एलोराया मतिना (नियात्रा )

नियात्रा

राजेन मानन्धर

झिंछताः थाइन जिपिं एलोरा गुफा क्षेत्रया मू ध्वाखाय् थ्यंबलय् । निभाःया फुँइ सुनां स्वइ । लँय् किचःकाचःत नं गन गन ल्वहँया कापिइ सुलाच्वन । लँय् सफू व उगुं थुगुं ध्यध्यपनाः मिउवःपिन्त चिइकाः दुहाँ वना । उतिकं विशाल पहाड । ल्वहँया ल्वहँ जक । कापिं कापिं झाः बुयावयाच्वन । ल्वहँतं उमित ज्यान बियाच्वन । अन नं ल्वहँतय् ज्यान । जिमित सम्मोहन यायेगु शक्ति । व हे शक्तिं जिमित नेपाःनिसें सालाहयाच्वन । तान्वः, त्यानु, थाकु मधया । जिपिं वयाच्वना थन, हानं छकः ज्यान दूगु ल्वहँत लिसे साक्षात्कार यायेत, उमिगु प्याखं स्वयेत । छु धाइ खनी उमिसं जिमित धकाः ।  दक्वं हानं उत्साहित जुल । म्हिगःया त्यानु दक्वं तन । हानं स्वयेमखनी थें ब्वाँय् ब्वाँय् ।

थौं २०१४ जनवरीया १५, अथे धइगु घ्यःचाकुसंल्हू । जिपिं च्वनागु होटलय् हे घ्यःचाकुतयाः कौला यानाः पिहाँ वयापिं जिपिं थेरवाद बुद्धिष्ट एकेदमिया बुद्धधर्म स्नातकोत्तर तगिंया विद्यार्थीपिं व शिक्षकपिं । न्ह्याक्व स्वःसां स्वये मगाःगु भारतया बौद्ध गुफात स्वःवयाच्वना ।

तँ गयाः स्येंस्यें मिनाच्वंबलय् जिमित स्वयाः मुसुं न्हिलाच्वन गुफा नं १५या शिव द्यःगः । छगः हे ल्वहँयात खुनाः, ध्यनाः, चानाः, क्वानाः प्यखेरं स्यंकाः लँ दयेकाः दथुइ छगः गजू मदुगु शिबया द्यःगः दनाच्वन । चिचीह्वःगु ह्वः बाहेक मेगु झ्याः खनेदु । लुखां दुने स्वयां शिवलिङ्ग । पिने छचाःखेरं कलात्मक ग्वाखंचा थें पिकयाः देवदेवीपिं धंकातःगु । प्यखेकुनय् नं प्रणय मुद्राय् दनाच्वंपि छज्वः छज्वः देवदेवीपिं । घय्पुनाः च्वंगु दु, तर घच्चायापुसे मच्वं । छगू लय दु, छगू मिठास, कलाकारिता । मुख्य खँ ला छु धाःसा अन मतिना दु । मतिना घच्चायापुसे च्वनी मखु । कालजयी जुइ । वंगु द्वःछिदँया दुने गुलि वा वल जुइ, निभाः त्वल जुइ, धाकुफय् वल जुइ, प्वँ गात जुइ । उमित ब्वयातःगु ल्वहँ ला ज्यलावन, तर उमिगु मतिना थौं नं न्हूगु हे तिनि । मखु, पुलां जुइमफुनि । जुइ नं मखु पुलां । ईया धाकुफसं गनं सुयागुं मतिनायात पुलां याःगु दु ला? उमिगु नुगः आः नं उलि हे नच्चा तिनि, नःलि तिनि । छम्हस्या मेम्हप्रतिया भय्बियाच्वंगु मतिना उमिगु शरीर मखु । व ला अजर, अमर । व ईया लःनिभालं छ्याकः यानातःगु ल्वहँतय् नं नकतिनि ह्वःगु स्वांया थें नायुगु क्यातुगु मतिना । वयागु ल्हाःथें नाइसे, क्यातुसे । मतिना ।

