फरमाइस समालोचना

सम्पादकजु,

नांजाःम्ह उपन्यासकार मथुरा साय्मिया न्हूगु उपन्यास खालु पिदन । भिंतुना । आः वय्कलं व सफूया बारे प्रतिक्रिया च्वकाः उकिया सफू पिकायेगु बिचाः यानादीगु दु । थथे यानाः हे खः झी ब्वमिपिन्त ब्वंकेगु अले ब्वनाः थःत मतिइ लूगु भ्वँतय् च्वकेगु । तर थथे च्वमिया फरमाइसय् वइगु प्रतिक्रिया गुलि तक निष्पक्ष अले निर्भिक जुइ धइगु न्ह्यसः दु । सफुतिइ थःगु च्वसु वइगु आसं लय्तायेकेत बांलाः बांलाः जक धयाबिल धाःसा च्वमिया उद्देश्य पुवनीमखु । 

खयेत ला झीथाय् समालोचना च्वयाबिउ धकाः बिन्तिपत्र मतयेकं च्वयेमाः धकाः हे मसिउपिं समालोचकत दु । दु छु, थः यसें च्वइपिं हे मदु धाःसा पाइमखुगु अवस्था दु । छम्ह च्वमिं थौं थःगु सफूया प्रतिक्रिया च्वयादिसँ सिरपाः दइ धकाः सार्वजनिक रुपं धयाजुइमाःगु अवस्था हे नं नेपालभाषा साहित्यया निंतिं उपहास खः, हाथ्या खः । थज्याःगु हाथ्या बिइगु आँट यानादिइम्ह साय्मिजुं खँ जक सयेकाः नइपिं नेपालभाषा साहित्यया ठेकेदारतय्गु ख्वाःपाः उलाक्यनेगु ऐतिहासिक दुस्साहास नं यानादीगु जुल ।

थ्व इनापं नेपालभाषा ख्यलय् समालोचना याइपिनिगु अनिकाल दु धइगु स्पष्ट याःगु दु । थज्याःगु धायेकाः तक नं प्रतिक्रिया मबिइपिं, मताःछु यानाच्वनीपिं अले बिइभाः मखंपिं समालोचकतय्त मच्वसे समालोचक जुयाजुइपिं मधाःसा छु धायेगु? आः नेपालभाषा ख्यःया डाक्टर, प्रोफेसरत अले भाषा ख्यःया उगुं थुगुं सिरपाः, हनापौ क्वबिया जुइपिं कथित समालोचकत तंगु सार्वजनिक सुचं पिकायेमाःगु दु । सलिंचाय् लःतयाः सुनां सुनां छु छु यायेमाः याःवंसा बांलाः । मेगु छु धाये ।

थ्व पाय्छि ज्या मखु धइगु प्रतिक्रिया नं ब्वनेदत । पाय्छि खः जिं नं मधया । बरु फरमाइस यानाः प्रतिक्रिया कायेगु थः हे बांलाःगु ज्या मखु, झीगु परिस्थितिजन्य बाइप्रडक्ट जक खः धकाः तायेका । अथेसां उकियात नकारात्मक रुपं जक मकासें थथे फरमाइसे समालोचकत पाखें हे कन्हय् सुं धिसिलाःम्ह समीक्षक वा समालोचक जन्मेमजुइ धकाः गथे धाये? धकाः सकारात्मक जइत इनाप यानाच्वना । 

राजेन मानन्धर

गुलिंगाः, यल ।

Published in Sandhya Times on April 26th, 2016.

20160426 Status of Nuns in Theravada Buddhism with Reference to Nepal

Executive Summary

 Mr. Rajendra Manandhar

Buddhism is more gender-sensitive in comparison to other religions. In those days when women were very much oppressed socially and religiously, freedom the Buddha granted to women is appreciable. It has opened the door to women's liberation in contemporary sense.

Bhikkhuni sangha is an integral part of evolution of the Buddhism but it became extinct without being noticed by the Buddhist scholars not quite long after the death of the Buddha. And the causes of this discontinuation have rarely been sought either in history or by the contemporary Buddhist scholars.

Garudhamma was definitely discriminatory but more than that, people's attitude toward nuns at present is more objectionable. While many rules of the Vinaya have been forgotten or ignored, this very disputable garudhamma has been taken by some Buddhists monks and scholars as the stricture to suppress nuns even after 2500 years it was delivered and even when the whole bhikkhuni sangha has already been extinct. This is the reason nuns are discriminated in all Theravada countries. And Nepal , the birthplace of Nepal is not exception to this.

Theravada Buddhism was revived in Kathmandu, Nepal in 1930s.  Right from the beginning women renounced their homes for Buddhism and served the dhamma as much as they can. In the first phase, that is in the 1930, they were encouraging the locals to learn the dhamma. In the second phase, that in the 1960s, they were involved in social services as well. In the third phase, that in the 1980s, they are educated and aware for their identity and thus are found working in equal footing with the monks. The number of nuns grew and also their contribution to the society. They have been playing instrumental roles in propagating Buddhism in Nepal by various measures like teaching Pariyatti education, conducting dhamma preaching, performing religious activities such as Buddha Puja, chanting Parittan, conducting meditation camps, writing articles and books, organising temporary ordination programmes etc. The impact of Buddha's teachings by these propagating methods is seen positively on lay people mostly among the Buddhist circle of natïve local Newars. By 1980s, some nuns received full ordination and are thus called bhikkhunis. Still, those who have received double ordination are waiting to be recognized as bhikkhunis by the bhikkhu sangha

Nuns in vihara live moderately comfortable life. They have facilities of secular and Buddhist education and also have opportunities to go abroad for further studies. There is, even nominal, health services for them too. To add, they are free to quit nunnery whenever they want. But most of them have hectic schedule and cannot spare time for their own study. Generally, young nuns feel that they are being discriminated but they are still not ready to speak out about this. They prefer to remain silent, or pretend to be unaware of it. Not only the nuns, but also lay men and lay women do not prefer to discuss about it, rather they mostly consent on the present situation.

The nuns need promotion exclusively from monks to make them ready to come up with full zeal to study, practice and to teach the dhamma analytically. Hardly any document is found written or published to portray the ongoing inequality or domination. Nuns and lay persons should document the issue and make the future generation perceive the depth of the reality of this 21^st century Buddhism in Nepal.

To resolve this, the monks have to accept the qualification contribution of the nuns and the nuns too have to search for the way to convince the monks that they are no longer ready to be submissive in the resent era of equality. We all should remember that monks and nuns are two of the four wheels of the Buddha sasana and the carriage will not be smooth, unless the two wheels treat each other on equal footing. In addition, the organizations constituted to develop Buddhism should also recognize contribution of the nuns and should launch new programmes to strengthen young nuns.

2016.04.26

160424 आदिवासी जनजातिका हक अधिकारका लागि थुप्रै काम गर्न बाँकी छ : भद्राकुमारी घले

नेपालको आदिवासी जनजाति आन्दोलनको शुरुवाती दिनदेखि आफ्नै खालको योगदान दिँदै आउनुभएकी पूर्वराज्यमन्त्री एवं समाजसेवी सुश्री भद्राकुमारी घलेसँग इसमताका लागि राजेन मानन्धर र डा. रवीन्द्र रायले गरेको कुराकानीको अंश  —

---

पचासौं वर्षदेखि जनजातिको मुक्ति र अधिकारको लागि भनेर लागिरहनुभएको छ । त्यो बेलाको आन्दोलन र अहिलेको आन्दोलनमा के फरक पाउनु भएको छ ?

जनजाति भनेको कस्ता भने एक छाक खान पाएपछि अरु केही नचाहिने । अधिकारको कुरै गर्न नचाहने । खानु पाएपछि अरु केही नसोच्ने ।

धन्न भारतमा ब्रिटिशहरुले आर्मी लानको लागि पत्याएका कारण संसार देखेका छन् । तर पनि जनजाति भनेका कस्ता भने रबरजस्ता — तानेपछि तन्किने, अनि छोडेपछि जस्ताको त्यस्तै । त्यसैले दुनियाँ देखे पनि, ठुल्ठुलो कुरा सिकेर आए पनि यहाँ फर्केपछि फेरि एक छाक खाने बाहेक समाज र राष्ट्रका लागि केही गरौं भन्ने भावना नै नहुने ।

प्रजातन्त्र आएपछि जनजातिहरुले अधिकार पाएको वा अधिकारको कुरा सम् मगर्न सजिलो भएको जस्तो लागेको छ ?

