपभित्र, क्यास्पियन सागर तथा ककेसस पर्वतको नजिक भोल्गा नदी छेउमा काल्मीकिया अवस्थित छ । सजिलोसँग भन्नुपर्दा क्याल्मीकहरु ती युरोपियनहरु हुन् जसको राष्ट्रिय धर्म भनेको बुद्धधर्म हो ।

क्याल्मीकहरु पहिला पश्चिम मंगोलियाका ओइरातहरु थिए, उनीहरु माझ बुद्धधर्म १३औं शताब्दीमा फैलियोे । उनीहरु पश्चिम मंगोलियाबाट १७औ शताब्दीमा बसाइ सर्दै त्यहाँ पुगेका थिए । क्याल्मीकहरुले नै मध्य यूरोपमा सबैभन्दा पहिला बौद्ध गुम्बाको निर्माण गरे र त्यहाँ बुद्ध धर्मको प्रचार गरे । उनीहरुले सर्बियाको राजधानी बेलग्रेडमा १९२९मा गुम्बा बनाएका थिए ।

सोभियत सरकार क्याल्मीकियामा धेरै बौद्ध भएकोले पहिल्यैदेखि यस क्षेत्रका जनताप्रति नकारात्मक थियो । १९२१मा क्याल्मीकियामा खडेरी हुँदा करिब ७० हजार क्याल्मीकहरु मरे । यसको फलस्वरुप उनीहरुले विद्रोह गरे र यसको सजाय स्वरुप उनीहरुलाई साइबेरियामा श्रमशिविरमा कष्टकर जीवन बिताउन पठाइयो ।

सन् १९३०को दशकमा क्याल्मीक बौद्धहरुका विरुद्ध सोभियत सरकारले धर्मविरोधी अभियान चलायो ।

क्याल्मीक निर्वासन
स्तालिनले धेरै पटक आफुलाई मन नपर्ने अल्पसंख्यक जातीलाई दुर्गम स्थानमा निर्वासनमा पठाएको इतिहास छ । सन् १९४३मा सोभियत सरकारले करीब ९३,००० क्याल्मीकहरुलाई जबर्जस्ती साइबेरियामा कठोर जीवन बाँच्नको लागि पठायो । क्याल्मीकहरुलाई नै निशाना बनाइनुको कारण उनीहरुमाथि जर्मन नाजीहरुसँग मिलेको आरोप थियो यसको अर्को कारण भने उनीहरु बौद्ध हुनु पनि थियो । ती मध्ये त्यहाँको कठोर जीवन सहँदा सहँदै करिब ४० प्रतिशत जनता त त्यहीँ मरे र १९५७मा मात्र बाँचेकाहरु फर्कन पाए ।

यसको सकारात्मक पक्ष पनि छ । दोश्रो विश्वयुद्ध ताका पश्चिम जर्मनीमा बसोबास गरिरहेका करिब ५०० क्याल्मीकहरुलाई उनीहरुको दुःख देखेर अमेरिकामा शरण दिइयो । त्यहाँ गएर उनीहरुले बुद्धधर्मको प्रचार गर्ने अवसर पाए ।

सोभियत सत्ता ढलेपछि क्याल्मीकियामा अहिले अलिकति धार्मिक स्वतन्त्रता छ । सन् १९९२मा त्यहाँका तेलो टुल्कु रिम्पोछे क्याल्मीक संघको प्रमुख बने । उनी बुद्धधर्म अध्ययन गर्न भारत पनि पुगे र उनलाई योगी तिलोपाको अवातार भनेर मानियो । २०१४ देखि उनलाई रसिया तथा मंगोलियाकै लागि दलाइ लामाका मानार्थ प्रतिनिधिको रुपमा राखिएको छ । अहिले उनैको प्रयासमा त्यहाँ क्याल्मीकियाको एलिस्तामा शाक्यमूनि बुद्धको मन्दिर बनेको छ जसलाई रसिया तथा युरोपकै सबैभन्दा ठुलो बुद्ध मन्दिर भनिन्छ । अहिले ऐर्डन ओम्बादिकोभ त्यहाँका अर्का बौद्ध गुरु हुन् जसको प्रभाव अहिले अमेरिकामा समेत छ । अहिले यहाँ धार्मिक स्वतन्त्रता त देखिन्छ तर रसियन संघको सदस्य राष्ट्र भएकोले त्यहाँको नीति हाबी छ र उनीहरुले क्याल्मीकहरुलाई रसियन अल्पमत सरह व्यवहार गरिरहेको छ ।

