पाटनको लिच्छवी कालीन शिलालेख र नेपालको नलेखिएको बौद्ध इतिहास

 राजेन मानन्धर

नेपाली बौद्ध विद्वानहरु, पुरातत्वविद्हरु तथा इतिहासकारहरु भारतमा यसरी त्यसरी बुद्धधर्म लोप भएर गयो भनेर शोधपत्र लेख्छन्, अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरुमा प्रेजेन्टेशन गर्छन् वा यहीँ लेख टिप्पणी गरिरहन्छन् । तर आफ्नै देशमा आजको दिनमा नेपालको राज्य व्यवस्थाले यहाँको बौद्ध इतिहासलाई निमिट्यान्न गर्न के कस्तो गरिरहेको छ अनि अहिलेसम्म किन नियोजित रुपमै नेपालको बुद्ध धर्मको इतिहासलाई माटो मुनि लुकाउन तल्लीन छ ? सरकारी मान तलब र सुविधा पाएका प्राज्ञ विद्वानहरु र विदेशमा नेपालको बारेमा जान्नेसुन्ने मै हुँ भनेर बोल्न जान्ने विद्वानहरु नै यो काममा लागिपरेका छन् भन्दा गलत नहुने अवस्था छ । पाटनको मंगलबजारमा हालै भेटिएको एक लिच्छवी कालिन शिलालेखले फेरी एकपल्ट नेपालका इतिहासकारहरुले कसरी सत्यलाई लुकाउँदै झुठको खेती गरिरहेको रहेछ भन्ने तीतो सत्य उदाङ्गो पारेको छ ।

समाचारले यस्तो भन्छ — २०७८ पुसको पहिलो हप्ता मंगलबजारस्थित पाटन दरबार क्षेत्रको भीमसेन मन्दिरअगाडि १४ सय वर्ष पुरानो शिलालेख भेटिएको छ । त्यो भनेको लिच्छवि संवत् ५३६ (विक्रम संवत् ६७१ अर्थात् इस्वीको सन् ६१४)को हो । यस शिलालेखको शीर्षभागमा श्रावक मृग र बीचमा धर्मचक्र चिह्न छ । यसले उक्त शिलालेख बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित रहेको बुझाउँछ । यसको अभिलेखले लिच्छविकालीन लिपि र संस्कृत भाषा गरी तत्कालीन शासक अंशुवर्माले लिच्छवि राजा वृषदेवले मंगलबजारमा निर्माण गराएको बौद्ध विहारबारे जानकारी दिन यो शिलालेख राखेको विशेषज्ञहरुले बताएको समाचारमा उल्लेख छ । धेरै वर्षपछि राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले त्यहाँ आफ्नो दरबार विस्तार गर्न उक्त विहार अहिलेको हःखा बहालमा सारेको र लिच्छविकालीन विहार भएको ठाउँमा केशवनारायण चोक निर्माण गराएको विशेषज्ञहरुको भनाइ छ । यसको अध्ययन पुरातत्त्वविद प्रकाश दर्नालबाट प्राप्त सूचनाको आधार र अनुरोधमा लिपिबिज्ञ तथा विभागका पूर्व उपसचिव श्यामसुन्दर राजवंशीले प्रारम्भिक अध्ययन गरेको भनिएको छ ।

यस विषयमा इतिहासकार गौतम वज्र वज्राचार्यका अनुसार यो राजा अंशुवर्माको सनद शिलालेख हो । यस अभिलेखको माथिल्लो भागमा राजा अंशुवर्माले आफूभन्दा दुई सय वर्षजति अघिका लिच्छवि राजा वृषदेवले स्थापना गरेको धातुचैत्य र सो चैत्य नजिकै बनेको बौद्ध विहारको सुरक्षा अधिकार, आर्थिक बन्दोबस्त गरिदिएको वर्णन छ । यसै गरी, तल्लो भागमा यो राजकीय सनदमा उल्लिखित आदेश नमान्नेहरूले ठूलो सजाय भोग्नुपर्ने सूचना दिइएको छ र अभिलेखको अन्तिम पंक्तिमा दूतक चन्द्र (जीव) को नाम र संवत्को उल्लेख छ । उहाँको विचारमा यहाँ दिइएको संवत् ५३९ हो, तदनुसार सन् ६१७ ।