अहिले प्रजातन्त्र भने पनि लोकतन्त्र भने पनि डाडुपन्यु बाहुन क्षेत्रीहरुकै हातमा छ । बाठाटाठा उनीहरु नै हुन् ।

फेरि व्यवस्था भएर के गर्ने ? हामीमा क्षमतै छैन । हाम्रो क्षमताको विकासै हुन दिएको छैन अनि प्रजातन्त्र आएर मात्र पनि के गर्ने ? यो त हाम्रो लागि बाँदरको हातमा नरिवलजस्तो भयो । यो प्रजातान्त्रिक वातावरणमा पनि हामीले आफ्नो अधिकारका लागि लड्न सकेनौं, अधिकार लिन सकेनौं ।

हामीले त्यत्रो जनजाति महासंघ बनायौं । विश्व नै त्यसलाई मद्दत गर्न तयार छ । विश्वमा उच्च शिक्षा लिएका, उच्च विचार लिएका र शक्ति भएका मानिसहरु छन् । उनीहरुमा यहाँका जनजातिहरु उठोस् भन्ने भावना छ । तर हामीमै क्षमता छैन, हामी नै क्षमतावान् बन्न सकेनौं ।

अवसर भए पनि आदिवासी जनजातिहरु नै आपसमा नमिलेर यस्तो भएको हो कि ?

हो, आदिवासी जनजातिहरुबीच एकता छैन । अर्कोतिर राज्यसत्तामा पहुँच भएका समुदायका मानिसहरु टाठा छन्, उनीहरु बाठा छन् । हामीलाई लडाउँछन्, हामीलाई गिराउँछन् । हामी आपसमा शंका धेरै गर्छौं । शंका नै त हो । कोही मानिस कोहीसँग बोल्यो कि भेट्यो कि अरु कुरा काट्छन्, शंका गर्छन् । नानाथरी कुरा गरेर मिलेर केही गर्छौं भन्नेहरुलाई फाट्छन् ।

यसप्रकारको वातावरण, सारा सिर्जनामा हामी बाँचेका छौं ।

अहिले त सबै आदिवासी जनजाति सबैको लागि भनेर महासंघ बनाइएका छ । केही त गरियो नि, होइन र ?

जनजाति महासंघ त राम्रो हो नि । गर्नुपर्ने कामहरु धेरै छन् । यस्तो विशाल क्षेत्र छ काम गर्नको लागि । तर पनि केही गर्न सकेनौँ । योग्य मान्छे नै पुगेन त्यहाँ ।

महासंघमार्फत आफ्नो हक अधिकारको लागि आन्दोलन त धेरै थोरै गरिरहेकै हो नि । होइन ?

कहाँ त्यसलाई आन्दोलन भन्ने र । त्यस्तो आन्दोलनले नि केही हुन्छ ? अझ धेरै गर्नुपर्छ हामीले ।

संविधान बन्नु अगाडि माओवादीहरुले जनयुद्ध गर्दा पनि जातीय मुक्तिको लागि भनेर गरेको थियो । यति गरेर संविधान सभा भन्यो, संविधान आयो । यो संविधान कस्तो आयो त?

यो पनि हाम्रो लागि आएको संविधान हो र ? यो भन्दा त बरु राजा महेन्द्रको मुलुकी ऐनले दिएको थियो । त्यसको मुकाबिला गर्ने अहिले केही दस्तावेज बनेकै छैन । दलित, महिला र जनजातिहरुको लागि पनि जो अधिकार दिएको छ, त्यसको तुलनामा यसले केही पनि दिएको छैन । खालि माछा माछा भ्यागुतो दियो, लालिपप दिएर चुस्न लगाएको छ । तर यथार्थमा हेर्दा अधिकार भनेको यसमा केही नै छैन ।

यस्तो कसरी भयो ? जनजातिहरु सचेत भइसकेका थिए, लडिरहेका थिए, सडकमा पनि थिए, सदनमा पनि थिए । तर हेर्दाहेर्दै  केही पनि नपाउने संविधान कसरी आयो जस्तो लाग्छ ? यस्तो किन भयो ?

किन भयो भन्दाखेरि हाम्रै कमी कमजोरीले गर्दा यस्तो भएको हो । सडक ततायो भन्नुहुन्छ, के ततायो सडक ? खाली जुलुस हिँडेर मात्र त सडक तातिँदैन । कि गोविन्द केसीजस्तो अनसन बस्नुपर्‍यो । त्यो लु आइज भनेको बेला गयो, अनेकौं लुगाफाटा लगायो बाजा बजायो नाच्यो, यसो हिँड्यो, फर्केर आयो । यति गरेर मात्र त सडक तातिँदैन नि ।

हामीले मूलमन्त्र जस्तो आफ्नो हक र अधिकारलाई समातेर देश हल्लाउनु पर्‍यो । भन्नु पर्‍यो, यो हामीलाई चाहियो भने ।

अहिले मधेसीको मागेर के के पाइसके । हामी जनजातिले केही मागेकै छैनौं । कहिले माग्यौं ? जनजातिले आफ्नो भलाइको लागि केही मागै राखेको छैन । अर्काको जुलुसमा मात्र भेँडा र बाख्राजस्तो हिँडेर हुन्छ ? खोई हामीले माग राखेको ?

एक त हामीलाई के चाहिएको छ त्यो नै हामीलाई थाहा छैन ।

त्यसो भए आदिवासी जनजातिहरुलाई के चाहिएको छ जस्तो लाग्छ?

हामीलाई एउटा सुखी सम्पन्न नेपालीले भोग गरेको सबै चिज चाहिएको छ । हामी मात्र नेपाली होइनौं ? किन यो सरकारले हामीलाई जागिर खाने अधिकार नदिएको ? बाहुन क्षेत्रीहरु चाहीँ प्रधानमन्त्री बन्ने, हामी किन बन्न नसक्ने ? यत्रो वर्ष तपाइँले हामीलाई कमारा बनाएर राख्यो, पिपा बनाएर राख्यो, ढोके बनाएर राख्यो । यत्रो वर्ष प्रगति गर्ने उन्नति गर्ने ढोका बन्द गरेर राखेपछि आज त्यसको क्षतिपूर्ति गर्नु पर्छ । यो भनेको आज हाम्रा नानीहरुलाई निःशुल्क पढाउनु पर्‍यो, उच्च शिक्षा दिलाउनु पर्‍यो ।

जस्तै चिकित्सा वा इन्जिनियरिङ क्षेत्रमा यति प्रतिशतले जनजाति भित्रको भएसम्म अरुले पढ्न नपाइने भनेर सकारात्मक विभेदको योजना आउनु पर्‍यो । त्यस्तै सेनामा यति प्रतिशत जनजाति नै राख्नुपर्ने भन्ने नियम बनाउनु पर्‍यो । अनि उद्योगधन्दा सञ्चालन गर्नेमा पनि जनजातिहरु भएसम्म अरुलाई अनुमति र सुविधा नदिने भन्ने जस्ता योजनाहरु ल्याउनु पर्‍यो। हरेक ठाउँमा उनीहरुलाई निश्चित प्रतिशत आरक्षण गरिदिनुपर्‍यो । भारतमा त्यस्तै छ त त्यहाँका जनजातिहरु आज माथि उठ्न पाइरहेका छन् । यसरी आज आदिवासीहरुको ठाउँ सुरक्षित बनाइदिनुपर्‍यो । उनीहरुलाई पनि योग्य र क्षमता वान् बन्ने अवसर हुनुपर्‍यो ।

अहिले जातीय पहिचान सहितको राज्य भएको संघीयता नै चाहिन्छ, त्यसबाट मात्रै आदिवासी जनजातिको हकहितको सुरक्षा हुन्छ भन्ने माग अहिले भइरहको छ । त्यो कस्तो लाग्छ?

