मीनाया लक्ष्मणरेखा ः नारीवादी मिखाय्

मीनाया लक्ष्मणरेखा ः नारीवादी मिखाय्

राजेन मानन्धर

नेसं ११३४या बाखंदबुलिइ पिदंगु मीना बज्राचार्यजुं च्वयादीगु छपु बाखं “लक्ष्मणरेखा हाचांगायेवं”यात कयाः छुं च्वयाच्वना । थुकियात सुं समालोचकया सैद्धान्तिक दुवालाया रुपय् मखुकि छम्ह साहित्यया विद्यार्थीया प्रतिक्रियाया रुपय् जक कयादिइत इनाप यानाच्वना । साहित्यया सिर्जनायात मिसाबादी मिखाकुलिं स्वयेगु चलन न्हूगु मखु । नेपालभाषा साहित्यं थ्व पक्षयात मखंछु यात धाःसा झीगु साहित्य सुथांलाक्क न्ह्याइमखु धइथें ताः ।

यक्व धयाथें बाखनय् समाजय् मिसापिनिगु अवस्था, उमिगु पीडायात न्ह्यब्वयेगु यानादीम्ह बाखंच्वमि मीना वज्राचार्यजुं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थःगु बिस्कं थाय् दयेकादिइधुंकल । नेसं ११२८य् पिदंगु वय्कःया बाखंसपूm “द्वंगु पलाः”खय् अधिकांश बाखं मिसाया समस्या, उमिगु पिडाया कारुणिक वर्णनय् चखिनाच्वंगु दु । नेपालभाषाय् छगू विधाय् जक मखु उकिसं छगू विषयय् केन्द्रित जुयाः सिर्जना याइपिं म्हो साहित्यकारपिं मध्ये वय्कः छम्ह खः । मिसाच्वमिपिं हे म्होजक दुथाय् अले मिसाया विषययात कयाः च्वइपिं ला झन् हे म्हो जुयाच्वंथाय् मीनाजुया च्वसा थुखेपाखे वनाच्वनीगु भलसा कयाच्वना ।

समालोचक भाजु इन्द्रमालीया खँग्वः त्यायेकाये – वय्कलं गार्हस्थी जीवनया थथ्याःक्वथ्याः, स्वार्थं यानाः चुं दनावनाच्वंगु झीगु पारिवारिक परिवेशया लुयात उलाः जागरणया पलाः न्ह्याकेत स्वयादीगु दु । उकिइ जिं तने – वय्कःया अधिकांश बाखनय् विद्रोह, समानताया माग व अधिकारया निंतिं सः स्वयाः लाचारी, पिडा, मिस्तय्गु कर्म थज्याःगु हे धइगु ख्वखना सः लुइ ।

आः वय्कःया न्हापान्हापा च्वयादीगु बाखंया पृष्ठभूमिइ बाखं “लक्ष्मणरेखा हाचांगायेव”लय् केन्द्रित जुइ । वय्कःया यक्व बाखनय् पिलूवइम्ह जि पात्र थन दुमथ्याः । वय्कलं बरु थःगु खँ अनया मूपात्र पार्वतीदेवीया म्हुतुप्वालं नवाकादिइगु खनेदु । पार्वतीदेवीया असन्तुष्टी, पिडा, अले आत्मसमर्पणय् च्वमि लुइकेत ब्वमिपिन्त थाकुइमखु ।

बाखंया न्हापांगु पाराग्राफय् पार्वतीदेवीं धाइ – मिसात जुयाः यःयःथाय् न्ह्यःनेलाःगु इलय् पिहाँ वनेमजिउ । न्ह्यःनेलाःगु वसः पुनाजुइमजिउ । मिसात धयापिं नीलःथें हे खः । मिसा जुयाः थःगु लक्ष्मणरेखा हाचां गालकि रावणं वया अपहरण यानायंकी । छकः अपहरण यानायंकल कि अग्नी परीक्षा हे बिउसां व चोखो जुइ फइमखु । वया नजरय् आखः ब्वंवनेत, अफिस वनेत पर्सिया पलेसा चिचिपाःगु वसः पुनेखनेवं मिसा अधिकार वःगु जुइमखु । वं न्ह्यसः नं तइ – म्ह ब्वयेगु फेशन वयेवं मिसा अधिकार वल ला ?

