स्वचाः घःचाः दुगु रथ – बुद्धधर्मय् भिक्षुणी

राजेन मानन्धर

बौद्ध समाजय् विशेष यानाः थेरवाद वृतय् कनां मचाःगु न्ह्याक्व न्यंसां मगाःगु निपु बाखंत दु । छगू प्रसंगय् बुद्धं धयाबिज्याइ, गबलय्तक जिगु शासनय् भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक व उपासिकापिं धर्मय् फुपिं जुइमखु अबलय्तक जि परिनिर्वाण जुइमखु । मेगु प्रसंगय् बुद्धं धयाबिज्याइ, भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक व उपासिकापिं धयापिं छगू रथया प्यचाः घःचाः खः । न्यनेमात्रं हे नुगलय् थिइगु थ्व प्रसंग वा बाखंया साहित्यिक, भाषिक, प्रतीकात्मक व समाजशास्त्रीय अर्थ थी थी दयेफु । थुकिया प्रशंसा ला यक्व जुल, तर थुकिइ मध्ये छचाः घःचा गन दु धकाः न्यंसा लिसः लुइके थाकुइ ।

खँ भिक्षुणीपिनिगु खः । बौद्धविद्वानपिन्सं प्रजापति गौतमीं प्रवज्या कायेत याःगु अनुरोध, विनयायात क्रान्ति धयातःगु दु, बुद्धं गरुधम्म न्हयःनेतयाः भिक्षुणी दयेकाबिज्याःगुयात बुद्धया युगान्तकारी महानता व उदारता धकाः ब्याख्या याइपिं नं मदूगु मखु । खः, व वसपोलयागु महिला उत्थनया लागि तःधंगु कदम खः । न्ह्याथे धाःसा मेमेगु धर्मस्वयाः बिस्कं कथं बुद्धधर्मय् मिजंपिं गुलितक न्ह्याःवनेदु मिसापिं नं उलिहे न्ह्याःवनेदु धायेगु नं विश्वया सम्पूर्ण बुद्धमार्गाीपिनिगु निंतिं गर्वया खँ खः, थुकिइ दुविधा तयाच्वनेमाःगु आवश्यकता मखना । खत, बुद्धधर्मय् थुकथं भिक्षुणी संघ दयायवेगु धइगु क्रान्तिकारी पलाः हे खत । थुकिं मिसा मुक्तिया लुखा चायेकाबिउगु खँ नं स्वीकार याये ।

वयांलिपा बुद्धं अंगुतर निकायया एतदग्ग वग्गय् झिंस्वम्ह भिक्षुणीपिन्त अग्र धकाः वा नां कयाबिज्याःगु नं थन न्ह्यथनेबह जुइ । वसपोलपिं — महापजापतिगोतमी, खेमा, उप्पलवणा, पटाचारा, धम्मदिन्ना, नन्दा, सोणा, बकुला, भद्दा कुण्डलकेसा, भद्दा कपिलानी, भद्दकच्चाना, किसागोतमी व सिङ्गालकमाता — झीगु निंतिं विभूति हे खत, झी दक्वसिगु निंतिं प्ररेणाया स्रोत हे जुल । वसपोलपिं लगायत मेमेपिं भिक्षुणी वा थेरीपिनिगु जीवनगाथा, संघर्ष, बुद्धया लँपुइ वयाः लूगु शान्तिया जःया वर्णन थेरीगाथा व थेरीअपादान इत्यादि ग्रन्थय् लुँआखलं च्वयातःगु दु ।

थुकिं क्यं बुद्धशासनय् मिसापिनिगु नं उलि हे अधिकार व थाय् दु । शील, साधाना व प्रज्ञां भय्बिउपिं मिसापिन्त बुद्धधर्मय् गनं मिजंपिं स्वयाः क्वय् तःगु, न्ह्याः वयेके मबिउगु उदाहरण लुइके थाकुइ । बुद्धकालय् बुद्धधर्मयात प्रचारप्रसार यायेत व माःमाःथाय् माःमाःकथं पलाखं न्ह्यायेदुथाय् तक न्ह्यचिलाः अबलय्या भिक्षुणीपिन्सं योगदान बियाबिज्यात । वथेंतुं मेमेगु धर्मया अनुयायीपिन्सं बुद्धधर्मय् शंका उपशंका ब्वलंकाबिउगु अवस्थाय् नं माःथाय् माःगु यानाः बुद्धधर्मया जः बुलुकेमबिउ । आःयात थ्व खँय् शंका मयाये ।