यो पनि जनजातिहरुले माग्नु पर्ने र चाहिने कुरा हो । आफ्नै राज्य भएपछि उसलाई आफ्नो लागि आफुले गर्ने ठाउँ हुन्छ । र आफ्नो ठाउँमा आफ्नो ढंगले उसले सिक्छ नि ।

यसबाहेक दुइ राज्यका बीचमा पनि विकासको प्रतिस्पर्धा हुन्छ । एउटा राज्यले अर्को राज्यमा भएको विकास हेर्छ र भन्छ, उसले त्यहाँ हाइस्कुल खोलिसक्यो, बाटो खुलिसक्यो, रेल चलाइसक्यो, हाम्रो राज्यमा यस्तो छैन । अनि प्रतिस्पर्धामा आउँछ, समग्र देशकै विकास हुन्छ ।

तर हामी कहाँ चुक्यौं त ? हामीले माग मात्र राख्यौं तर त्यो पाउनको लागि गर्नुपर्ने संघर्षहरु गरेनौं कि?

गर्दै गरेनौ नि । माग पनि कहाँ राखेर नि राज्य पाइन्छ ? सानो नानीले सानो स्वरमा मात्र रोयो भने आमाले दूध खुवाउँदैन, चिच्याएर रुनु त पर्‍यो, अनि आमाले सुन्छ, अनि दूध खुवाउँछ । यहाँ त मागेकै मिलेन । माग्ने ढंग पनि पुगेन ।

आजको दिनमा जनजातिहरुले आफ्नो हक अधिकारको लागि के गर्दा उपयुक्त हुन्छ जस्तो लाग्छ ?

जनजातिहरुले केही गर्न सक्दैन । सक्ने भए त गरेर देखाइहाल्थ्यो नि । तर सक्दैन भनेर चुप लागेर बसेर पनि हुँदैन ।

म जनजाति महासंघको अध्यक्ष भएको भए अहिलेसम्म जनजातिका लागि आफ्नै घर हुन्थ्यो, एउटा पुस्तकालय हुन्थ्यो, संग्रहालय हुन्थ्यो, शिक्षालय हुन्थ्यो, कलेज हुन्थ्यो । सुझबुझ पनि नभएकाहरु भाडाको एउटा घरमा बसेका छन्, भत्ता खाएका छन् । यता उता गरेका छन् । त्यस्ता मानिसदेखि के आस गर्ने? यत्रो संविधान बन्दा नि उनीहरुले दिएको कुनै नीति परेन ।

अब गर्ने हो भने जनजाति महासंघले के गर्नु पर्छ?

विदेशले कसरी विकास गर्ने भनेर हेर्नुपर्‍यो । उनीहरुको विकासबाट प्रेरित होऔं । जनावरहरुको व्यवहार हेरौं न । उनीहरुमा एकता भयो भने शत्रुलाई नमारी छोड्दैन । एकता भनेको यति ठुलो कुरा हो । यो कुरा हामी जनजातिहरुले सिक्नु पर्छ ।

यस्तो ताल हो भने आदिवासी जनजातिले सबै राज्यको अधिकार पाउन एक दुई पुस्ता त पर्खनै पर्छ जस्तो देख्दैछु ।

त्यस बीचमा हामीले गरिहाल्नु पर्ने कुरा भनेका सबैले आआफ्नो छोराछोरीहरुलाई शिक्षा दिलाउनु पर्‍यो । कुनै गरिब देख्यो भने दान गर्न मन लाग्छ भने उसको शिक्षाको लागि गर्नु पर्छ ।

(तस्बिर : डा. रवीन्द्र राय)

Published in www.esamata.com on 2016 04 24

http://esamata.com/interviews/%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80-%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE-%E0%A4%B9%E0%A4%95-%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95/

20160416 सिर्जना व समालोचनाया धान्कांछु

राजेन मानन्धर

सिर्जना छु, समालोचना छु, थुखेपाखे तःहाकयेक मवने । सिर्जना मदुसा, समाालोचना यानाच्वनेम्वाःल, अले समालोचना मदुसा सिर्जना गज्याःगु जुइ? थ्व खँ धाःसा बिचाः यायेबह जू ।

उकुन्हु फेसबुकय् छम्ह च्वमिया “समालोचना विधाय् प्रतिबन्ध धयेगु कि?” धइगु बिचाः वयेवं थुकिं झीगु चिकिचाधंगु च्वमि पुचलय् भचा हलचल हल, अलमल यात । जि छकःनिकः च्वइम्ह अले गबलें गबलें मेपिन्सं च्वःगु कृतिइ प्रतिक्रिया नं बिइगु यानाच्वनाम्ह जुयाः जितः थुकिं थिल । जितः बिचाः याकल, समालोचकं सिर्जनाय् प्रतिबन्ध तःसा, वा सर्जकं समालोचनाय् प्रतिबन्ध तःसा झी गन थ्यनी ?

च्वमिया मिखां समालोचक

न्हापां जि च्वमि जुयाः बिचाः याना । च्व ला जि यत्थे हे च्वयेगु खः, सुयागुं अदबय् च्वनाः सुनां गथे गथे धाल अथे अथे च्वयेगु मखु । नां हे सिर्जना धासेंलि अन च्वमिया सिर्जनशिलता बाःवइ, न सुनां पनेफइ, न सुनां मुनेफइ । जुइमाःगु नं अथे हे खः । तर च्वमि धइपिं बेसुरय् हालाजुइपिं मखु (शेक्सपियरं धाःथें कवि व वँय् छता हे मखु), उमिगु छुं लँपु दइ, उमिगु छुं जिम्मेवारी दइ, उमिसं च्वःगु समाजं ब्वनी, उकिया उपादेयता दइ धइगु विश्वास उमिसं ज्वनाच्वनी । अथे खःसा उपिं थः हे नं संयमित, शिक्षित व निर्देशित जुइमाःगु नं आवश्यकता दु । अज्याःगु ज्याय् उमित दिशानिर्देश बिइपिं धइपिं समालोचकत हे खः । झीथाय् समालोचक गज्याःगज्याःपिं दु छकः बिचाः याये ।

झी थःगु साहित्यया भण्डारया बखान न्ह्याक्व याःसां तथ्यांकं क्यनाच्वंगु दु — नेपालभाषा साहित्यया बारे समालोचनाया सफू झिदँया दुने खुगू पिदनी । उकियात दु धायेगुसा दु, मदु धायेगु सा मदु । निदँया छगू सफू पिदनाः उकिं सुयात गुकथंया मार्गनिर्देशन याइगु जुइ झी समालोचकपिन्सं । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मुकं अले आः सक्रिय च्वमिपिं ग्वःम्ह दु धकाः अध्यावधिक ल्याःचाः तयातःगु जिं मखनानि, तयेगु सम्भव नं दुला मदुला मसिउ । तर थ्व खँ धायेत लिचिलेम्वाः कि झीगु ख्यलय् गुकथं च्वमिपिनिगु ल्याः अप्वयावयाच्वंगु दु थुकिया अनुपातय् समालोचकपिनिगु ल्याः धाःसा बासःदँ न्ह्यः नं पतिंचाय् ल्याःखायेत मगाः, आः नं उलि हे जक । मदुथाय् अलःमा नं सिमा ¬– उकिं ला झीत गाःसां उपिं हे समालोचक, मगाःसां उपिं हे समालोचक । 

दुपिं व हे सामालोचकत नं कथंकथंयापिं । मदुधाये धाःसा नामं ला च्याम्ह झिम्हसिगु नां समालोचक कथं ससम्मान कयाच्वंगु दु नेपालभाषा ख्यलं । तर उमिसं च्वःगु जक ब्वनेमदयाच्वन । गुम्हं छुं हे मच्वसें दँ फुकीपिं, गुम्हं मेगु दक्वं च्वइ तर समालोचना मच्वइपिं । उमि समालोचना मयासें नं समालोचक धायेकेयः । अले मच्वसें नं समालोचक जुयाच्वने दइगु खःसा छाय् मसि खर्च यानाच्वनी सुनां नं ?