यसरी हेर्दा यो शिलालेखको आधारमा मणिगलस्थित दरवार क्षेत्र नै लिच्छवीकालीन विहार भत्काएर त्यसमाथि भनेको प्रतित हुन्छ भने बौद्धहरु चाहीँ गुँला महिना भरी त्यस दरवारको मुलढोका बाहिर बुद्ध मूर्ति राखिन्छ अनि मूलझ्यालमा पनि लोकेश्वरको मूर्ति कुँदिएको छ भनेर खुशी भइरहे । यस्तो ठुलो कुरा नि इतिहासकारहरुले थाहा नपाएको होला र ? किन यसबारे हामीलाई पढाइएन ?

नेपालको इतिहास विदेशीहरुले लेख्न थालेको सयौं वर्ष भइसक्यो । नेपालमै इतिहास विषयको उच्च शिक्षा दिन थालेको, विद्यावारिधी लिन थालेकै दशकौं भइसक्यो । हामीलाई थाहा छ, सिङ्गो नेपालमै यति पुरानो अभिलेख यो काठमाडौं उपत्यकाको नेवार सभ्यता भन्दा बाहिर एकाध भन्दा धेरै छैनन् । तर पनि अहिले यो २१औं शताब्दीमा देशको राजधानीको विश्व सम्पदास्थलको १४ सय वर्ष पुरानो अभिलेख भएको ठाउँमा ढलको र पानीको पाइप लगेको, जानी जानी छोपेको, अझ सिमेन्टी लागेर अभिलेख पढ्न नमिल्ने अवस्थामा पुगेको भन्ने सुन्दा विदेशीहरु छक्क पर्दा हुन् । एउटा सभ्यता पुर्ने काम भएको छ । के यो अनजानमै भएको होला त ? देशको राजधानी, त्यसमा पनि विश्व सम्पदा सूचिमा सूचिकृत क्षेत्रको त यस्तो अवस्था छ भने दुरदराजका सम्पदास्थलहरुको अवस्था कस्तो होला ? त्यसो भए के नेपाल साँच्चै अनपढ, पाखे, गँवारहरुले मात्र शासन गरिने देश हो र ?

म इतिहासको विद्यार्थी होइन । स्कुलमा रुचि राखेर इतिहास पढेको, आइएमा इतिहास पढ्दा बुझें, नेपालको शिक्षाविद्हरुले नेपालको इतिहास २५० वर्ष मात्र पुरानो भन्दोरहेछ । संस्कृतिमा एमए पढ्न जाँदा पनि बुझें नेपालको संस्कृति भनेर वैदिक र हिन्दु संस्कृतिलाई नै सर्वोत्कृष्ट भनेर पढाइन्छ भनेर, र पढ्न चाहिन । तर आफैले भने इतिहासका पुस्तकहरु पढ्न कहिल्यै छोडिन । नेपालको इतिहास पढ्दै जाँदा आफु बुद्धधर्मको विद्यार्थी भएकोले स्वाभाविक रुपमा नेपालको इतिहासमा बुद्धधर्म कुन बेला कस्तो थियो भनेर जिज्ञासा राखिन्छ । अनि हेर्दै जाँदा इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा राज्यले बुद्धधर्मलाई कसरी हेरेको थियो भनेर विश्लेषण गर्न मन लाग्छ ।

नेपालीहरु गौरवान्वीत छन्, भगवान बुद्धको जन्म नेपालमा भएको अनि नेपालबाटै बुद्धधर्म विश्वमा प्रसारित भएको भनेर । नेपालमा बौद्ध विद्वान कहलाइएर विदेशमा भासन गर्न जानेहरुले अनि नेपालमा पर्यटक भित्र्याउन विदेशीहरु माझ नेपाल बौद्धहरुको देश भनेर भनेर विदेशी लोभ्याउँछन् । तर तीतो यथार्थ यस्तो छ कि कमसेकम नेपाली इतिहासकारहरुले लेखेका पुस्तकहरुमा नेपालको इतिहासमा बुद्धधर्म कहाँ छ भनेर टुँडिखेलमा सियो खोजेजस्तै खोज्नुपर्छ । कतै कतै वस्तुस्थितिलाई रोचक बनाउन अनि छुट्याउनै नमिल्ने ठाउँमा बाहेक नेपालको राज्यको नजरमा बुद्ध धर्मको स्थान कस्तो थियो भनेर दुई हजार वर्षको लिखित इतिहासमा कतै उल्लेखनीय उठान, ब्याख्या र विश्लेषण भएको पाइँदैन । हुन त मैले नपढेका पुस्तकहरु धेरै नै होलान् तर समग्रमा यही भन्न पर्ने हुन्छ कि नेपालका इतिहासकारहरु राजामहाराजाको जयजयकार त गर्छन् तर उनीहरुले बुद्धधर्मलाई कसरी हेर्थे भनेर वर्णन गरेको पाउन मुश्किल छ ।