अहिले क्याल्मीकिया क्षेत्रमा करिब २७ वटा बौद्ध मन्दिरहरु र गुम्बाहरु छन् । त्यहाँका ५३.४ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् भनेर २०१६को तथ्यांकले बताउँछ । त्यसमा अहिले गेलुपा बौद्धहरुकै बाहुल्यता छ त्यहाँ र उनीहरु आज पनि दलाइ लामालाई आफ्नो धर्मगुरुको रुपमा सम्मान गर्दछन् ।

तुभामा बुद्ध धर्म
तुभा गणतन्त्र भनेको अहिले रसियाको प्रदेश हो । यो एशियाको मध्य र दक्षिणी साइबेरियामा पर्छ र यसको दक्षिणमा मंगोलिया पर्छ ।

तुभा क्षेत्रमा कम्तिमा पनि १८औ शताब्दीमा बुद्धधर्मले प्रवेश पाएको थियो । यो भन्दा अगाडिको ऐतिहासिक दस्तावेज नपाइएकोले यसैलाई तुभाको बुद्धधर्मको प्रारम्भ मान्नु पर्छ । यहाँ पनि बुद्धधर्म मंगोलियामार्फत आएकोले यहाँका बौद्धहरुमा मंगोलियन परम्परा हाबी छ । १९१२ सम्म यहाँ मञ्चुरियाको शासन थियो र मंगोलियाको बोग्दोगेनेनको प्रभुत्वमा यहाँको धार्मिक व्यवस्था सञ्चालन हुन्थ्यो । यहाँ पनि बौद्धहरु भएपनि उनीहरुले त्यहाँको झाँक्रीवादी परम्परासँग मिलेर बस्नुपर्दथ्यो ।

त्यहाँ १९१७को राजनीति परिवर्तन पहिलेसम्म १९वटा गुम्बा तथा ३ हजार लामाहरु थिए । तर पछि रसियाको कम्युनिज्मको प्रभावले यहाँका बौद्धहरुले पनि आफ्नो अस्तीत्व जोगाउन निकै कठिन परिस्थितिहरु सामना गर्नु पर्यो । १९४० सम्ममा यहाँका सबै गुम्बहरु बलजफ्ती बन्द गराइए र पछि भत्काइए, लामाहरुलाई पनि पक्रेर यातना दिइए ।

पछि १९९०को स्वतन्त्रता पछि यहाँ पनि बुद्धधर्मको पुनर्जागरण शुरु भयो । सन् २०१६को तथ्यांक अनुसार तुभाका ५२.२ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् ।

स्वतन्त्रता पछिको रसियामा बुद्धधर्मको विकास

सन् १९९०सम्ममा विभिन्न चरणमा सोभियतसंघको पतन भयो र रसिया स्वतन्त्र भयो । समाजमा स्वतन्त्रताको अनुभव गर्ने वातावरण बन्यो । यसै बेला गुम्बा मन्दिरहरुको निर्माण भयो, बौद्ध साहित्यको अनुवाद भयो, नयाँ भिक्षुहरुलाई तालिम दिइयो र रसिया बाहिरका बौद्ध केन्द्रहरु वा संस्थाहरुसँग सम्बन्ध स्थापित गर्यो । बौद्ध उपासक उपासिकाहरुको संगठनहरु बने । बौद्ध गुरुहरु, जस्तै १४औ दलाइलामा, कुशोक बकुला रिम्पोछे, नवौं बाग्दोगेगेन आदिले पनि यहाँ पुनर्जागरणमा भूमिका खेले ।

प्रजातन्त्रको उदयसँगै त्यहाँको खुला वातावरणमा बौद्ध र अबौद्ध समाजमा पनि बुद्धधर्मको पुर्नजागरण भयो । राजनीतिक स्वतन्त्रता प्राप्त भएपछि यहाँका जनतामा धर्ममा मन लगाएर यसबाट लाभ लिन कसैले रोक्ने कुरा पनि भएन । सन् २०१६को तथ्यांक अनुसार यहाँ २५९वटा दर्ता भएका बौद्ध संस्थाहरु छन्, जसमध्ये धेरै गृहस्थहरुका संस्थाहरु छन् । सोभियत संघको पतन अगाडि त्यहाँ एकमात्र औपचारिक बौद्ध संस्था थियो — बौद्धहरुका लागि केन्द्रीय आध्यात्मिक प्रशासन । तर पछि उनीहरु जातीय तथा राष्ट्रिय आधारमा विभाजित भए । अहिले बुर्यातहरुको बौद्ध परम्परागत संघ छ, क्याल्मीकहरुको काल्मीकियाको बौद्ध संगठन छ अनि तुभामा तुभा बौद्ध युनियन छ ।