हानं वयाकथं थौंकन्हे मिस्तय्सं झन् म्हिगः स्वयाः नं ग्यानापुगु यौन हिंसा, बलात्कार, अपहरण, बेपत्ता व मिसा हिंसाया शिकार जुइमालाच्वंगु दु । दिं न्हापाथें नीप्यघौ अले झिंनिलाया दछि जुइगुयात थें मिस्तय्गु थ्व अवस्थायात नं साश्वत तायेकी वं । सत्ययुगय् सतिदेवी, त्रेतायुगय् सीता, द्वापरयुगय् द्रोपदीनिसें बाखंया छम्ह पात्र सुन्तलीया आत्महत्याया दोषी तकं मिस्त हे धकाः वं पौराणिक बाखंतय्गु बह कयाः प्रमाणित यायेगु कुतः याइ । अले वं बाखंया अन्तय् खवरदारी बिइ — खबरदार, स्वतन्त्रता व अधिकारया नामं लक्ष्मणरेखा हाचांगायेगु कुतः यायेमते । लक्ष्मणरेखा हाचां गायेगु हे आत्महत्या याःवनेगु खः । थन पार्वतीदेवी छम्ह खलपात्र मखु, लेखकया माउथपिस खः । वयागु थ्व हे धापुयात पुष्टी यायेत वा जोड बिइत थ्व बाखंया सिर्जना जूगु खनेदु ।

थुकथं स्वयेबलय् थ्व बाखं हे पितृसत्तात्मक सोचं च्वयातःगु सिइदु । वय्कः च्वमिमय्जुया थ्व पात्र स्वयम् हे मनु, बाल्मिकी, वा अज्याःपिं हे मेपिं सुं मिसा अधिकार विरोधी खनेदु । वयागु हरेक वाक्यं मिस्त धइपिं अधिकार काये योग्यपिं मखु, उमित अधिकार मदइगु धइगु सुद्र्यः पूर्वं लुया पश्चिमय् बिइगु थें हे ध्रुव सत्य खः । अले वया खँ मन्यंपिन्त च्वमिं कटाक्ष प्रहार यानादी – पुलांगु बिचाः पुलांगु परम्परायात हाकुतिनाः विदेशी संस्कार मुल्य व मान्यतायात सकसिनं नालेधुंकल । च्वमिं थ्व बाखनय् सुं अज्याःम्ह पात्र थनामदी गुम्हस्यां पार्वतीदेवीया खँया खण्डन याइ, विद्रोह याइ वा अज्याःगु घटनां बाखं क्वमचाः गुकिं वयागु बिचारधारा पुलां जुल, गलत जुल धकाः क्यनी, स्वतन्त्रता माल धकाः माग याइ । उकिया पलेसा च्वमिं पार्वतीदेवीया अन्तय् दुख मानेयानाः शंखघोष हे यानादिइ कि हलिंन्यंक मिसा हिंसा, सामुहिक बलात्कार, अपहरण, सेक्स भिडियो व बेपत्ता जुया हे च्वन । मानौं थ्व धइगु पार्वतीदेवीया जीत खः, अले पार्वतीया जीत हे च्वमिया जीत खः ।

मिसा अधिकारकर्मीपिन्त व्यंग्य यानातःगु थ्व बाखंया मेगु ल्ह्वनेमाःगु पक्ष खः । च्वमिया मिखाय् मिसा अधिकारकर्मीतय्गु जनचेताना थनेगु कुतः भाषण जक जुल, अले उमिगु खँय् सकलें भुलेजुल । मिजंतय्सं दयेकातःगु व पुलांगु नियमं पिहाँ वनेगु मिस्तय्गु कुतःयात च्वमिं “बुरिया पञ्जलं मुक्त जुइगु दाउ” धकाः ध्याचु नकादिल ।

मिसा अधिकारकर्मीया ज्याझ्वःयात च्वमिमय्जुं थथे वर्णन यानादिल — बुखँ पिदनेवं मिसा अधिकारवादीत थी थी ब्यानर ज्वनाः नारा जुलुस यानाः लँ जाम यात...थज्याःगु ज्याझ्वलं यानाः फुक्क लँ, गल्ली जाम जुल, देश न्यंक थुकिया प्रभाव लानाच्वन । हानं मिसा अधिकारवादीतय्त अपमानित यायेत च्वमिमय्जुं पार्वतीदेवीया हे बह कयादिल — उबले नं थज्याःगु संघसंस्थात यक्व दुगु खः । आः नं दु । तर थज्याःगु संघ संस्थां उबलेनिसें आःतक मिसातय्त चेतना बियाः थज्याःगु घटना मजुइकेगु ज्या स्वयां सिइधुंकाः खाली नारा, जुलुस, बन्द, हडताल यायेगु व अश्वासन बिइगु बाहेक मेगु याःगु मखना ।