गुम्हं गुम्हं समालोचक अध्यापक वा प्राध्यापक जुयाच्वनी अले थः कक्षाकय् विद्यार्थीपिन्त माःगु कथंया समालोचना च्वयाः उमिगु आवश्यकतापूर्ति जक यानाच्वनी । हरेक दँय् थः विद्यार्थीपिन्त बिउगु क्लासनोट हे उमिगु समालोचना सरह जुइ । उमिसं थम्हं कक्षाय् ब्वंकेमाःगु सफू वा कृतिस्वयाः पिनेया विषयवस्तु, कृति व साहित्यकार वा न्ह्यानाच्वंगु वाद वा लहरयात थःगु अध्ययनया विषय दयेकाच्वनीमखु । मेपिन्त यःसां मयःसां थः विद्यार्थीतय् धाःसा उपिं महान् जुयाच्वनी ।

गुम्हसितं समालोचक धकाः मञ्चय् सःती, उमिसं मञ्चय् वनाः भाषण ला याइ तर जि समालोचना याये मसः धायेत तकं लिफः स्वइमखु । अथे धाधां सुयागुं व्यक्तित्व वा कृतित्वयात कयाः तःहाकः हे नवाइ । अले च्वमित व हे मसःपिन्सं मसः मसः याःगु समालोचनायात न्यनाः लय्ताइ ।

छखे च्वयाबिउ मधायेकं वा अनुरोध मयायेकं समालोचना मयाइपिं नं थन दु । अथे जुयाः ला च्वमिपिं थःगु छपू रचना÷कृति प्रकाशित जुइवं वा छगू सफू पिदनेवं म्हसिक्व समालोचकतय्थाय् चाकरि वनेधुंकी, “का रे जिगु सफूया बारे छुं भचा च्वयाबिइमाल” धइगु आग्रह ज्वनाः (थथे समालोचकयाथाय् चाकरि वनीपिनिगु मनसाय थःगु रचनाया तारिफ यानाबियादिसँ धइगु धयाच्वनी, व मेगु हे खँ जुल) । मानौं कि हरेक पिदंगु कृति थः हे जन्मजात ल्वगि, समालोचकत धइपिं क्लिनिक चायेकाच्वंपिं डाक्टर वा कम्पाउण्डर खः अले उमिसं छकः थियाः स्वयाबिलकि तिनि छगू रचनाया ज्यान बचेजूगु प्रमाणिकरण जुल । च्वमिया स्वये वं फरमाइस यानाः उमिसं समालोचना यानामबिउतले रचना रचना हे जुइमखु, उमिसं बांलाः धालकि जक ब्वमतिय्सं सफू न्याइ, सिरपाः बिइपिन्सं ल्याखय् तइ । जिं स्वये छम्ह धाथेंम्ह समालोचकयाके आः प्रकाशित जुयाच्वंगु फुटकर रचनानिसें दक्व पुस्तकाकार कृतितय्गु बारे जानकारी दयाच्वनेमाः, साहित्य ख्यलय् बांलाःगु जुयाच्वंगु व बांमलाःगु जुयाच्वंगु दक्व थुयाच्वनेमाः, अले सुनांनं अनुरोध मयायेकं हे नं थःत ताःगु, थःगु ब्रम्हं खंगु खँ मग्यासे स्वतन्त्र रुपं धयाहे च्वनेमाः । 

गनं गनं सुं च्वमिया थःगु कृतिया बारे समालोचना याकेमास्ति वयेयः । थ्व स्वाभविक नं खः । तर झी थाय् समालोचकतय् मेगु दक्वं यायेलाः समालोचना च्वयेमलाः । उकिं च्वमिया विशेष अनुरोध वयेवं तिनि च्वइ । धयाच्वनेम्वाः, अथे फरमाइस यानाः च्वयाबिउगु समालोचनाय् उगु कृतिया बांमलाःगु पक्षय् मिखा मब्वसें तारिफ हे यानाच्वनी । मेबलय् मच्वइपिं, च्वयेमलाःपिं, च्वयेम्हाःपिं अले च्वयेमसःपिं नं थज्याःथाय् धाःसा थःगु “समालोचना” ज्वनाः दंवयाच्वनी । अझ अज्याःगु प्रायोजित समालोचना रंगीन कलेबरया कभर सहित चुल्लुगु भ्वँतय् सफूया रुपय् हे पिदनीगु जुयाः अज्याःथाय् जक च्वये न्ह्याःपिं समालोचकत नं झीथाय् मदुगु मखु । थ्व धइगु  प्रायोजिक समालोचनाया ग्यानापुगु प्रवृति खः । थःगु रचना सफूया रुपय् पिदनीगु जुल कि च्वमियात लय्तायेकेथें उगुं थुगुं खँ हयाः उम्ह च्वमियात महान् दयेकेगु भग्मग्दुर कोशिस याइपिं समालोचकत नं खनेदयावःगु दु । थ्व प्रवृतियात पनेमफुत धाःसा कमेन्ट, समीक्षा व समालोचना तयाः सफू पिकायेमफुपिनिगु समालोचना च्वयाबिइपिं मदइगु अवस्था दु ।

गुम्हं धाःसा च्वयेगु अध्ययन, ज्ञान व हैसियत दुसां सत्य च्वल कि सर्जक तंचाइ, इवि तइ वा व्यक्तिगत सम्बन्ध स्यनी ग्यानाः मच्वसे हे च्वनाः पर्यवेक्षण जक यानाच्वनी । भाषा साहित्यया बारे दुग्यंक अध्ययन नं यानाच्वनी, ज्ञान नं कयाच्वनी, सुनां छु भिंगु यानाच्वन, सुयापाखें मखुगु ज्या जुयाच्वन धइगु दक्व सिउसां अज्याःगु खँ सुयातं मकँसे नुगलय् दुने तालं ग्वयातइ । 

स्वभाविक खः, नकतिनि नकतिनि च्वःपिं, अथवा च्वयाः ख्वं जुइधुंकूपिं हे च्वमिपिनि नं थःगु रचनायात कयाः थम्हं हनाबनातयाच्वनापिं, आदर्श वा हिरो धयातयापिं समालोचकपिन्सं निझ्वः गनं च्वयाबिउसा थः स्वर्गय् थ्यनाति ग्यनी, मनसें प्वाः जाइ । थ्व सुखानूभूति तसकं हे म्हो च्वमिपिन्सं जक झीगु साहित्य ख्यलय् यायेखनाच्वंगु दु । अथे च्वकाकाये भाःमखंपिं सामान्य च्वमि ला सुं समालोचक दु ला जिगु कृतियात समालोचना याइपिं धकाः ख्वयाहालाच्वनेमाःगु अवस्था दु । तःकः हे च्वयाः नं थःगु रचनाया समालोचना याःपिं मन्तकि च्वमिपिं हिमीचाइ, निरुत्साहित जुइ, सखे च्वज्याया ख्यः हे त्वःता वनी । अज्याःपिं वःपिं व वंपिनिगु ल्याःचाः झीगु ख्यलय् मजू । समालोचकतय्त थ्व थःगु जिम्मेवारी बोध जूगु जूसा तःम्ह बांलाःपिं च्वमित झीगु ख्यलय् आः ल्यनाहे च्वनीगु जुइ । 

दक्वसिगु खँ ल्हानाच्वनागु मखु । विश्व गनं गन थ्यने धुंकाः नं झीगु ख्यलय् बासः दँ न्ह्यःया सर्जकया गुणवर्णन वा छगू कृतिया भजन कीर्तनयानाः हे जक थःगु जीवन चायेकाच्वंपिं नं दु, गुम्हस्या थःगु परिचय समालोचक धकाः सगौरव बिइ । गुम्हं थःगु नांया न्ह्यःने डा वा प्रा च्वंगुलिं हे थः समालोचक खः धकाः दाबी याइपिं नं दु । गुम्हं थःगु विद्यार्थी जीवानय् छु ब्वनावया उकिया मिखाकुलिं जक हरेक कृतियात स्वइपिं नं झी दुने दु । गुम्हं छम्हसित बांलाः धायेत जक च्वइपिं, गुम्हं छम्हसित जक बांमलाः धाइपिं नं दु । होसय् ला बेहोसय् ला, च्वमि व वया कृतिया नां हे थातय् मलाक्क च्वइपिं समालोचकत तकं दु झीथाय् धाःसा यक्व ब्वमिपिं पत्याः हे जुइमखु । छम्हस्यां च्वःगु सफूयात मेम्हस्यां च्वःगु धकाः ल्वाकःबाकःयानाः इतिहास च्वयाबिइबलय् ब्वमित अलमल जुइगु, धाथेंम्ह च्वमिया नुगलय् स्याइगु अले व थःगु नां घाकातयेमाःम्ह च्वमि हिमीचाइगु स्वाभाविक खः । उकिसं झीथाय् चित्तधरं च्वःगु स्वयाः मेगु न्हूगु शैली, धार व सिद्धान्त मसिउपिं, विश्वय् खनेदूगु सामान्य स्वयाः सामान्य सैद्धान्तिक विकासक्रमया जानकारी तक नं मतइपिं समालोचक नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् लुइ । अज्याःपिं डेट एस्पायर्ड समालोचकपिन्सं यानाः हे थौं नं झी साहित्यकारतय्सं लाकौलया शैलीं च्वयाः २१औं शताब्दीया ब्वँमिपिन्त ह्ययेकाच्वंगु जुइफु । 