रसियाको बुद्धधर्मको कुरा गर्दा सामान्य गृहस्थहरुको बौद्ध संघसंस्थाहरुको भूमिका वा योगदानलाई पनि भुल्न सकिँदैन । यस्ता संगठनहरुले पनि बौद्धहरुलाई आफ्नै ढंगले संगठित बनाइ उनीहरुका लागि आवश्यक बुद्धधर्म सम्बन्धी शिक्षा तथा संस्कारहरु प्राप्त गर्न सघाइरहेका हुन्छन् । त्यस्ता संगठनहरु मध्ये प्रमुख भनेको डेनिस शिक्षक ओले निडालले खोलेको कर्मा काग्यू परम्परा अन्तर्गतको हिरकमार्गको बौद्ध संघ हो । देश भरीमा यसका करीब एक सय केन्द्रहरु छन् ।

अर्को त्यस्तै संघ भनेको मस्को स्थित गान्डेन टेन्डार लिङ बौद्ध केन्द्र हो । अर्को संघ भनेको सेन्ट पिटर्सबर्गमा रहेको आर्यदेव बौद्ध समूह हो, यो भनेको गेलु परम्परा अन्तर्गतको हो । यस्ता संस्थाहरुले बुद्धधर्मको सिद्धान्त सिकाउने, अनुवाद गर्ने, पुस्तक प्रकाशन गर्ने तथा अन्य समाजसेवाका कार्यहरु गरी बौद्धहरुलाई संगठित तथा धर्ममा मन लगाउने काम गरिरहेका हुन्छन् । यिनीहरुले यसै गरी रसियन समाजमा बौद्धहरुको उपस्थिति देखाइरहन्छन् ।

तर पनि वर्तमानमा रसियाका बौद्धहरुले आफुले भनेको जस्तो स्वतन्त्रता भने उपभोग गर्न पाइरहेको छैनन् । पश्चिमी राष्ट्रहरुको नियन्त्रण र क्रिश्चियनहरुको दबदबामा बौद्धहरुले आफू अल्पमत भएको दुख भोगिरहनु परेको अवस्था छ । त्यहाँका बौद्धहरु दलाइ लामालाई आफ्नो सर्बोच्च गुरु मान्छन् तर २००४ पछि दलाइ लामालाई रसियाले भिसा नदिएकोले आउन पाइरहेको छैन भनेर बौद्धहरु गुनासो गर्छन् । रसिया र चीन नयाँ व्यापारिक पार्टनर बनेको अवस्थामा दलाइ लामालाई आउन दिएर रसिया आफ्ना बौद्ध जनताको खुशीका लागि चीनलाई चिढाउन चाहँदैन । अर्को तर्फ सरकार अझै पनि धार्मिक स्वतन्त्रतको पक्षमा देखिँदैन । २०१६मा संसदले संशोधन गरेको एक कानुनमा मिसनरी र धार्मिक क्रियाकलापमा कठोर सीमा लगाइदिएको छ । यथार्थ त्यहाँ यो छ कि देश अहिले रसियन रुढीवादी चर्च मान्नेहरुको हातमा छ र उनीह बुद्धधर्मलाई अतार्किक, असान्दर्भिक र नकारात्मक भनेर अलग्याउन वा सीमान्तीकरण खोजिरहेको छ ।

तथापि अहिले रुसमा बुद्ध धर्मलाई त्यहाँको परम्परागत धर्महरु मध्ये एक भनेर मान्यता दिएको छ । कानूनी रुपमा पनि यसलाई यहाँको सम्पदाको रुपमा लिइन्छ । साथै पश्चिमाहरुको प्रभावमा यहाँ पनि नयाँ किसिमले बुद्धधर्मको व्याख्या गर्दै नयाँ पुस्ताले पनि धर्म परिवर्तन गरेरै भए पनि आफुलाई बौद्ध कहलाउने प्रचलन झन् झन् बढ्दै गएको देखिन्छ ।

यसका अतिरिक्त अहिले वज्रयान अथवा तिब्बती बुद्धधर्म बाहेक विभिन्न स्थानमा विभिन्न प्रभावमा चीनियाँ, जापानी, कोरियाली तथा भियतनामी महायान बुद्धधर्मको प्रभाव रसियाली बौद्धहरुमा पर्न थालेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय सभा सम्मेलनहरुमा रसियाली बौद्धहरुको प्रतिनिधि भनेर उभिने अभ्यासकर्ता तथा विद्वानहरु मञ्चमा देखिन थालेका छन् । साथै अहिले त्यहाँ थेरवाद बुद्धधर्मको समेत अध्ययन, अभ्यास गर्ने गरिन्छ । यसप्रकार लामो समयसम्म विभेद, निषेध र सीमान्तीकरणमा पारिएको बुद्धधर्म रसियामा दिनप्रतिदिन फैलिन थालेको छ, जुन सुखद एवं उज्जल भविष्यको द्योतक पनि हो ।

बौद्ध मासिक आनन्दभूमिा प्रकाशित (२०७९ असार पूर्णिमा/2022 07 13)