(Lumbini)

कहाँ देखि कुरा शुरु गर्ने? त्यो अशोक स्तम्भ पत्ता लाग्नु पनि अनपेक्षित घटना थियो, भगवान बुद्ध लुम्बिनीमा जन्मेको भनेर पनि विदेशीले आएर भनिदियो । एकसय बिस वर्षदेखि विभिन्न विदेशी विद्वानहरुले उत्खनन् गर्ने प्राप्त सामाग्रीहरुको आधारमा अडकल लगाउने काम अझै चलिरहेको छ, उसको दरवार भएको भनेर चिनिएको कपिलवस्तुमा पनि पटक पटक स्वदेशी विदेशी विद्वानहरुले उत्खनन् गरिरहेको छ, त्यसका बारेमा पनि अझै नयाँ कुराहरु आउन बाँकी नै छ । विदेशी पुरातत्वविद्हरु नयाँ नयाँ कुरा दिएर जान्छन् अनि नेपाली पुरात्वविद्हरु यसैको आधारमा परस्पर बाझिने धारणा दिएर हिरो बन्ने चलन लुम्बिनीको इतिहास लेख्नेहरुका लागि पुरानो कुरा हो । त्यसैले त त्यहाँ उत्खनन्मा पाइएका दुर्लभ सामाग्रीहरु बाहिर पुर्याइए भन्ने हल्ला चलिरहँदा पनि विदेशी अनुसन्धानकर्ताहरु बेरोकटोक नयाँ नयाँ औजारहरु लिएर आइरहेकै भेटिन्छन् । अझ अन्य बौद्ध स्मारकस्थलहरु निग्लीहवा, गोटिहवा, कुदान, देवदह, रामग्रामको कुरा त उठ्नै पाएको छैन भन्दा पनि हुन्छ । अहिले लुम्बिनी हेर्न लायकको स्थल त बनिरहेको छ तर यथार्थमा यदि उ थान्त लगायतका विदेशी बौद्ध विशिष्ट व्यक्ति तथा संस्थाहरुले दबाव र सहयोग नगरेको भए अहिले जस्तो स्थल पनि बन्ने थियो होला भन्नेमा शंका नै छ । यस्तो अवस्थामा सामान्य नेपालीले लुम्बिनीको इतिहास कसरी बुझ्ने ? अनि यसको आधारमा भगवान बुद्धको जन्मस्थलमा बौद्धहरुको इतिहास यस्तो थियो भनेर कहिले पढ्ने ?

हामी सामान्यजनले बुझ्न नपाउने कुरा यही हो — भगवान बुद्धले अफगानस्तानदेखि जापानसम्मका मानिसलाई बुद्धधर्ममा लगाउनुभयो, तर आफु जन्मेको लुम्बिनीका मानिसलाई भने किन बौद्ध बनाउन सक्नुभएन ? यो २५सय वर्षमा सारा एशियामा बुद्धधर्म फैलिसक्दा पनि यो धर्मबाट लुम्बिनीकै जनता किन प्रभावित हुन सकेन? भगवान बुद्ध एकसमय कपिलवस्तुमा आउनुभएको थियो भनेर त भनियो, उहाँसँगै हजारौं भिक्षु पनि आउनुभएको अनि उहाँका सुपुत्र राहुल समेत भिक्षु बनेको त कथाहरुले बताउँछ तर यो कुरालाई प्रमाणित गर्ने कुनै बौद्धहरु समुदायको छायासम्म पनि आज त्यस पुण्यभूमिमा देखिँदैनन् । यहाँ कुनै त्यस्तो समुदायको अस्तित्व किन देखिएन जो दुई हजार वर्षदेखि कुनै न कुनै किसिमले बुद्धको ज्ञानलाई हृदयंगम गरेर बुद्धभूमिमा अस्तित्वको लागि लडिरहे ? इतिहासकारहरु अनुमानै लगाएर बसेका छन् — खडेरी लाग्यो होला, बाढीले बगायो होला, प्राकृतिक विपत्तिले त्यहाँको बस्ती पुरियो होला । अनि त्यसबेला त्यहाँ बस्ने मानिसको कंकलसम्म पनि भेटिएको दाबी कसैले गर्न सकेको देखिँदैन ? यो रहस्यको पर्दा खोलिने कहिले ?