झीगु भाय्या समालोचकपिन्सं थम्हं छुं साहित्यिक सिद्धान्तया प्रतिपादन यायेगु वा साहित्ययात थथे जुइमाः धकाः च्वयातःगु तसकं म्हो जक लुइ । अझ छम्ह निम्ह बाहेक वय्कःपिन्सं मेमेगु भाय्या साहित्यया बारे ला छु, थःगु हे देय्या मेमेगु भाय्, अझ नेवाःभाय्या साहित्यया प्रवृतियात कयाः तक नं खुल्ला रुपं विचारत तयाच्वंगु खनेमदु । अले गनं सुं छाय् समालोचक जुइ? छगू साहित्यिक ज्याझ्वलय् वयाः झिम्ह नीम्हस्यागु रचनापाठ न्यनाः थःगु मन्तब्य बिइगुयात समालोचना धाइमखु, व ला पुरेत्याइँ जक जुल, सरादे यायेत गुरुजुमाःगुलिं थनेहःम्ह थें । थुकिं जक झीगु साहित्ययात भिं याइमखु । 

नेपालभाषा ख्यलय् समालोचना विधाया विकास सुनां याइ, गथेयानाः जुइ धकाः तक नं बिचाः याःगु न्यनेस्वये मखनानि । मेमेगु विधाय् जूसा गोष्ठी, सेमिनार छकः निकः सां जू , तर समालोचना गथे जुइमाल धकाः अज्याःगु विचार गोष्ठी जूगु न्यने मखंनि । समालोचकतय् दुने सहकार्य, प्रतिस्पर्धा ला छु बिचाःया कालबिल तकं जूगु मसिउ । सुं च्वमिपिन्सं नं सुयागु समालोचना स्तरीय जू अले सुयागु मजू धकाः छलफल याःगु मदुनि । न त न्हापान्हापा छकः निकः जूथें समालोचनया प्रत्यालोचना हे जू । न थ्व समालोचना धइगु सयेकेसिइके म्वाःगु, न्ह्याथे च्वःसां जिउगु विधा धकाः ला?

०००

झीगु साहित्य ख्यलय् समालोचक माल धइगु माग जायज खः, अले समालोचक जुयाः झीगु न्ह्यःने दंझाइपिं नं धन्य खः । तर अथे जक धायेवं न्ह्याम्हं समालोचक जुइगु नं मखु खनी । 

थुलिमछि धायेधुंकाः नं समालोचना याये अःपु, न्ह्याम्हस्यां यायेफइ धायेत्यनागु नं मखु । समालोचना छगू मूडय् यानातःगु सिर्जना जुइमखु । छम्ह समालोचकं थःगु जीवनभर नेपालाभाषा व मेमेगु भाय्या साहित्यया भण्डारया अन्वेषण यानातःगु जुइमाल, साहित्यय् वयाच्वंगु न्हूगु स्वयाः न्हूगु सिद्धान्त, वाद वा धारया बारे जानकार जुइमाल । थथे जुयाच्वंगु दु लाकि मदु धइगु जक खँ जुल ।

समालोचकत हे मदुसा वा दुपिन्सं च्वयामबिलकि साहित्यय् समालोचनाया मत क्यनीगु सुनां? गुलि समालोचित जुइ? गुलिस्यां थःगु च्वसु समालोचकया मिखाया न्ह्यःने तक नं थ्यनेगु सौभाग्य प्राप्त याइ ? अले उमिगु मिखाय् लाःगु वा लाये लायक जूगु बाहेक मेमेगु रचनाया मूल्यांकन हे गुकथं जुइ ? छम्ह तटस्थ समालोचकया मिखाय् जब तक व रचना लाइमखु, उकिया मू सामान्य पाठकं सिइमखु । गन मालेगु अज्याःम्ह समालोचक आः ? थ्व ह्याकुं वा अभाव म्हिगः नं दु, थौं नं दनि, कन्हय् दइमखुत जुइ धकाः आशाकायेगु थाय् गनं खनेमदुनि । 

समालोचक अथें जुइगु मखु, समालोचना यायेत साहित्यया सैद्धान्तिक प्राज्ञिक अध्ययन दयेमाल, विश्व साहित्यलिसे परिचित जुइमाल, स्थानीय साहित्य वृतलिसे सतिइमाल, साहित्यकारपिनिगु रचनाया इतिहासया वा प्रवृतिगत विकासया सामान्य रुपरेखा दयेमाल अले समालोचनाया परिधि व व्यापकताया अन्दाज दयेमाल । उलि दुपिन्सं हे सामालोचना याना धकाः धायेदयेमाल । छम्ह सामान्य पाठकया हैसियतं सुयागुं कृतिइ प्रतिक्रिया वा समीक्षात्मक टिप्पणी ला दक्व पाठकं बिइदयेमाः, अथे बिइगु धइगु उम्ह च्वमिया रचनायात ब्वमिपिनिगु दथुइ चर्चाया विषय दयेकेगु नं खः गुगु झीगु थज्याःगु चिकिचाधंगु च्वमि ब्वमिया समाजय् आवश्यक नं खः । 

समालोचकया मिखां च्वमिपिं 

उलिमछि धायेधुंकाः जितः थम्हं नं छकः निकः सुयागुं कृतिइ समीक्षा वा टिप्पणी च्वयागु लुमनावइ । हानं थ्व हे खँयात थः समालोचक जुयाः च्वमिपिन्त स्वयेमालावइ ।

समालोचक धइगु सर्जकया शत्रु मखु । व ला मार्गदर्शक खः, तटस्थ जुयाः बांलाःगुयात बांलाःगु धाइम्ह अले छुं बांमलाःगु पक्ष दुसा उकियात कयाः थःगु बिचाः मग्यासे, कायेगु बिइगुया दायरां पिहाँ वनाः मग्यासे तइम्ह । वं सिउ छु च्वयेमाः अले गय्यानाः च्वयेमाः धकाः । अथे मखुसा एरिस्टोटलं ३३५ ईशापूर्वय् पोएटिक्सया रचना छाय् यात जुइ? 

दकलय् न्हापां च्वमिं थम्हं छाय् च्वयाच्वना धइगु खँय् स्पष्ट जुइगु जरुरी तायेका । न्हापा न्हापाथें द्यवं म्हगसय् कंगु बाखं च्वयागु धायेगु अवस्था मदु । अले आः जिं च्वयाः मांभाय्या सेवा याना धकाः गर्व यायेगु ई नं मखयेधुंकल । च्वये सःम्ह ला मखु तर पासापिन्सं च्व धाःगुलिं वा साहित्यकारपिनि दथुइ दनेगु लोभं जक च्वयागु धकाः धाधां थःगु रचना ब्वनीम्ह छम्ह च्वमि जुइफइमखु । 

दक्व च्वमिपिं कालिदास जुइखनीमखु । न्हापान्हापाथें अध्ययन मयासें द्यवं बियाहःगु प्रतिभा धकाः क्यनां फइमखु आः । आः साहित्यया अज्याःअज्याःगु खँ अध्ययन यायेगु व्यवस्था दयेधुंकाः छु साहित्य खः, छु मखु धइगु सामान्य जानकारी ब्वमिपिन्सं तयातःगु दइ सा थ्व सयेकेगु सिइकेगु जिम्मेवारी च्वमियागु खः । थथे धायेगु जिं धृष्टता थन याये हे माः कि झी अधिकांश च्वमिपिनि मेपिनिगु रचना ब्वनेगु बानी मदु । विदेशी व विभाषी ला छु नेवाः भाय्या हे रचना ब्वनातःगु दइमखु । थःगु रचना बांलाकेगु कुतः नं गाः मजू, समालोचक ला छु पासाभाइपिन्सं धाःगु तकं न्यनेमयः । जिगु मनय् थथे वल, थथे च्वया, जिं सयेकाच्वनेमखु धइगु हठ मचापह जक जुइ । अनतक कि च्वइपिनि व्याकरण तक हे सयेकाच्वनीमखु ।