मन ला गुफाय् खः तर प्वाः नं ला दु नि जिमिके । खजा नयेपित्याःथें सुयातं मजूनि अथेसां नःवनेगु खँ जुल । ११ बजेनिसें हानं मूलुखांपिने च्वंगु रेस्टुरान्टय् तक लिफःतुलाः लिहाँवयेत वाध्य जुल पलाःत । लँसिथय् लाःगु छगू नपसलय् दक्वं न्ह्यन । पूरा घौछि पियां नं नयेमखं । च्वःप्वः मदुगु खँ मुइकेत पाय्छि जक । मन हथाय् चाःगु ला जिमित लिबाक्क जक त्वःतेगु षडयन्त्र हे जकं खः ला ।

मिनेट मिनेट तकं सितिं मछ्वयेत सनां नं आखिर हानं गुफा स्वःवनेत्यःबलय् १ बजे हे जुइन । जवय्पाखें वना जिपिं झ्वः झ्वः गुफाय् – छगू धुंकाः मेगु, मेगु धुंकाः मेगु । छगुथे छगु बांलाः । भव्यताया खँ ल्हायेगु खःसा अजन्ता स्वयाः नं । ततःजाः, निगू स्वंगु तल्ला हे तयाः बार्दलि पिकयाः आधुनिक होटलया छाँट वयेकातःगु – दक्व छगः हे ल्वहँतय् । गनं परकातःगु मदु, गनं लिसं मदु । व हे ल्वहँतय् लँ, लँबँ, लुखा, झ्याः, क्वथा, क्वथाय् दुने बाबांलाःगु मूर्तित । छखा छेँ, छगः ल्वहँ, छगू ज्यान । थी थी द्यःपिनिगु शारीरिक बनोट, तिसा वसःया भव्यता, अलंकार, लुखा, थां झ्याःया सजावट दक्वं हे भव्य ।

तर छता खँ – सुन्दर जुइत भव्य नं जुइम्वाःगु जुयाच्वन । छाय् मजुइ, अजन्ताया शिष्ट सुन्दरतायात थनया भब्यतां ध्वये फुथें मताः । म्हिगःया ह्यांग ओभर ला, ‘लभ एट फस्ट साइट’ जूगु जकं खः ला । खः जिगु मतिना जुल, ल्वहँ लिसे मतिना जुल । ल्वहँ नुगः लिसे मतिना यायां मफुत, आः स्वयम् ल्वहँ हे जिगु नुगःचु खुयाकाःम्ह जुल । ल्वहँ थज्याःगु नुगःत यक्व नापलाये धुन, नुगः थज्याःगु ल्वहँ थौं तिनि खन ।स्व ले, व ला हजार मनिताया पाःफयेकीम्ह नुगः स्वयाः क्यातु, जिं नं वयागु ल्वहँथें नायुगु नुगलय् घाः मलायेमा धकाः बिचाः यायेमाः । थन संसारय् दक्वसिया नुगः नं थ्व ल्वहँयागु नुगःथें नायुसा गुलि जिउ ।

कला धइगु ला दक्वस्यागु, दक्वसितं जुइमाःगु मखु ला? तर थन खने मदयेक कला छगू छगू धर्म, समुदायया यकःति जुयाबिल । अजन्ताय् बौद्धतय्सं यकःति प्रदर्शन यात, अनं थुखे एलोराय् नं उपिं हे न्ह्यःने लात । वहे खनाः जुइ हिन्दूतय्सं नं ल्वहँतय् कलात्मक गुफा दयेकेगु ज्या न्ह्याकल । उमिगु ज्या बौद्धतय्गु स्वयाः अप्वः छाय्पियातःगु व भब्य खनेदत । अनं जैनतय्सं नं थःत थ्व ख्यलय् लिउने मलाः धकाः प्रमाणित यानाबिल । कला धर्मयागु लाकि धर्म कलायागु ? कला व धर्मया थ्व इहिपा मजूगु खःसा न कला थुलि धिसिलाक्क धस्वानाच्वने खनी, न धर्म हे उलि दक्वस्या मिखाया नानिचाथें जुयाच्वनी । सौन्दर्य ला अपरिभाषित हे जुइ, न्ह्यागु धर्मय् नं न्ह्यं । धर्मं सौन्दर्यया विरोध गन याइ? धर्म ला बरु धायेगु खःसा सौन्दर्यया पुजारी । धर्म व कला ला व लुसिथें । कलाया उपासनां धर्म  धस्वाइगु, अले धर्मं यानाः कलाया दुने ईश्वर खंके फइगु । उकिंला हिन्दुतय्सं सत्यम् शिवम् सुन्दरम् धाःगु ।