थुकथं च्वमिमय्जुं थःगु बाखं मार्फत हलिंन्यंक सलंसःदँ पुलांगु मिसा अधिकारया निंतिं ल्वानावयाच्वंपिं योद्धात व उमिगु संघसंस्थातय्त ज्या यायेगु स्वयाः खँजक ल्हाइपिं धकाः क्यनादिल । थ्व चानचुन आपत्तिजनक खँ मखु । खः, मिस्तय्त समान अधिकार वःगु मदुनि, अधिकारया निंतिं आः नं ल्वायेमाःगु खँत यक्व दनि । नेपालय् हे स्वःसां उमिगु ज्या उलि तिप्यनाच्वंगु मदु । तर थन झीसं छु ल्वःमंके मजिउ धाःसा आःतक मिस्तय्त अधिकार व समानताया नामय् छु गुलि वल व मल्वासें महासें बिउगु मखु । थ्व द्वलंद्वः दँ निसें मिजंतय्सं जक शासन यानाच्वंगु अले मिस्तय्त राज्य ला छु समाजय् तकं उचीत थाय् मबिइगु निंतिं अनेअनेगु ग्वसाः ग्वइपिनिगु राज्यय् थुलि अधिकार कायेत मिस्तय्सं म्हो जक मिहेनत याःगु मखु । भाःत सितकि वयालिसे इहिपा याःगु कारणं हे म्वाःम्वाकं मिइ दुनाः सतिवनेमाःपिं मिस्त थौं थःगु नामय् जग्गा, छेँ न्यानाः भाःत, मस्तय्त बाय् बिइफुपिं जुल, मययेक भाःतं तकं यौन स्वापूतये दइमखु धायेफुम्ह जुल, थःत मयःम्ह मचा क्वकायेदइम्ह जुल, सार्वजनिक थासय् नं मिस्तय् अभद्र व्यवहारजक याःसां कानूनी दण्ड बिइफुम्ह जुल । देय्या उपप्रधानमन्त्री तक जुल, प्रोफेशर, डाक्टर, इन्जिनियर, वकील, पत्रकार तकं जुल । छु थ्व चीधंगु उपलब्धि खःला ? थौं महिला हिंसायात कयाः कानून तकं बनेजूगु अवस्था दु, छु थ्व मिस्तय्सं याःगु नारा जुलुसया हे देन मखु ला ? थौं नेपालय् मिसा मिजंया दथुइ समान अधिकार वयेमाः धकाः सिमित मनूतय्गु जक न्ह्यपुइ छुं दुहाँ वनाच्वंगु सुनां नं गनं खंसा उकिया श्रेय व हे नारा जुलुसयात बिइमाः । थ्व ला सम्पूर्ण मिसा अधिकारया लागि जुयाच्वंगु आन्दोलनया हे अवमूल्यन जूवन चायेकं मचायेक, व नं छम्ह सशक्तम्ह मिसा च्वमिया ल्हातिं ।