दक्वस्यां साहित्यय् बिए एमए याये मखंसां (अध्ययन यायेगु थासय् हे नं अध्ययन यायेगु मौका मदुसां) आः साहित्यया बारे थःत माःगु सफूत बजारय् न्यायेगु दु । सफू ज्ञानया भण्डार धायेगु, अले व हे भण्डारय् थःत माःगु छुं दु लाकि मदु धकाः ममालेगु ला अल्छिपन हे जुल । सफू हे न्यानाः मब्वंसां इन्टरनेट थौंकन्हय् छेँय् छेँय् दु, अझ आः ला ल्हातिइ ल्हातिइ इन्टरनेट सुविधा दूगु मोबाइल फोन दु । भतीचा प्रविधिया खँ सल धाःसा लगभग विश्वया हरेक महत्वपूर्ण सफू छिगू ल्हातिइ च्वंवइ । मसःगु, मब्वनागु, मथूगु खँ गनं नं, अले साहित्यय् नं क्षम्य जुइमखु । 

अथे स्वअध्ययन मन्त धायेवं थम्हं च्वयागु थःत तसकं न्हूगु प्रयोग यानागु थेंच्वंगु शैली वा विषय थौं स्वयाः बासः दँ न्ह्यः हे मेपिन्सं छ्यलातःगु दयेफु । थःत मौलिक व सुनांनं मयाःनिगु प्रयोग यानागु धकाः दाबी यायेगु नं गबलें गबलें मुर्खता जुइयः । थ्व खँय् च्वमिपिं सचेत जुइमाः । साहित्यय् आः छुं हे मौलिक मखु, मेपिं पाखें प्रभावित जुयाः वा संसारया प्रवाहय् प्रवाहित जुयाः हे जक च्वयेगु खः ।

झीथाय् साहित्ययात भाषासेवाया वर्ग तयातःगुलिं ला मसिउ, झी च्वमिपिनि छगू दानास्वये हे थाकूगु छगू अहम् दु । जिं च्वयाः भाषा म्वाकातयागु दु, उकिं जिं न्ह्यागु च्वःसां छिपिं जिप्रति अनुग्रहित जुयाच्वँ धइगु छगू अचेतनय् तक्यनाच्वंगु मानसकितां च्वमिपिन्त चिनातःगु दयाच्वनी । उकिं हे थःगु च्वसाय् सुधार यायेगु स्वयाः मेपिनिगु तारिफ मुनेगु पाखे लालायित जुयाच्वनी । थज्याःथाय् स्वस्थ समालोचना प्रस्फुरित जुइगु सम्भावना दइमखु । 

थथेच्वनावइ, दक्वसित तारिफ हे जक माः । च्वमिपिनि थःगु रचनायात बांलाः धायेकेमास्ति वइ, थ्व स्वभाविक खः । उकिसं नं सुं छम्हस्यां थःगु बारे बांलाः धकाः च्वयाबिइवं थःत महाकवि वा महान् साहित्यकार हे तायेकी । हानं उमि थःत थम्हं नां हे मन्यनानिम्ह विदेशी च्वमि छम्हलिसे तुलना यानाः व ति ग्यंम्ह जुल धाल कि न्हाय् तपु यानाजुइ, चाहे उकिया दुने व्यंग्य हे सुलाच्वंगु छाय् मजुइ । थःगु ज्यायात च्वछाःगु सुया मयइ? थःगु रचनायात सुं समालोचकं बांलाः धयाबिउगुयात लिसा लिसा कयाः दक्वसित कनाच्वनी । अनंलि वं थःत मेपिं सुनां नं  समालोचना तकं यायेमदुथें तायेकी । न्ह्याथेच्वःसां मिखा तिसिनाः सिरपाः बिइमाः धइगु घमण्डय् फ्यतुनाच्वनी । थःगु विचार, भाषा, शैलीइ सुधार हयेगु दक्व संभावनाया लुखा थम्हं तिनाच्वनी । च्वमिपिनि अहं भावना वइगु अस्वभाविक मखु, नां हे च्वमि, थःगु पह दयाच्वनी । गुम्हस्यां उमेरया अहं, गुम्हस्या ब्वनातयाया अहं, गुम्हस्या थःगु घरानाया अहं । अन वयागु न्हयःने सुं समालोचकया छुं हैसियत ल्यनाच्वंगु वं खनीमखु । 

समालोचकयात सुयागुं रचना बांलाः जक धाये नं मछिनी । छम्ह समालोचकं छम्हसिगु कृतियात बांलाः धालकि दक्वस्यां हे बांलाः धयाबिइमाःथेंच्वंकी । हानं छम्ह समालोचकं छम्हसित छकः बांलाःम्ह धयाबिलकि जिवंकाछि हे वयात उलि हे च्वजाः धकाः धयाच्वनेमाःगु बाध्यता च्वमिं मचायेक बिइ । छकः बांलाः धाःगु न्यनेधुंकाः वयागु हे म्हुतुं लिपा मेगु कृतियात बांमालाः धयाबिलकि च्वमिं वयागु थज्याःगु हिलावंगु अभिव्यक्तियात अस्वभाविक तायेकाः कि उकिइ पूर्वाग्रह लुइकी, कि मखुसा व समालोचकया स्तर मदयावंगु निष्कर्ष पिकायेधुंकी । 

यथार्थय् च्वइपिं दक्वं बांलाःपिं च्वमि जुइफइमखु, बांलाम्ह च्वमिं च्वःगु दक्वं हे उतिग्यनेमाः धइगु नं मदु । गुगुं बांलाइ, गुगुं बांलानाच्वनीमखु । समालोचक वा ब्वमिपिन्सं बांमलाःगुयात बांमलाः मधासेमगानावइ । तर च्वमियात बांलाः धाःगु यइ, बांमलाः धाइगु यइमखु । समालोचकं विनाकारण सुयागुं कृतिइ दोष लुइकीमखु । जब सुयागुं छुं कृतिइ मधासेमगाःगुथेंज्याःगु आपत्तिजनक खँ दइ, समालोचक सुम्क नं च्वनेफइमखु, च्वने नं मजिउ । थथे सुयागु दोष मालाः न्ह्यनेतयाबिलकि समालोचक च्वमिया मिखां कुतुंवनी, वयागु कोपभाजनकया शिकार जुइमाली । झीथाय् बांलाःगुयात बांलाः धायेजिउ, बांमलाःगुयात बांमलाः धायेमजिउ । तप्यंक धायेगु खःसा तारिफ यानाच्वँतले दक्वं ठिक, थःत मययेक भचा धयाबिलकि च्वमित असन्तुलित जुइधुंकी । समालोचकं कृतिया गुलि आलोचना याइ, वस्वयाः झिदुगं अप्वः व च्वमिं व समालोचकया आलोचना यायेसयाच्वनी । गुम्हंस्यां अज्याःगु आलोचनायात स्वीकारयानाः थःगु स्पष्टोक्ति बिइ, गुम्हं तम्हं वा न्ह्ययाच्वनी, गुम्हं ला विक्षिप्त हे जुयावनी । 

बांलाः धायेकेगु नामय् व बांलाः धयामबिउगु कारणय् जक समालोचकतप्रति च्वमिपिं गुलि असहिष्णु जू धइगु दृष्टान्त नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् समालोचकपिन्सं इलय् ब्यलय् कनेगु याः । म्हसिउम्ह च्वमिं वयागु बारे छगू छुं नकारात्मक टिप्पणी पिहाँ वयेवं थःत नतुयामबिउगु, वा व्यक्तिगत कथं बांमालःगु आक्षेप याःगु खनेदु । अज्याःगु वातावरण दुथाय् सुं नं समालोचकं थःगु मस्याःगु कपाः मुगलं दायाः स्याकः जुइमखु । थज्याःगु हे कारणं छम्ह स्पष्टवक्ता समालोचकं अवंलि जिं समालोचना यायेमखुत धकाः पाःफयेकूगु झीसं सिउ । 