श्रृंगार अजन्ताय् जक दूगु मखु, थन एलोराय् नं क्वक्वचिनाः प्वंकातःगु दु । द्यःयात मनूया रुपय् ब्वयेमाःगु अले द्यः जुइम्ह मनू सुन्दर नं जुइमाःगु । शारीतिक सुन्दरतायात “ध्वगिनावनीगु देह” धाइपिं बौद्ध कलाकारतय्सं व अप्सरातय्गु चित्रणयायेगु झ्वलय् मिसा शरीरया अवयवयात गज्याःगु चित्ताकर्षक कथं ब्वल । अन बौद्ध, हिन्दू वा जैन जुयामच्वं कलाकातरत । बस कलाकार हे जक जुयाछ्वत । प्रकृतिया बांलाःगुयात ल्वहँतय् प्वंकाजक बिल । कलाकारं ला कला जक सिउ । उमिगु ल्हाःतिइ कला दु, उकिं ला उमिगु ल्हातिइ लातकि ल्वहँ नं पलेस्वां जुयाबिइ, ल्वहँ नुगः नं सीमत च्याइबलय् नाइ थें हिसिचा दयेक नाइ ।

बुद्धधर्म व कलाया थ्व गज्याःगु नाता ? नेपालय् नं बौद्ध कला देय्या हे न्हाय् जुयाः धस्वानाच्वंगु दु । मेपिनि मदु धइगु मखु, तर बौद्धतय्सं थःगु कला बुद्धधर्मया व्याख्या यायेत मछ्यःगु जूसा नेपाःया बुद्धधर्म गुलि फ्याफः जुइगु जुइ । अले बौद्ध विश्वासं कलायात नं धर्म धकाः धयामतःगु जूसा नेपाःया कलाकारपिन्सं छु क्यनीगु जुइ ? कला विहिनगु बुद्धधर्म गुलि निरस जुइगु जुइ, स्वाकास्वाकां गंगु सन्त्रासि न्ह्ययेथें मखुला जुइगु जुइ व ।

मनय् खँ वाल – बुद्धकालय् न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां लिपा बौद्धतय्सं बुद्धधर्म ल्यंकातयेत बुद्ध प्रतिमा माःगु वाः चायेकल । विशेष यानाः ग्रीक कलाकारतय्सं गान्धारय् थःगु कलाया पपू बुद्धया प्रतिमा निर्माणय् थ्यंक चकंकल । विश्वभर बुद्धयात न्यंकेत बुद्धयात ल्वहँल्वहँतय् म्वाकाबिल । थथे जिं ब्वनातयागु । थुलि तक ला पाय्छि, तर थनया बौद्ध गुफा व विहार स्वस्वं मतिइ वयाच्वन । छु व कलाकारत बौद्ध मखइला? उपिं बौद्ध हे मखुसां सुनां उमित बौद्ध भिक्षु वा गुरुपिन्सं निर्देशन बिल, उमित ला पक्का हे यःगु जुयाच्वन सुन्दरता, मिखाया मोह, तृष्णाया सागर । अथे धइगु उपिं नं भोगी व विलासी जुल ला? कि उमित नं छकः निकः गुलि थ्व दुख दुख धकाः जक च्वनेगु, थ्व निरस जीवनय् थःत तंकेगु धकाः मिखायात सिचुकेमाःगु खँयात स्वीकार यात ला? मखुसा म्वाल । तर छगू ध्रुव सत्य – मिसा म्हबांया सन्तुलित आकारया वर्णन थन ल्वहँतय् ज्यान बिउवःपिं कलाकारतय्सं मबिइ मफुत । बांलाःगु छु छु दु व दक्व हे उमिगु कलाय् दुथ्याय्माःगु जुसेंलि बांलाःगुया दुने लाःगु थ्व जक छाय् बिस्कं च्वनी?

