Monday, October 13, 2014

स्वचाः घःचाः दुगु रथ – बुद्धधर्मय् भिक्षुणी

राजेन मानन्धर

बौद्ध समाजय् विशेष यानाः थेरवाद वृतय् कनां मचाःगु न्ह्याक्व न्यंसां मगाःगु निपु बाखंत दु । छगू प्रसंगय् बुद्धं धयाबिज्याइ, गबलय्तक जिगु शासनय् भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक व उपासिकापिं धर्मय् फुपिं जुइमखु अबलय्तक जि परिनिर्वाण जुइमखु । मेगु प्रसंगय् बुद्धं धयाबिज्याइ, भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक व उपासिकापिं धयापिं छगू रथया प्यचाः घःचाः खः । न्यनेमात्रं हे नुगलय् थिइगु थ्व प्रसंग वा बाखंया साहित्यिक, भाषिक, प्रतीकात्मक व समाजशास्त्रीय अर्थ थी थी दयेफु । थुकिया प्रशंसा ला यक्व जुल, तर थुकिइ मध्ये छचाः घःचा गन दु धकाः न्यंसा लिसः लुइके थाकुइ ।

खँ भिक्षुणीपिनिगु खः । बौद्धविद्वानपिन्सं प्रजापति गौतमीं प्रवज्या कायेत याःगु अनुरोध, विनयायात क्रान्ति धयातःगु दु, बुद्धं गरुधम्म न्हयःनेतयाः भिक्षुणी दयेकाबिज्याःगुयात बुद्धया युगान्तकारी महानता व उदारता धकाः ब्याख्या याइपिं नं मदूगु मखु । खः, व वसपोलयागु महिला उत्थनया लागि तःधंगु कदम खः । न्ह्याथे धाःसा मेमेगु धर्मस्वयाः बिस्कं कथं बुद्धधर्मय् मिजंपिं गुलितक न्ह्याःवनेदु मिसापिं नं उलिहे न्ह्याःवनेदु धायेगु नं विश्वया सम्पूर्ण बुद्धमार्गाीपिनिगु निंतिं गर्वया खँ खः, थुकिइ दुविधा तयाच्वनेमाःगु आवश्यकता मखना । खत, बुद्धधर्मय् थुकथं भिक्षुणी संघ दयायवेगु धइगु क्रान्तिकारी पलाः हे खत । थुकिं मिसा मुक्तिया लुखा चायेकाबिउगु खँ नं स्वीकार याये ।

वयांलिपा बुद्धं अंगुतर निकायया एतदग्ग वग्गय् झिंस्वम्ह भिक्षुणीपिन्त अग्र धकाः वा नां कयाबिज्याःगु नं थन न्ह्यथनेबह जुइ । वसपोलपिं — महापजापतिगोतमी, खेमा, उप्पलवणा, पटाचारा, धम्मदिन्ना, नन्दा, सोणा, बकुला, भद्दा कुण्डलकेसा, भद्दा कपिलानी, भद्दकच्चाना, किसागोतमी व सिङ्गालकमाता — झीगु निंतिं विभूति हे खत, झी दक्वसिगु निंतिं प्ररेणाया स्रोत हे जुल । वसपोलपिं लगायत मेमेपिं भिक्षुणी वा थेरीपिनिगु जीवनगाथा, संघर्ष, बुद्धया लँपुइ वयाः लूगु शान्तिया जःया वर्णन थेरीगाथा व थेरीअपादान इत्यादि ग्रन्थय् लुँआखलं च्वयातःगु दु ।

थुकिं क्यं बुद्धशासनय् मिसापिनिगु नं उलि हे अधिकार व थाय् दु । शील, साधाना व प्रज्ञां भय्बिउपिं मिसापिन्त बुद्धधर्मय् गनं मिजंपिं स्वयाः क्वय् तःगु, न्ह्याः वयेके मबिउगु उदाहरण लुइके थाकुइ । बुद्धकालय् बुद्धधर्मयात प्रचारप्रसार यायेत व माःमाःथाय् माःमाःकथं पलाखं न्ह्यायेदुथाय् तक न्ह्यचिलाः अबलय्या भिक्षुणीपिन्सं योगदान बियाबिज्यात । वथेंतुं मेमेगु धर्मया अनुयायीपिन्सं बुद्धधर्मय् शंका उपशंका ब्वलंकाबिउगु अवस्थाय् नं माःथाय् माःगु यानाः बुद्धधर्मया जः बुलुकेमबिउ । आःयात थ्व खँय् शंका मयाये ।