भगवान बुद्ध नेपाल मण्डल वा काठमाडौं उपत्यकामा आउनभएको मिथक काठमाडौंका बौद्धहरुमा प्रचलित छ । एशियाका विभिन्न बौद्ध देशहरुमा त्यहाँका बौद्धजनले श्रद्धावश यस्ता मिथकहरुको र्सिजना सयौं वर्ष अगाडि गरेको भेटिन्छन् । यस्ता कुरामा नेपालको इतिहास बोल्दैन । उपत्यकाका प्रमुख तीर्थस्थलहरु स्वयम्भू, फूच्व, धिनाच्व, सिपूच्व र जामाच्वबारे यहाँ बौद्ध मान्यताहरु र मिथकहरु छन् तर इतिहास भने यसका बारेमा केही लेख्दैन । चोभार, साँखु र स्वयम्भूकै पनि प्राचीन इतिहास स्थापित हुनसकेको छैन, पुराण र वंशावलीमा भेटिएका प्रसंगहरुका आधारमा मात्र बौद्धहरु रमाएर बस्नुपर्ने अवस्था छ ।

प्रारम्भिक काल

Swayambhu

नेपालको इतिहासको प्रारम्भिक कालका बारेमा नेपाली इतिहासकारहरुले धेरै बोलेको छैन । कुनै वंशावलीका आधारमा नेपालमा सबैभन्दा पहिले सापू (गोपालवंशी)हरु र मेय्पू (महिषपाल)हरुले शासन गरे र त्यसपछि किरातहरुले शासन गरे भनिएको छ । सापू र मेय्पूहरुको धर्म स्पष्ट छैन भने किरातहरु अनार्य भएकाले हिन्दु हुने कुरा भएन । त्यसपछि लिच्छवीकालको कुरा आउँछ जो मूलतः हिन्दु हुन् । उनीहरुमा कोही बौद्ध भएको प्रसंग आउँछ भने कतै बौद्धहरुमाथि असहिष्णु देखिने अभिलेख भएको कुरा आउँछ । तर समग्रमा भन्नुपर्दा नेपालका इतिहासकारहरु नेपालमा त्यसबेला बुद्धधर्मको अवस्था कस्तो थियो भन्नेबारे धेरै बताउन सकेको देखिँदैन ।

इशापूर्व २५० वरपरका सम्राट अशोककी छोरी चारुमति नेपाल आएको भनेर चाबहिलको कथा भनिरहँदा उनको बारेमा इतिहास भने बोल्दैन । सातौं शताब्दीमा राजा अंशुवर्माकी छोरी भृकुटीले नेपालबाट तिब्बतमा बुद्धधर्म लिए गइन् भनिरहँदा त्यसबेला नेपालमा बुद्धधर्म कुन अवस्थामा थियो भन्ने विषयमा इतिहास मौन देखिन्छन् । लिच्छवी कालमा नेपालको कला संस्कृतिको प्रचुर विकास भइसकेको थियो । यसकालका हालसम्म देखिएका पचासौं बौद्ध प्रस्तर मूर्तिहरुले यसबेला नेपाली समाजमा बुद्धधर्मको राम्रोसँग विकास भइसकोको प्रमाण दिन्छ तर यसबारे विस्तृत विवरण नेपालका इतिहास पुस्तकहरुमा पाइँदैनन् ।