सुयागुं छुं रचना नं स्तुत्य मजूगुयात मजू धायेवं व समालोचकयात द्वलंद्वःया सिरपाः दइगु मखु । सुयातं बांमलाः धायेगुया मूल्य वं गुलि पुलेमालेफु धइगु वं सिउ । अथेसां वयागु आलोचनाया छगू जक उद्देश्य व च्वमियागु लिपा पिदनीगु कृति झन् बांलायेमा वा मेपिन्सं अथेयानाः मच्वयेमा धइगु जक जुइफइ । तर अथे सत्य नवानाया सजाय फयेमाल धाःसा समालोचक कोठाय् दुने च्वनाः सफू जक ब्वनाच्वनेत बाध्य जुइ ।  

उकिं ला झीथाय् समालोचक मदु धयां तछ्यानाः दुरुदुरु लःलः छुटेयानाः धयाबिइपिं समालोचक त झं मदु । खःगु खँ नं धाये तकं तंचाइ धकाः, नमतुइ धकाः ग्यानाच्वनेमाः झी समालोचकत । थज्याःथाय् झीसं झीम्ह खयाः नं झीम्ह दयेकातये मफुम्ह डा. कमलप्रकाश मल्ल लुमनी । अज्याःपिं खाइक सत्य नवायेफुपिं समालोचकत बाहेक तंचाइ धकाः ग्यानाः थाय्माच्व गयेकीपिं अथवा, अध्ययनया हे अभाव दुपिं कथित समालोचकपिन्सं साहित्यया मार्गनिर्देशन यायेफइमखु । झीगु साहित्य थौं पुखूया लःथें जुयाच्वंगुया कारण नं थ्व हे खः ।

समालोचक मदु, मगाः धकाः च्वमिपिनिगु गुनासो दु, जिगु नं दु । तर थथे जूगुया कारण तक नं झी च्वमिपिन्सं माःगु खनेमदु । व स्वयाः न्ह्यः सुं मनू छाय् समालोचक जुइ धकाः हे नं झीसं बिचाः यानाच्वनागु दु थें मताः । च्वमि जुयाः थःगु नामं चिनाखँ, बाखं, निबन्ध, उपन्यास च्वयाः समाजय् स्थापित जुइगु त्वःताः छाय् मेपिन्सं च्वयातःगुयात झिखें पुतूपुइकाः स्वयाः, झिपाः सफू न्ह्यःने तयाः, छगः छगः आखः लनाः दानाः बांलाः वा बांमलाः वा मगाःमचाःया ल्याःचाः यानाजुइ? वयात उलि मिहेनत याःगु बापत धइगु धइगु तिरस्कार वा अझ घृणा जक हे खःनि । अले गनं विकास जुइ साहित्यया? यक्व दु अले दुपिं दक्वं बांलाः धकाः धायेत्यनागु नं मखु, तर सर्जकत थः हे समालोचकप्रति नकारात्मक जुलकि थ्व ला समस्त साहित्य जगतयात हे घातक जुइगु खना । 

यदि नेपालभाषा साहित्य सुथांलाक्क न्ह्यायेमाःगु खःसा थन साहित्य गुलि आवश्यक दु, समालोचना नं उलि हे आवश्यक दु । थ्व सिर्जना व समालोचनाया धान्कांछु हे झीगु उज्ज्वल भविष्यया छुमां खः । 

Equilibrium between Creation and Criticism

Published in Naali (94) on 2016 04 16.

पुष्पराजया अमेरिकाय्

राजेन मानन्धर

यक्व लिपा नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् नियात्रा धकाः न्हूगु सफू दंवःगु दु । छम्ह कवि, व व स्वयाः नेपालभाषा ख्यलय् छम्ह भाषिक न्ह्यलुवाकथं म्हसिकातयाम्ह डा. पुष्पराज राजकर्णिकारजुं थ्वपालय् मतिइ मतयाथें न्हूगु विधाय् थःत प्रस्तुत यानादीगु दु । वंगु पलिस्थाया बाखंब्वनेज्याझ्वःया दथुइ निबन्धकार पद्मरत्न तुलाधरजुं चिखिफ्यनादीगु वय्कःया नियात्रा सफू “जिगु निक्वःगु अमेरिका भ्रमण व स्वानावंगु खँ”मार्फत वय्कलं थःगु सिर्जनाया ख्यःयात न्हूगु विधापाखे नं तब्या यानादीगु जुल । 

झी न्हूगु छुं छगू सफू पिदनकि बासःदँ निसें व हे स्टेरिओटाइप भावना प्वंकेगु चलन दु — थ्व विधाय् झी लिउने लानाच्वन, थ्व पिदंगु बांलात । थुलि धायेवं झीगु दायित्व पुवनीगु थें तायेकेमालाच्वंगु दु । झीके कविता मगाः, उपन्यास मगाः, प्याखं मगाः, निबन्ध मगाः धाधां छु गाः धकाः हे धायेगु मदयावनी । अथेसां गाकेगु पाखे ध्यान वनाच्वनीमखु, ज्या जुयाच्वनीमखु । थ्व हे झ्वलय् मगाः धाधां मगानाच्वंगु नियात्रा पाखे मेगु छगू सफू झी न्ह्यःने दंवल । वइगु धासेंनिसें पियाच्वनागु सफू ल्हातिइ लायेवं मब्वँसे च्वनेमफुत । ब्वनेधुंकाः मनय् छतानिता खँ बुयावल । मच्वसे नं जि च्वनेमफुम्ह । थुकियात समालोचना वा अथे हे छं मधाथे छम्ह सामान्य पाठकया प्रतिक्रियाया रुपय् जक कयादीत जिगु इनाप दु । 

झी नेपाःमि, अले उकिसं मध्यम व उच्च मध्यम वर्गय् लाःपिं नेवाःत अमेरिका वनेधालकि लःलः धाः । वनाच्वंगु हे दु, गुम्हं छु यायेत, गुम्हं छु जुयाः । अन नं छगू नेपाल दयेधुंकल, नेपालमण्डल बनेजुइधुंकल । थज्याःगु देसय् थःगु पारिवारिक मिलनया सिलसिलाय् परिवारलिसें नितान्त व्यक्तिगत ज्या ज्वनाः अमेरिका झाःम्ह राजकर्णिकारजुं थःगु थुगु यात्रायात आखः ग्वलय् थानादिल । छगू न्हयइपुसेच्वंगु, यइपुसेच्वंगु अले हिसिचादूगु लुमन्तिया किपा च्वयादिल । सन्दर्भय् वःगु यात्राया लिसें च्वमिया नुगलय् लेहँलेहेँबुयावयाच्वंगु पुलांगु यात्राया लुमन्ति छगू न्ह्यइपुगु तँसा खः । 

यात्राया दौरानय् वय्कलं यानादीगु वर्णन रोमाञ्चक व ज्ञानवद्र्धक जू । गन वना, सु नाप, छु खन, छु नया इत्यादि सामान्य यात्रीया दैनिक दिनचर्यायात खँग्वलय् हनाः छपु ल्वःवनापुसेच्वंगु शव्द दृष्यचित्रया निर्माण जूगु दु । उकिया लिसें वय्कलं नापालानादीपिं अमेरिकाय् हे बसोबास यानाच्वंपिं नेवाःतय्गु वर्णन जुयाच्वंगु व वर्णन याये आवश्यक मतायेकूपिं पात्रतय्गु जीवनशैलीया झाका थुकिया छगू त्वःफिके मजिउगु पक्ष खः । गुलि चीहाकलं अने च्वंवने हथाय्पिं अने अनच्वंपिं थः मस्तय्त नापलायेत नेपाः त्वःताः अमेरिका थ्यंक वनेमाःपिं बुराबुरित अले हानं अन च्वनाः नं नेपाःयात लुमंकाच्वनेमाःपिनिगु मनस्थितियात थियादीगु दु । अन च्वनीपिनि वा च्वनेमास्तिवःपिनि छगू छगू क्वातुगु त्वह दु । वय्कलं कुला हे दी, “मस्तय्गु निंतिं थन च्वनेमाः धाइगु । यक्व मनूतसें थथे हे धायेगु याः । तर जिं मथू, थ्व मस्तय्गु भविष्य धैगु छु? गज्याःगु भविष्य खः ? गथे ल्हातय् लाइगु खः ? जिं मथू ।”