न्ह्याक्व स्व, न्हून्हूगु अले बांलाःबांलाःगु जक खनाच्वन । पलाः न्ह्यानाच्वन, मिखां न्ह्ययाच्वन, न्ह्यपुं सवाः कयाच्वन । ई न्ह्यानाच्वन, सुनां वाःचाःगु मखु ।

लिपा जैन गुफात दुथाय् वनेत्यःबलय् सुरेन दाइ छखेलाःगु होस दत । तःधंगु पुचः जुल कि अथे जुइगु ला । सु गन सुनां सिउगु मखु, सु सु लिउ लिउ दु, व जक नाप नाप दइ । लिपा नाप हे लाइनि धकाः जिमिगु पुचः उखे वना बसय् च्वनाः । कलाकारिताया दृष्टिकोणं थ्व जैन गुफा पुचः मेमेगु स्वयाः झं मिहिन व बुट्टेदार खनेदु । बरु दयेकेसिमधःनि, दयेकु दयेकुं हे व गुफाय् जीवन बिइगु क्रम बिनावन । समयया खँ ला खःनि । धार्मिक आस्थाया कारणं ला वा कलाकारिताया प्रभावं खः, थन वइपिं नं मेथाय् स्वयाः यक्व ।

अनंलिपा जिपिं दुहाँ वना कैलाश द्यःगलय् । उलिमछि स्वयागु गुफा, द्यःगःत मध्ये दकलय् तजाःगु, बांलाःगु अले तसकं बांलाक्क बुट्टां छाय्पियातःगु सायद थ्व हे जुइ । तद्वाःगु लुखा दुहाँवनेवं वरण्डा, चाःहिला स्वहाने गयाः थाहाँवनेवं द्यःगःया पिनेया बरण्डा, थाय्थासय् शैव, वैष्णव व शाक्त द्यःतय्गु सुन्दर मूर्ति, अन दुने तिनि हानं तःधंगु सभागृह थज्याःगु प्रार्थनागार अले हानं मेगु गर्भगृहया दुने बिराजमान शिबलिङ्ग । सामान्य मनूतय्तगु न्हय्तँ च्यातँ जाःगु छेँ ति दइ व द्यःगः । गनं जग तयेम्वाः, अपा ल्ह्ययेम्वाः, झ्याः लुखा छुइ म्वाः । दक्वं दक्वं व हे छगः ल्वहँतय् । स्वतँ जाःगु द्यःगः जक मखु अनसं दनाच्वंगु स्तम्भ, किसिया भीमकाय मूर्ति अले अनसां लानाच्वंगु द्यःगः तकं छगः हे ल्वहँ ।

चाकःलिं हानं मेगु थाय् पिकयाः विष्णुया थी थी अवतारया रचना यानातःगु खन । तर अन बुद्धयात विष्णुया अवतारया रुपय् चित्रण धाःसा यानातःगु मदु । सायद अबलय् तक बुद्धयात विष्णुया अवतारया रुपय् चित्रण यायेगु बिचाः उमिसं याःगु मदुनि जुइ । च्यागूगु शताब्दीइ दयेकेज्या न्ह्याकूगु थ्व दयेकेत जक निसःदँ बित हँ, अले थन जक हे झिगू पुस्ताया कलाकारतय्सं ज्या यात हँ । कला धइगु छगू समाधि, अधिष्ठान । मन चिनातयेमफुपिन्सं छु कलाया खँ ल्हायेगु, छु सिर्जनाया खँ ल्हायेगु?