उकिं हे जुइ बुद्धकालया मिसापिनिगु योगदानयात कयाः नेपालय् व विदेशय् नं दर्जनौं सफूत पिदनाच्वंगु दु । दक्व सफुतिइ वसपोलपिनिगु बाखं दइ, संघर्ष, योगदान व सहनशिलताया चर्चा जुइ । वय्कः च्वमि भाजुमय्जुपिन्त साधुवाद मबिसे मगाः ।

तर थनथाय् थ्यंकाः थुइकेमफइगु खँ छु धाःसा अपाय्जि नां कायेबहजूगु, बुद्धशासनय् योगदान यायेधुंकूगु, बुद्ध स्वयमं नं महत्वपूर्ण धकाः गौरव कायेधुंकूगु भिक्षुणी संघ गबलय् , गन, गथे जुयाः मन्त, तनावन धकाः अले थ्व विषयय् पालि साहित्यय् थथे दु धकाः सुं लेखकपिन्सं नं ध्वाथुइक च्वयादीगु लुइके मखंनि ।

सरासर स्वयेबलय् बुद्ध परिनिर्वाण जूबलय् हे अन भिक्षुणीपिनिगु भूमिका खनेमदयेधुंकल । बुद्धया उपस्थितिइ अन्तिम उपसम्पदा प्रवज्या काःम्ह सुभद्र । बुद्धया अन्तिम दिनय् अन भिक्षुपिं जक उपस्थित दु, अले अन्तिम बचन नं भिक्षुपिन्त जक लक्षित जूगु खनेदु । परिनिर्वाण जुइधुंकाः अन विलाप याःपिं नं भिक्षुपिं जक खनेदत । ख्वयाच्वंपिन्त ह्ययेकाः बिज्याःम्ह भिक्षु अनिरुद्र अले वसपोलं थुइकाबिउगु नं भिक्षुपिन्त जक । भिक्षु महाकश्यप न्यासः भिक्षुपिंलिसे पावां बिज्यात तर भिक्षुणीपिं बिज्याःगु प्रसंग मवः । चिताय् मि च्याये न्ह्यः महाकाश्यपलिसें वन्दना नं भिक्षुसंघपिन्सं जक यात । झीथाय्या दुपिं बौद्ध विद्वानतय्सं उकिया बारे च्वयातःगु सफुतिइ आःतक थथे जक खना ।

परिनिर्वाणया स्वला लिपा संगायनाया खँ जुल । न्यासःम्ह अर्हत् भिक्षुपिं चयन यायेगु ज्या जुल, तर भिक्षुणीपिनिगु उल्लेख तकं मजू । अबलय् दुपिं उलिमछि अर्हत् भिक्षुणीपिं दक्व निर्वाण जुइधुंकूगु खःला धकाः कौतुहलतां बुद्धधर्मया विद्यार्थीपिन्त ज्वनेगु स्वभाविक खः । कि मखुसा भिक्षु व भिक्षुणी समान धयातःगु बुद्धशासनया न्हापांगु संगायनाय् बछि संघया अनुपस्थिति सामान्य जुइफइमखु ।

उमिगु उपस्थितिया अभाव छगू समस्या खः धाःसा थ्व विशेष संगायनाय् उमिगु अभाव हानं मेकथं अर्थपूर्ण जुयाच्वंगु दु । झीसं सिउ, न्हय्ला तक न्ह्याःगु न्हापांगु संगायनाय् विशेषकथं विनययात कयाः हे सहलह जुल । थबलय् विनय पिटकया संगायना जुल, विनय हे बुद्धशासनया आयु खः धकाः दकलय् न्हापां थुकिया संगायना जुइमाःगु आवश्यकता तायेकूगु खः अबलय्या बुद्धशासनया न्ह्यलुवातय्सं । स्वभाविक खः, भिक्खु विभङ्ग व भिक्खुनी विभङ्ग मुनेगु ज्या जुल । अथे जुयाः विनयपिटकयात भिक्षु व भिक्षुणीसंघया लागि निर्दिष्ट नियमतय्गु संग्रह खः धाइ ।

आः खँ वइ, भिक्खुनीपातिमोक्खया । भिक्षुणीतय्सं छु छु यायेजिउ छु छ यायेमजिउ धकाः ३११गू नियम मुनेगु ज्या थबलय् जुल धाइ तर थज्याःगु महत्वपूर्ण व एतिहासिक ज्याय् भिक्षुणी नं उपस्थित दु धइगु संकेत गनं नं वःगु खने मदु । थौंकन्हय् थज्याःगु समानुपातिक सहभागितामूलक ढंगं संविधान च्वयेमाः धइगु अवधारणा अबलय् दुसां मदुसां भिक्षुणीपिनिगु लागि नियमया ब्याख्या जूबलय् छम्ह हे भिक्षुणी मदइगु संयोग जक जुइमखु ।