लिच्छवी काल

Chabahil Stupa

लिच्छवीहरुको नेपाल साम्राज्य विशाल थियो । योे दक्षिणमा भारतका केन्द्रहरु र उत्तरमा तिब्बतसँगको धार्मिक सांस्कृतिक सम्बन्ध राख्ने क्षमता भएको स्वतन्त्र देश थियो भने नेपालमा पनि त बौद्ध धर्मको बाहुल्यता हुनुपर्ने थियो । यसबेला यहाँको बुद्ध धर्मको विशेषता, कुन सम्प्रदायको पकड राम्रो थियो र उनीहरुलाई राज्यले कस्तो प्रश्रय वा अनुमतिसम्म पनि दिएको थियो भन्ने खासै इतिहासमा जानकारी पाइँदैन । बुद्धमूर्ति समेत नभएका लिच्छवी कालीन थुरहरु र चैत्यहरु टोल टोलमा विना कुनै आधार बनाइएनन् होला । समाजमा धर्मको व्यापकता नभई हाल भेटिएका बुद्ध, बोधिसत्व करुणामयका उत्कृष्ट कलाकृति सिर्जना गरिनुको सामाजिक औचित्य हुँदैनथ्यो भन्ने हामीलाई थाहै छ । यसै बेला शुरु भएको बुंगद्यः अथवा रातो मछिन्द्रनाथको जात्राको पृष्ठभूमिको इतिहासको बारे समेत इतिहास मौन रहनुपर्ने अवस्था छ । अरु त अरु बौद्ध भनेर स्पष्ट चिनिएका लिच्छवीकालीन शिलालेखहरुले भन्न खोजेका कुराको आधारमा सामाजमा बुद्ध धर्म कहाँसम्म फैलिएको भनेर विश्लेषण पनि गरेको भेटिँदैनन् । इतिहासमा बौद्ध कला त अलिकति देखिन्छ तर बौद्ध समाज देखिन मुश्किल छ । के ती वैभवशाली बौद्ध मूर्तिहरु विदेशीले ल्याएर राखिदिए होलान् त ?

लगभग सन् ९०० देखि १२०० सम्मको कालका बारेमा इतिहासमा खासै पढ्न पाइँदैन किनभने यसबेलाका ठकुरी शासकहरुले यो गर्यो त्यो गर्यो भनेका कुराहरु धेरै उपलब्ध भएनन् । तर यसैबेलामा नेपालको बुद्ध धर्मको स्वरुपमा भने आमूल परिवर्तन आयो । पहिले किन्नर जातकलाई स्तुत्य मान्ने नेपालको बौद्धसमाजमा अचानक महायान, वज्रयान र अझ तन्त्रयानका बाछिटाहरु देखा पर्नथाले ।

मल्ल काल

सन् १३४९मा सुल्तान शमसुद्दीनले नेपाल उपत्यका आक्रमण गरी यहाँका बौद्ध स्मारकहरु समेतमा आगो लगाइ गएको अभिलेख र वंशावलीमा पाइन्छ तर यसको क्षति यहाँको बौद्ध समाजमा कति पर्यो भनेर इतिहास मौन जस्तै छ ।

Jaya Sthiti Malla

सन् १३८२ देखि १३९५ सम्म शासन गरेका राजा जयस्थिति मल्लले हिन्दु वर्ण व्यवस्थामा यहाँको नेवार समुदायलाई नयाँ ढंगले विभाजन गर्यो र यहाँ पनि जातीय उँचनिच शुरु भयो । प्रायः बौद्धहरु उनले नेपालका विहारहरुबाट भिक्षुहरु समातेर उनीहरुलाई जबरजस्ती गृहस्थ बनाए र यसैकारण यहाँ बुद्धधर्म कमजो हुँदै गयो भन्ने विश्वास राख्छन् । जे होस्, यो तथ्यले नेपालका राजाहरु बुद्धधर्मप्रति असहिष्णु र आक्रमक थिए भन्ने दृष्टान्त बनाउँछ । तर यसको प्रमाण पनि इतिहासकारहरु चित्त बुझ्दो ढंगबाट दिन चाहँदैनन् ।

यसबाहेक यसैबेला तिर नेपालमा भारतबाट यहाँको ब्राम्हण धर्मको रक्षा गर्न भारतबाट कुनै शङ्कराचार्य (एक जना वा धेरै जना, धेरै पटक) नेपाल आएको, उनले यहाँका शासकहरुबाट धेरै मान पाएको तथा यहाँका बौद्ध विद्वानहरुलाई शास्त्रार्थमा हराएको किंवदन्तीहरु समेत रचना गरिए र बौद्धहरुमा हिनताभाव ल्याइदिए । यसैको फलस्वरुप यहाँ थेरवाद विलय भएको तथा महायानी भिक्षुहरुले स्वइच्छाले वा कसैको निर्देशनमा प्रवजित जीवन त्यागेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसले कुन धर्म र समाजको धार्मिक समुदायको विकासको लागि राज्यको संरक्षणको कति महत्व छ भनेर देखाउँछ ।