उकिं हे जुइ बुद्धकालया मिसापिनिगु योगदानयात कयाः नेपालय् व विदेशय् नं दर्जनौं सफूत पिदनाच्वंगु दु । दक्व सफुतिइ वसपोलपिनिगु बाखं दइ, संघर्ष, योगदान व सहनशिलताया चर्चा जुइ । वय्कः च्वमि भाजुमय्जुपिन्त साधुवाद मबिसे मगाः ।

तर थनथाय् थ्यंकाः थुइकेमफइगु खँ छु धाःसा अपाय्जि नां कायेबहजूगु, बुद्धशासनय् योगदान यायेधुंकूगु, बुद्ध स्वयमं नं महत्वपूर्ण धकाः गौरव कायेधुंकूगु भिक्षुणी संघ गबलय् , गन, गथे जुयाः मन्त, तनावन धकाः अले थ्व विषयय् पालि साहित्यय् थथे दु धकाः सुं लेखकपिन्सं नं ध्वाथुइक च्वयादीगु लुइके मखंनि ।

सरासर स्वयेबलय् बुद्ध परिनिर्वाण जूबलय् हे अन भिक्षुणीपिनिगु भूमिका खनेमदयेधुंकल । बुद्धया उपस्थितिइ अन्तिम उपसम्पदा प्रवज्या काःम्ह सुभद्र । बुद्धया अन्तिम दिनय् अन भिक्षुपिं जक उपस्थित दु, अले अन्तिम बचन नं भिक्षुपिन्त जक लक्षित जूगु खनेदु । परिनिर्वाण जुइधुंकाः अन विलाप याःपिं नं भिक्षुपिं जक खनेदत । ख्वयाच्वंपिन्त ह्ययेकाः बिज्याःम्ह भिक्षु अनिरुद्र अले वसपोलं थुइकाबिउगु नं भिक्षुपिन्त जक । भिक्षु महाकश्यप न्यासः भिक्षुपिंलिसे पावां बिज्यात तर भिक्षुणीपिं बिज्याःगु प्रसंग मवः । चिताय् मि च्याये न्ह्यः महाकाश्यपलिसें वन्दना नं भिक्षुसंघपिन्सं जक यात । झीथाय्या दुपिं बौद्ध विद्वानतय्सं उकिया बारे च्वयातःगु सफुतिइ आःतक थथे जक खना ।

परिनिर्वाणया स्वला लिपा संगायनाया खँ जुल । न्यासःम्ह अर्हत् भिक्षुपिं चयन यायेगु ज्या जुल, तर भिक्षुणीपिनिगु उल्लेख तकं मजू । अबलय् दुपिं उलिमछि अर्हत् भिक्षुणीपिं दक्व निर्वाण जुइधुंकूगु खःला धकाः कौतुहलतां बुद्धधर्मया विद्यार्थीपिन्त ज्वनेगु स्वभाविक खः । कि मखुसा भिक्षु व भिक्षुणी समान धयातःगु बुद्धशासनया न्हापांगु संगायनाय् बछि संघया अनुपस्थिति सामान्य जुइफइमखु ।

उमिगु उपस्थितिया अभाव छगू समस्या खः धाःसा थ्व विशेष संगायनाय् उमिगु अभाव हानं मेकथं अर्थपूर्ण जुयाच्वंगु दु । झीसं सिउ, न्हय्ला तक न्ह्याःगु न्हापांगु संगायनाय् विशेषकथं विनययात कयाः हे सहलह जुल । थबलय् विनय पिटकया संगायना जुल, विनय हे बुद्धशासनया आयु खः धकाः दकलय् न्हापां थुकिया संगायना जुइमाःगु आवश्यकता तायेकूगु खः अबलय्या बुद्धशासनया न्ह्यलुवातय्सं । स्वभाविक खः, भिक्खु विभङ्ग व भिक्खुनी विभङ्ग मुनेगु ज्या जुल । अथे जुयाः विनयपिटकयात भिक्षु व भिक्षुणीसंघया लागि निर्दिष्ट नियमतय्गु संग्रह खः धाइ ।