परिनिर्वाणबलय् भिक्षुणीपिं उपस्थित मजूगु स्वयेबलय् अबलय् हे बुद्धशासनया अग्रपंक्तिइ भिक्षुणी पिनिगु उपस्थिति मदयेधुंकल अथवा भिक्षुणी धइपिं हे बुद्ध शासनय् मदयेधुंकल,  उकिं उपिं अन उगु प्रसंगय् उल्लेख्य मजूगु जुइ धकाः अनुमान जुइफु । अथे खःसा हानं बुद्धया परिनिर्वाणय् उपस्थित वा उल्लेख यायेम्वाःपिं भिक्षुणीपिनिगु लागि उलिमछि नियम छाय् दयेकल धकाः न्ह्यसः ब्वलनेगु नं स्वभाविक खः । अथवा अथे दयेकेमाःगु व दयेकेगु बिचाः वःगु हे नं तर्कसम्मत जुइथाकुगु अवस्था दु ।

थन निता खँ दंवइ — परिनिर्वाणबलय् अन भिक्षुणीपिं मदइगु, अले उकिया स्वला लिपा जूगु न्हापांगु संगायनाय् नं भिक्षुणीपिं मदइगु तर उगु संगायनाया छगू महत्वपूर्ण ब्व धइगु भिक्षुणी प्रातिमोक्ष या संकलन यायेगु ज्या छाय् जुल धइगु खँ थन उल्लेखनीय जुइ । परिनिर्वाणया इलय् भिक्षणी संघ मदयेधुंकूगु धकाः अनुमान यायेगु खःसा मदयेधुंकूपिं भिक्षुणीपिनिगु निंतिं धकाः हानं छाय् विनय दयेकाच्वनेमाल धइगु न्हापांगु न्ह्यसः वइ ।

मेगु, धायेनु, विनय संकलन जूबलय् भिक्षुणीपिं न्ह्यने वयेमखंसां गनं नं पृष्ठभूमिइ च्वनाच्वन जुइ । थथे धकाः अनुमान यायेगु खःसा उपिं दुपिं भिक्षुणीपिन्सं थःपिनिगु निंतिं थज्याःगु भिक्खुपातिमोक्खया स्वयाः पाःगु नियमत थःगु न्ह्यःने दंवयेवं थुकियात कयाः गुकथं प्रतिक्रिया बिलजुइ धकाः अनुमान याये थाकु । उमिसं थुकियात सुमुक अनुमोदन यात लाकि, सहमति वा असहमति क्यन लाकि धकाः सिइकेगु कौतुहता जुइ ।

थपाय्जि संगायना याःगु अवस्थाय् थःगु भूमिका मालेत छाय् न्ह्यःने मवल धइगु छगू न्ह्यसः खःसा गौरवपूर्ण थेरीगाथाया रचना यायेफुपिं भिक्षुणीपिन्सं भिक्षुणी प्रातिमोक्षया सवालय् गुगुंकथंया माध्यमं थःगु स्वीकारोक्ति वा असहमतिया साहित्य छाय् सिर्जना मयात धइगु नं मेगु न्ह्यसः खः ।

थुकिया छगू हे जक अनुमान थथे जुइफु कि बुद्धया परिनिर्वाण जूवबलय् तक भिक्षुणीपिं मदयावंगु वा सक्षम मजूगु मखुकि उमित अबलय्या भिक्षुसंघं वा निम्ह प्यम्ह बुद्धशासन धइगु मिजंतय्गु जक जुइमाः धकाः धाइपिं मिजं धर्माधिकारीतय्सं न्ह्यःने वयेकेमबिउगु अले उमित गथेयानाः जिल अथेयानाः दमन यानातःगु जुइमाः । उकिं हे उमित हानं छ्यं धस्वाके मफयेक क्वत्यलेत बुद्धबचनया नां बियाः भिक्षुसंघं विनयया नामय् थज्याःथज्याःगु नियमतय्गु घेराय् तयाबिल कि आवंलि सुं नं मिसा भिक्षुणी जुयाः बुद्धशासनय् थःत जिवंकाछि समर्पण याये मफइगु अवस्था हयाबिल । थुकियात छुं ऐतिहासिक दस्तावेजया रुपय् मकासे अथे मखु थथे धकाः बौद्धविद्वानपिन्सं दसिप्रमाण सहित खण्डन वा प्रतिकार यायेगु लँ चायेकागु धकाः जक कयादीत नं इनाप दु । अथे जुल धाःसा जिथें मसिउपिं मसःपिन्सं खःगु खँ सयेकाकायेखनी थुइकाकायेखनी धइगु भलसा कया ।
Published in Sandhya Times on 2014 10 13