थ्व बाखंया मेगु उलि हे आपत्तिजनक खँ धइगु मिस्तय्त जूगु दुखया दोषी मिसायात हे खनेगु अले मिजंतय्गु दोष, अत्याचार वा अपराधयात तपुइगु खः । डम्बर कान्छां सीतादेवीयात बम्बइया बेश्यालयय् यंकाः मियाथिकल । धनबहादुर दलालं रुपमतियात अरबय् छ्वयाबिल, प्वाथय् दयेकाः लिहाँवल, गर्भवती अवस्थाय् अत्महत्या यायेमाल । बिकीं सुन्तलीयागु सेक्स भिडिओ दयेकल, वयात आत्महत्या यायेत तकं बाध्य यात । थुकथं थन छम्हथे छम्ह मिसापात्रतय् शोषणया अलग अलग बाखं दु । थ्व धइगु पितृसत्तात्मक समाजं मिस्तय्त यायेफइगु शारीरिक, मानसिक, आर्थिक शोषणया पराकाष्ठा खः । थज्याःथाय् नं च्वमिमय्जुं मिस्तय्त असाहाय व बाध्यताया शिकार धकाः उमित आत्महत्या याकादिल, गनं सुनांं थःगु रक्षा याकामदिल, उकिया दोषीपिन्त छुं सजाय बियामदिल । उलिजक मखु, वय्कलं मिसा हिंसा म्हिगः स्वयाः यक्व जूगु खनादिल अले उकिया दोष नं मिस्तय्त बियादिल । दक्व दक्व खँ वयेकलं अथे हे सहज रुपं जुइके बिल गथे रामायण व महाभारतया युगय् मिसापात्रतय्त मिजं पात्रतय्सं याइ । मिसाबादीया मिखायात थ्व सहज जुइमखु । मिसाम्ह च्वमि छम्ह च्वमि जक मखु मिसाच्वमि खः धइगु सामान्य मान्यतायात च्वमिं अस्वीकार यानादिल, अले मिस्तय्त दुख जूगु, थःप्रति जूगु अन्याय अत्याचारया विरुद्ध नवायेमफूगु असमंज स्थितियात सवाः काकां च्वयादिल गथे छम्ह मिसायात पिडा बिइम्ह मिजं च्वमिं च्वइ । थ्व समाज मिजंपिनिगु हे खः, मिजंपिनिगु हे जुयाच्वनेमाः धकाः हानं छकः हुँकार यानाबिल वय्कलं ।

मिस्तय्गु अधिकारयात पूर्णतः अस्वीकार यानातःगु खनेदु थ्व बाखनय् । छु सुन्तलीया थें मिस्तय् पुलांगु संस्कारं चिकाः म्वानामच्वँसे उन्मुक्त जीवन हनेगु इच्छा मदइ ला ? डिस्कोय् वनेगु व चिपाःगु लं फिइगु अपराध खःला ? फेसबुकय् मिजं पासा दयेकेगु कानून विपरित ज्या ला ? अले मिजंतय्सं धाःसा मिस्तय् मन व शरीरयात न्ह्यागुं याःसां जिउगु ला ? सेक्स भिडिओ दयेकूम्हस्या गल्ती मजुइगु अले थःत ययेकूम्ह मिजंयात विश्वास यायेगु जक अपराध ला ? गन मेमेपिं मिस्त अज्याःगु पुलांगु लक्ष्मणरेखा हुयावनाच्वंगु दु, वय्क छम्ह धाःसा थः हे वनाः मिस्तय्त हानं व हे लक्ष्मणरेखाय् कैद यायेगु स्वयादिल । सुनां बिल वय्कःयात थ्व लक्ष्मणरेखा किइगु अधिकार ? साहित्य धइगु रचना हे ला खः । बाल्मिकीं सीता दयेकल, मीनां सुन्तली । जब पात्र ब्वयेबहम्ह जुइमखु, अले व ब्वनीपिं ब्वमिपिं नं पात्रथें ब्वये बहमजूम्ह जक जुयाच्वनेमाली ।

न्हापा न्हापा मिस्तय्गु दुख, पिडायात ब्वयाः साहित्य सिर्जना यायेगु लहर दूगु खः । थ्व कला कलाया निंतिं धकाः साहित्य धइगु मिजंतय्गु विलासया साधन दयेकातइपिनिगु खँ जुल । आः थ्व सामयिक खँ मजुइधुंकल । आः हरेक लेखनयात मिस्तय्सं गथेयानाः स्वइ, थुकिं मिस्तय्त गथे प्रभाव लाकी धकाः नं बिचाः मयासेमगाः । अले मिस्तय्त हिनताबोध याकीगु लेखन ला गबलेंं नं स्वीकार्य जुइमखु । मिसा अधिकारया खँ गनं गन थ्यने धुंकल । आः मिस्तय्सं थःगु अधिकार, यौनिकता, पहिचान व स्वतन्त्रता धइगु छु धइगु बांलाक थुइके धुंकल । आः उपिं मिजंपिन्सं धाःधाःथे सम्झौताबादी जुयाः, उमिगु संरक्षणय् व पार्वतीदेवीया कैदय् कुंकाच्वनेत तयार मदु । अले मिजनं मिसायात अज्याःगु मानसिक, शारीक घात याःगु खःसा वयात सजाय बिइकेगु धइगु हरेक मिसाया अधिकार खः । कमसे कम छम्ह सचेतम्ह मिसाच्वमिं यथार्थय् मफुसां थम्हं सिर्जना यानागु बाखनय् सां अज्यापिं आततायी मिजंतय्त सजाय बिइमाः, मिसा अधिकार सुरक्षित जूगु घोषणा सगर्व यायेमाः ।