आः खँ वइ, भिक्खुनीपातिमोक्खया । भिक्षुणीतय्सं छु छु यायेजिउ छु छ यायेमजिउ धकाः ३११गू नियम मुनेगु ज्या थबलय् जुल धाइ तर थज्याःगु महत्वपूर्ण व एतिहासिक ज्याय् भिक्षुणी नं उपस्थित दु धइगु संकेत गनं नं वःगु खने मदु । थौंकन्हय् थज्याःगु समानुपातिक सहभागितामूलक ढंगं संविधान च्वयेमाः धइगु अवधारणा अबलय् दुसां मदुसां भिक्षुणीपिनिगु लागि नियमया ब्याख्या जूबलय् छम्ह हे भिक्षुणी मदइगु संयोग जक जुइमखु ।

परिनिर्वाणबलय् भिक्षुणीपिं उपस्थित मजूगु स्वयेबलय् अबलय् हे बुद्धशासनया अग्रपंक्तिइ भिक्षुणी पिनिगु उपस्थिति मदयेधुंकल अथवा भिक्षुणी धइपिं हे बुद्ध शासनय् मदयेधुंकल,  उकिं उपिं अन उगु प्रसंगय् उल्लेख्य मजूगु जुइ धकाः अनुमान जुइफु । अथे खःसा हानं बुद्धया परिनिर्वाणय् उपस्थित वा उल्लेख यायेम्वाःपिं भिक्षुणीपिनिगु लागि उलिमछि नियम छाय् दयेकल धकाः न्ह्यसः ब्वलनेगु नं स्वभाविक खः । अथवा अथे दयेकेमाःगु व दयेकेगु बिचाः वःगु हे नं तर्कसम्मत जुइथाकुगु अवस्था दु ।

थन निता खँ दंवइ — परिनिर्वाणबलय् अन भिक्षुणीपिं मदइगु, अले उकिया स्वला लिपा जूगु न्हापांगु संगायनाय् नं भिक्षुणीपिं मदइगु तर उगु संगायनाया छगू महत्वपूर्ण ब्व धइगु भिक्षुणी प्रातिमोक्ष या संकलन यायेगु ज्या छाय् जुल धइगु खँ थन उल्लेखनीय जुइ । परिनिर्वाणया इलय् भिक्षणी संघ मदयेधुंकूगु धकाः अनुमान यायेगु खःसा मदयेधुंकूपिं भिक्षुणीपिनिगु निंतिं धकाः हानं छाय् विनय दयेकाच्वनेमाल धइगु न्हापांगु न्ह्यसः वइ ।

मेगु, धायेनु, विनय संकलन जूबलय् भिक्षुणीपिं न्ह्यने वयेमखंसां गनं नं पृष्ठभूमिइ च्वनाच्वन जुइ । थथे धकाः अनुमान यायेगु खःसा उपिं दुपिं भिक्षुणीपिन्सं थःपिनिगु निंतिं थज्याःगु भिक्खुपातिमोक्खया स्वयाः पाःगु नियमत थःगु न्ह्यःने दंवयेवं थुकियात कयाः गुकथं प्रतिक्रिया बिलजुइ धकाः अनुमान याये थाकु । उमिसं थुकियात सुमुक अनुमोदन यात लाकि, सहमति वा असहमति क्यन लाकि धकाः सिइकेगु कौतुहता जुइ ।

थपाय्जि संगायना याःगु अवस्थाय् थःगु भूमिका मालेत छाय् न्ह्यःने मवल धइगु छगू न्ह्यसः खःसा गौरवपूर्ण थेरीगाथाया रचना यायेफुपिं भिक्षुणीपिन्सं भिक्षुणी प्रातिमोक्षया सवालय् गुगुंकथंया माध्यमं थःगु स्वीकारोक्ति वा असहमतिया साहित्य छाय् सिर्जना मयात धइगु नं मेगु न्ह्यसः खः ।