मुकं ६०पेज जक दूगु सफुतिइ नं तःगु मछि हे लुमंकेबहगु जक मखु ल्वमंकेमफइगु तार्किक व मार्मिक प्रसंगत दुथ्यानाच्वंगु दु । अनया द्यःगः, नेवाः ज्याझ्वः, थः नेवाःभाय् मल्हाइम्ह काय्, नेवाः देय् दबूया आःया अवस्था, अमेरिकाय् मस्तय् मांभाय् स्यनेत बिउगु हःपाः, ज्यलावंम्ह मनूया लुमन्ति, फ्वगिंत, समलिंगित, स्वास्थ्य सेवा, म्ह्याय्म्हं रविशंकरयाके मांबौ लछि अप्वः च्वनेमा धकाः फ्वंगु अले सीमाविहिन विश्वया सौरकल्पना इत्यादि । छपु पुलांगु व छपु न्हूगु कविता नं वय्कःयागु थुकिइ फ्वसा कथं हे लानाच्वंगु दु । 

थन छखें छखें देश काल व परिस्थितियात कयाः छम्ह विद्वान अर्थशास्त्रीया विचारया तरंग वयाच्वनी, छखें छम्ह जिम्मेवार अले म्ह्याय्या तसकं यःम्ह अबुया भावना बाःवयाच्वनी । वय्कःयात वय्कःया विद्यार्थीतय्सं, समाकालीन अर्थविद्तय्सं, राष्ट्रबैकया कर्मचारीतय्सं व भाषाख्यलय् जुयाच्वनीपिन्सं थःथःगु कथं वय्कलं वयेकेबिउगु लागा दुने म्हसियाच्वंगुदइ, तर थन व स्वयाः पाक्क वय्कःया परिवार व पारिवारिक दिनचर्यालिसे ब्वमिपिन्सं वय्कःयात नापलायेखनी । झी दक्वसित वय्कलं थःगु छेँय् हे पाहाँ सःतादिइ, साक्क कौला याकादी । वय्कःलिसेया ब्वमिपिनिगु स्वापू छकलं अनौपचारिक जुइ, क्वातुइ । 

अमेरिकाय् वनाः च्वःगु तम्हसियागु च्वखँ ब्वना । गुम्हस्यां तारिफ याइ, गुम्हस्यां थुकलं बिइ । थुकिया सकारात्मक सन्देश धइगु वय्कलं हे लुमंकादीकथं थौंकन्हय् सेवानिवृत जुइधुंकूपिं बुराबुरित थः म्ह्याय् वा भौया मचाबुइबलय् ग्वहालि यायेत वनी अले अन म्हाइपुकाच्वनी, तर वय्कः धाःसा अथे म्हाइपुमतायेकुसें अनया वातावरणयात आत्मसात् यानाः सकारात्मक धारणा ज्वनाः लिहाँ झाःगु दु । 

हरेक यात्रा च्वमिया थःथःगु शैली दइ, दयावइ । थन वय्कलं छाय्कखः मसिउ छगू खँयात कुचाकुचा थलाः न्ह्यखँ, न्हिखँ अले लिखँ धकाः ब्वथला दिल । अथे धयागु वर्णन व बिचाःयात ल्वाकछ्यायेगु पक्षय् वय्कः मदु । वय्कलं थन थःगु अनुभव व विचारयात नापनापं यंकेगु पलेसा गज्याःगु पृष्ठभूमिइ अमेरिका वनेगु व्यवस्था जुल धकाः धयाः हानं लिखँ धकाः अमेरिकायात कयाः थःगु विचार वा धारणायात अलग्ग हे थाय् बियादिउगु दु ।  अले अथे जुयाः ब्वनावनेबलय् च्वमियागु थःगु निजि विचारयात थाय् फतंफतले न्ह्यमब्वयेगु शैली खनेदु उकिं हे वय्कलं उगु ब्वयात अलग्ग हे लिखँ धकाः तयादीगु खनेदु । 

गनं यात्राय् वर्णन माः, विस्तृत जानकारी माः धाइपिं दइ, गनं मिखां खंगु मखु, मनया भावना उलेमाः धाइपिं दइ । थःथःगु विचार ला दया हे च्वनी । हरेक च्वमि स्वतन्त्र व्यक्ति खःसा वयागु च्वयेगु नं बिस्कं पह दयाच्वनी । ब्वमितय् नं गुलिसितं गज्याःगु यइ, गुलिसितं गज्याःगु यइ । थःथःगु सवाः दयाच्वनी । थ्व नं छगू कथंया पह जुयाबिल । चिचिकाहाकलं माःमाःगु खँ धायेगु, यक्व कनामच्वनेगु । डायरी कथं हे न्ह्यावनाच्वंगु दुसां गनं न्हियान्हिथंया खँ दु, गनं मदु । माःमाःगु, लुमंगु जक च्वयाः सिधयेकादिउगु दु, उल्लेखनीय ताःगु घटनाया जक विवरण बियादिउगु जुइफु । 

नियात्रा व नियात्राया बारे च्वयातःगु ब्वँब्वं आः थुकियात नियात्रा धायेगु थुकियात मधायेगु धकाः हे धाये मसयावन । दक्व यात्राया सफू नियात्रा खः, दक्व नियात्रा छताथें च्वनीमखु, थी थी कथं थी थी शैलीं च्वयातःगु दक्व नियात्रा थः थःगु हे स्वभावं बांलाइ धइगु जिगु तिसिनाखँ जुल । वय्कःया थःगु कथंया शैली दु – सरल, सरस अले दक्वसितं यइकथंया । झ्यातुगु थाकुगु खँ वय्कलं कनामदी । व हे खँ नं अःपुक कनेगु शैली दु वय्कःया । न्ह्याम्हस्यां न्ह्यागु शैलीं च्वःसां थ्व विधाया झीगु भण्डार चिधंगुलिं थुखेपाखे ल्हाः न्ह्यायेमाल धइगु मतिइ तयाः हे थ्व च्वयादिउगु दकलय् च्वछायेबहगु पक्ष तायेका । 

व स्वयाः महत्वपूर्ण खँ वय्कः थज्याःम्ह भाषा, विचार, ज्ञान, शैली व भावना सकतां दुम्ह च्वमिं थःगु सछिन्हु तःहाकःगु यात्रायात छाय् थपाय्जि चिकीहाकलं क्वचायेकादिल धइगु जूवःगु दु । ल्हाः दुम्ह च्वमि अमेरिका थ्यनीगु, नियात्रा च्वये धकाः हे फ्यतुइगु तर बःचा हे हाकः धायेमाःगु सफू जक झीत बिइगु — थुकिया कारण मालाच्वनी, छम्ह ब्वमिं । 

नेवाःभाय्या सफू न्याः मदु, ब्वं मदु जुयाच्वंगु अवस्थाय् वय्कलं थ्व सफूयात आल्पसें हे चिपँ यानाः सितिकं इनेबहगु जक वा न्यानाः स्वथनातइपिनि नं नुगः मस्याइगु दयेकादिइगुया कारणया लिउने नं थ्व हे झीगु ब्वमिपिनिगु अवस्थां वय्कःया अचेतनं ख्वाख्वाःयानाच्वंगुलिं मखयेमाःगु मदु । न्ह्याम्हस्यां सफू च्वयाः कि ध्याकुन्चाय् स्वथनातइ, कि त सितिं हे इनाबिइ । च्वयेगु धइगु थःगु सन्तोष व भतीचा सामाजीकरणया मौका जक जुयाच्वंगु दु । अथेसां मच्वयेगु वा पतिहाकलं च्वयेसिधयेकेगु समाधान मखयेफु । फुपिन्सं ब्वमितय्त प्वाः जायेक च्वयामबिल धाःसा न्हूपिन्सं च्वयेगु हःपाः गनं काइ ? थ्व विषयय् थौं साहित्यजगतया गन्यमान्यपिन्सं गंभीर जुयाः बिचाः यायेमाःगु अवस्था दु । 

Published in Sandhya Times on 2016 04 04