थ्व बाखं ब्वनाः छम्ह मिजनं छु थुइकी ? थ्व हे मखुला, कि मिस्त धइपिं लक्ष्मणरेखा दुनेच्वनेमाःपिं, व रेखा हाचांगालकि वया नाश जुइ, समाजय् म्वायेफइमखु, अले वं आत्महत्या याइ । उकिं मिजंत बिकी हे जुयाच्वनी, सेक्स भिडिओ कयांच्वनी । अले मिसां नं व हे थुइकी, थ्व समाजय् थःगु थाय् सुन्तलीया स्वया अप्वः सुरक्षित मदु । छम्ह सचेत मिसा च्वमिया भूमिका अज्याःथाय् कन्नाचायापुगु अवस्था ब्वयाः मिजंतय्त झं पीडक दयेकेगु व मिसा अधिकारया निंतिं जुयाच्वंगु विश्वब्यापी आन्दोलनया उपहास यायेगु नं जुइफइमखु ।

नेपाली भाषाया साहित्यय् साहित्ययात नारीबादी दृष्टिं स्वइपिं यक्वं दयेधुंकल । छम्ह मिजनं थःगु रचनाय् मिसायात गनं चायेकं मचायेकं अपमान याताधाःसा वयागु अधिकारयात कुंठित यायेगु स्वःगु च्वल धाःसां विरोध, आलोचनाया मि च्याइ । झीथाय् धाःसा सयाः ला मसयाः ला थज्याःगु सर्वमान्य जुइधुंकूगु साहित्यया आधारभूत सहमतियात तकं हाचां गायाः मिस्तय्त गुलि दाल उलि थासय् वइ धइथेंज्याःगु विचार साहित्यमार्फत बियाच्वन तिनि ।

नेपालभाषाय् नं मिसा समालोचकपिं मदुगु हे मखु (दक्व मिसाच्वमिपिं मिसावादी जुइमाः धइगु मदु)। कमसे कम वय्कःपिन्सं गबलें मिसावादया सैद्धान्तिक खँयात कयाः छुं च्वयाबिउगुजूसा वा, मिसावादी मिखाकुलिं नेपालभाषा साहित्ययात कयाः गनं कुलाबिउगु जूसा थथे मजुइगु जुइ । वनं हानं विशेषयानाः प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधरजु स्वय्म हे सम्पादक जूगु व नेपालभाषाय् बाखं साहित्यय् गुदँतक धिसिलाये धुंकूगु प्रकाशनय् थज्याःगु रचना दुथ्यानाच्वन । छु नेपालभाषा साहित्य थुभनं हाःनाः मदयेधुंकूगु खत ला ?

समग्रय् धायेबलय् थ्व ला मिस्त धयापिं बुर्का फिकाः छेँय् कुनातयेमाःपिं खः अले उमित सुनांनं बलात्कार हे याःसां उकिया दोष व हे मिस्तय्त बिइमाः धइगु तालिवानी सोच दूगु बाखं खः धकाः मधासे मगाःगु अवस्था दु ।

छम्ह युवा, शिक्षित, शहरी वातावरणय् ब्वलंम्ह जक मखु पारिवारिक बन्धन हाचांगायाः थःगु जीवनया निर्णय थम्हं यायेफुम्ह मिसाच्वमिया पाखें समाजं व स्वयाः यक्व अपेक्षा यानाच्वंगु दइ । भलसा काये, वय्कःया च्वसा अझ धिसिलाक न्ह्यानावनी अले मिस्तय्त जुयाच्वंगु शोषणया मार्मिक चित्रण जक मजुसे उमित मुक्ति व समानताया लँय् यंकेत नं वय्कः सफल जुयादी । छम्ह मिजं ब्वमिया थ्व हे भिंतुना ।

Published in Sandhya Times 2014 01 17