थुकिया छगू हे जक अनुमान थथे जुइफु कि बुद्धया परिनिर्वाण जूवबलय् तक भिक्षुणीपिं मदयावंगु वा सक्षम मजूगु मखुकि उमित अबलय्या भिक्षुसंघं वा निम्ह प्यम्ह बुद्धशासन धइगु मिजंतय्गु जक जुइमाः धकाः धाइपिं मिजं धर्माधिकारीतय्सं न्ह्यःने वयेकेमबिउगु अले उमित गथेयानाः जिल अथेयानाः दमन यानातःगु जुइमाः । उकिं हे उमित हानं छ्यं धस्वाके मफयेक क्वत्यलेत बुद्धबचनया नां बियाः भिक्षुसंघं विनयया नामय् थज्याःथज्याःगु नियमतय्गु घेराय् तयाबिल कि आवंलि सुं नं मिसा भिक्षुणी जुयाः बुद्धशासनय् थःत जिवंकाछि समर्पण याये मफइगु अवस्था हयाबिल । थुकियात छुं ऐतिहासिक दस्तावेजया रुपय् मकासे अथे मखु थथे धकाः बौद्धविद्वानपिन्सं दसिप्रमाण सहित खण्डन वा प्रतिकार यायेगु लँ चायेकागु धकाः जक कयादीत नं इनाप दु । अथे जुल धाःसा जिथें मसिउपिं मसःपिन्सं खःगु खँ सयेकाकायेखनी थुइकाकायेखनी धइगु भलसा कया ।
Published in Sandhya Times on 2014 10 13

3 comments:

Shiksha Dhar said...

भिक्षुणीया बिषयलय् छिसं गाक्क छ्यलाबुला (विश्लेषण) याना मनुतयसं काचाक्क न्यन्नेकने याये मफुगु अझ्झ भिक्षुपिंसं हे स्पष्ट याये मफुनिगु न्ह्यस: छुं नं वामचायक तया दिल । तर उकिया लिस: सायद हे जक झिसं लुमंके फई धैगु समाधान तया दिल । थ्व ब्वया दीगुयालागिं छित सुभाय् नं देछाय् । आ: जित: लगे जुया च्वंगु वा जिज्ञासा जुयाच्वंगु खँ भचा ब्वये तेना । मिसा प्रव्रजित जुइधुंका: झीथाय् स्वथी पद च्वयेगु चलन खनेदु । छिगु च्वखँ पाखें यादत कि थेरवादय् भिक्षुणी परम्परा मदुगु निद्व दँ मयाक दयेधुंकल । अथेसां सोथी हे च्वयेगु यानावयाच्वंगुयात कया थन न्ह्यस: तये तेना । थेरवाद पाखे हे वहे छम्ह मनु नं अनागारिका नं अले गुरुमां नं च्वयेगु यानावयाच्वंगु दु । थुखे पाखे च्वसाय् खँ दुमथ्योंथें च्वं । अले गुम्हेस्यां थ:त भिक्षुणी धायेके यो थें ता: । थाय्स्वया: च्वनेगु नं या: । तर थेरवादी भिक्षुपिनी समुहलय् गुरुमां धका जक नं च्वयेगु या: । अले उमित भिक्षुपिंसं नं गुरुमां धका संबोधन यानावयाच्वंगुयात छुधाय्मा व खँत नं दुथ्याका मदी । आख: छग: हे मस्यंसां , छुं ज्ञान बिया मच्वंसां पुलांगु चलनअनुसारं वज्राचार्य वा शाक्य पुत्री मिसापिंत गुरुमां धायेगु चलन दु । अले पुलांगु चलनअनुसारं हे धायेगु ख:सा च्वनेगु थाय्बाय् व वश: जक फरक जुइवं निथी न उत्ति हे ग्यं खनेदत । पदय् छुं पा: थें खने मन्त । थ: शिष्या मचापिन्त हे भिक्षुपिंसं गुरुमां धाये लो ला मलोला ? थाय् स्वया: छाय् गुरुमां वा अनागारीका फरक फरक च्वयाचोन । अथेहे थाय् स्वया गुरुमां वा भिक्षुणी च्वयावया च्वंगु या कारण त नं दुथ्याका: सचेतपिं भिक्षु पिन्त मेपिन्त बियावया च्वंगु भ्रम निवारण यायेगु लागिं छुं सुझाऊ बिई फैला? अले गनं भिक्षुणी व गनं गुरुमां अले मेपिं भिक्षुपिंसं अनागारिका धकाच्व:सां छुंमखुथेंन्येंक सामान्य जनपिन्त गुमनाम मयासें छथी हे जक च्वयेत छुकें पन? मखुसा मनुतयत धोँलायेथें गनं भिक्षुणी, गनं अनागारिका अले गनं गुरुमां धका छाय् च्वयेगु? थ:त योगुमखुकि थम्हनं प्राप्त यानागु पद च्वयेगु हे कल्याणकारक जुइगु जिं ताया । कि सकलसित मिलय् जुइगु किसिमं थेरवादी पिंसं अनागारिका जक वा भारतय् धयावया च्वंथें साधुमां धा:सा छु फरक जुई? अले थेरवादय् मदुगु भिक्षुणी च्वके योपिं भिक्षुणीपिंसं जिपिं थेरवादी मखु न्हें धका तप्येंक न्ह्याबलें भिक्षुणी हे जक च्वयेगु या:सा धात्थें बुद्ध व धर्म पालन या:गु जुई । नत्र पंचशीलया छगु मुख्य शील हे पालन मया:थें मजुइला? पुलांगु वज्राचार्य वा शाक्य परम्परा हे यो, गुरुमां हे धायेकेयो धैगु ख:सा वश: व थाय्बाय् जक छाय् हिलेमाल ? कि वज्राचार्य व शाक्य परम्परां मव:पिं साधुमां पिन्त थ:गु पुलांगु जन्म जातं फरक जकं यातला? जिं थन क्वथीक छुं निश्चितता वा निर्णय याये मफया थ:त स्पष्ट यायेत जक कुत: यानागु ख: । छुं नं पूर्वाग्रह तया न्येना च्वनागु मखु । छिगु बिचा: नं छु लिस: बिया दिई । ब्वनेगु इच्छा ब्वलना च्वन । स्पष्ट याना लिस: बिया दिई धैगु विश्वास याना च्वना ।