मेता छता खं जितः थिल । गुलि मनूत बौद्ध गुफाय् वं व स्वयाः अप्वः मनूत हिन्दु व जैन गुफाय् वनाच्वन । कलाया दृष्टिं दक्व समान खः, छम्ह कलापारखीया निंतिं छु बौद्ध, छु हिन्दु अले छु जैन । दक्व गुफाय् नं सौन्दर्य बिलिबिलि जाः । तर खँ आस्थाया खः, थ्व ला थः थःगु दया हे च्वनी, अले थुकिं मनूतय्त थ्व जिमिगु थ्व उमिगु धायेकीगु स्वभाविक नं खः । गन आस्था दक्वसिया छगू हे जुइ धकाः । दुःखया खँ धाये ला छु, थ्व बुद्धं पलाःतःगु देसय् नं थौं बौद्धत तिंख्यलय् मुलुमालेथें । उकिं थन बौद्धत द्वलय् स्वलय् जक खनेदइ । उमिगु लागि हरेक कला कला जक खः, मुग्ध जुयाः तारीफ याइ, अले व छु धर्मलिसे सती धकाः वास्ता तयाच्वनीमखु । व बाहेक थन वःपिं धइपिं अबौद्धत जुयाच्वनी, उकिं उपिं टुरिस्ट जुयावइ, तीर्थयात्री जुइफइमखु । उमिगु लागि थ्व पर्यटनया आकर्षण केन्द्र खः, कतांचां कियातःगु थी थी आकार ज्यानातःगु कलाकृति खः । पाइगु ला जु हे जुल । जिं लुम्बिनी हे खनागु, तीर्थस्थलय् वःपिं श्रद्धालु धर्मावलम्बीत व पर्यटकतय्गु मिखा व ज्यासना गुलि गुकथं पाइ धकाः ।

पिने थ्यंबलय् खन, सुरेन दाइ ला छमा तमागु सिमाक्वय् सिचुक च्वनाः जिमित पियाच्वनादिल । नापं जुयाः नं नापं जुइमखन सुरेन दाइ छझाः , न्यासि वनां मफइगु जुयाः वय्क जैन गुफा दुथाय् तक वने ला खंगु हे मखुत । द्यात वय्कः थन । अथेसां वय्कःया ई धाःसा सितिं मवं । थनया कला, धार्मिक कला व मनुतय्गु आस्था खनाः वय्कः ला भावुक जुयाः कविता च्वयाच्वनादिल खनी । वय्कलं धयादिल, “छिमि नाप वये मखंसा जिगु तःधंगु ज्या जुल । थ्व कला, धर्म व भक्तियात कयाः निपु चिनाखँ चिनेधुन ।”

लिहाँ वयाच्वंगु बसय् भजनया लिसें मनोरञ्जनात्मक ज्याखँ जुयाचवन । गुम्हस्यां भजन, गुम्हस्यां कविता, गुम्हस्यां जोक अले मेगु छु छु । जितः धाःसा अज्याःगुलिइ तने मयः । मयः धायेगु स्वयां मफु, वा मसः । निग्रोध भन्तेनं धयाबिज्यात, न्ह्यागुसां धायेमाल, क्यनेमाल धकाः । न्ह्यइपुके हे म्हाःम्ह ला मखु जि, अथेसां ग्व, थज्याःगु खँ वलकि त्यपय् दुने सुलेथें जुइगु जि । वःकः वःकः मछि नांकयाः सःतलं नं लिउनेया सीटय् न्ह्यःवःपहयानाच्वना । लाःसा धाइपिन्सं गुलि ग्यंम्ह धाइगु जुइ । जि अले ला मखु , अथे सां अथे नं मखु । खःगु खँ ला छु धाःसा जितः एलोराया मतिनां त्वःतूगु मदुनि, कस्सिक हे घय्पुनातल तिनि । व ल्वहँया प्याखं स्वयाच्वना तिनि जिं मिखा तिसिनाः । यम्हसित मंमदु मंमदु हानं गबलें नापलाये मखनीगु जुइक त्वःतावयागुथें जुयाच्वन । छगू छगू दृष्यं जितः सातुमतु सालाच्वन तिनि — वनेमते हँ , छकः गाक्क मतिना यानाः जक त्वःते हँ ।