Razeno said...

शिक्षधरजु । आपालं साधुवाद । जिं उलिमछि खँया लिसः बिइत थःत योग्य मताया । जिगु अध्ययनया विषय जूगुलिं भिक्षुणीत बुद्धया लिसें हे मदुगु खःला धकाः शंका जक क्यनागु खः । सामान्यतः विद्वानत झिगूगु निसें झिंनिगूगु शताब्दीया दुने थेरवादय् भिक्षुणी संघ मदयावन धइगु खँय् सहमत खना । जिगु वर्तमान अवस्थाया बारे छुं धायेगु अवस्था मदुनि । मेगु अनागारिका व भिक्षुणी व हे मखु । सामान्यतयाः झिगू शिल कयातःपिं तर भिक्षुणी विनय दुनेमलाःपिन्त अनागारिका धायेगु चलन । उपासक उपासिकापिन्सं यसें वसपोलपिन्त गुरुमां धायेगु याःगु थें ताः । थ्व गुरुमां व वज्रचार्यया कलाःपिं दुथुइ छुं हे ज्वःमलाः । आः खनेदुपिं भिक्षुणी धयापिं झी अनागारिकापिं मध्ये उकुन्हु तिनि मेमेगु निकाय कथं भिक्षुणी पदकयाः लिहाँ बिज्याःपिं अले उगु हे आधारय् वसपोलपिन्सं थःत भिक्षुणी धयाबिज्यानाच्वंगु खः । आः वसपोलपिन्सं भिक्षुणी विनय पालना यानाच्वंगु दु मदु धाःसा मसिल । जिं धयागु छिं थुइका हे दिल जुइ । झीगु समाजय् थज्याःगु चकंगु धम्मसाकच्छा जूगु मखना । जुइमाःगु खः थें ताः । छितः थ्व खँयात फेसबुकय् झायाः सहलह ब्याकेत इनाप यानाच्वना । सुभाय् ।

Unknown said...

राजेनजु, छिगु इनापयात व छिगु स्पष्ट लिस:यात नं सुभाय् । झिसं स्वयानं आधिकारिक संस्था व आधिकारिक व्यक्तिपिंसं थूके सल्हाबल्हा न्ह्याका: स्पष्ट याये मा: ता: जिं । छक न्हापा अमृतानन्द भिक्षुं स्पष्ट यानाविज्यागु दु । उकेयात जक पित ब्वया द्यूसां छगु पक्ष स्पष्ट जुइला ?

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...