यो भन्दा बाहिर गएर हेर्ने हो भने यो युग नेपालको बुद्ध धर्म अन्तर्गतको बज्रयानको दृष्टिकोणले हेर्दा विकसित अवस्थामा पुगेको समय भने अवश्य हो । त्यस समय नेपाल बुद्ध धर्म र दर्शनको अध्ययन अध्यायपनको लगि भारत र तिब्बतको पुलको रुपमा थियो । भारतममा बुद्ध धर्मले विभिन्न प्रहार भोग्नु परेको र तिब्बतमा भने बुद्धधर्मले विकास हुने मौका पाइरहेको अवस्थामा भारतबाट बौद्ध विद्वानहरु भागेर नेपालको बौद्ध समुदायमा विलिन हुन आएको अनि तिब्बतबाट पनि बौद्ध विद्यार्थीहरु बुद्धधर्मको उच्चकोटीको अध्ययन गर्न नेपाल आउने गरेको भन्ने कुराहरु बौद्ध अभिलेखहरुमा भेटिन्छन् ।

Hiranya Mahavihara (Patan)

यही समयमा यहाँ बहाल बहिलको निर्माण प्रक्रिया द्रुत गतिमा बढ्नु, वज्रयानका आधारमा गरिएका सामाजिक संस्कारहरुको प्रचलन आउनुले त्यसबेला यहाँको बौद्ध समाजमा पुरोहितवादको विकास भइ सामान्य बौद्धजनलाई एउटा दिशा भने दिन थालेको भन्न सकिन्छ । यसअवस्थामा पनि केही बहालहरुमा राजाले नै संस्कार गरिदिएको वा निर्माण वा जीर्णोद्धारमा सहयोग गरेको अभिलेखहरुले सबै राजाहरु असहिष्णु नै थिए त भन्न सकिन्न । तर पनि यसबेलामा राज्य र यहाँको बलियो हुँदै गएको नेवार बौद्ध समाजको बिचमा कस्तो सामञ्जस्यता थियो भन्ने विषयमा भने इतिहासकारहरुले खुलेर लेख्ने अवसर पाएको देखिँदैन । संक्षेपमा भन्नु पर्दा नेपालको इतिहासनै राजाकेन्द्रित हुने भएकोले यति लामो मल्लकालमा राजाहरुको गुणवर्णन गर्ने क्रममा फलाना राजाले फलानो जात्रा चलाए, चैत्य वा विहार बनाए भनेको त पाइन्छ तर यहाँको बौद्ध समाज यसरी फल्योफुल्यो वा तत्कालिन राजा वा राज्यले यहाँको बौद्ध समाजको यसरी संरक्षण गरे भनेको पाइँदैन ।

बरु यही कालमा हालको नेपालको सुदुर पश्चिमतिर कर्णाली प्रदेशमा खस मल्ल राजाहरू बौद्ध धर्मका अनुयायी भएको, उनीहरुले बुद्ध धर्मको संरक्षण गरेकोले त्यहाँ बौद्ध समाजको विकास भएको अनुमान सजिलै गर्न सकिन्छ । तिब्बती बुद्धधर्मको प्रभावमा उनीहरुले बुद्धधर्म ग्रहण गरेको र लुम्बिनी लगायतका स्थानमा तीर्थयात्रा समेत गरेको अभिलेखहरुबाट देखिन्छ । तर त्यहाँका जनता पनि बौद्ध थिए त भन्ने सवालमा भने अहिलेका इतिहासकारहरु अलमल्ल छन् ।

शाह काल

सन् १७६८मा गोरखाका राजा पृथ्वी नारायण शाहले काठमाडौं र त्यसपछि क्रमशः पाटन र भादगाउँ जितिलिएपछि नेपालको राजनीतिक, धार्मिक र सामाजिक मानचित्रमा अभूतपूर्व परिवर्तन भयो । हजारौं वर्ष राजा र जनता जे भएपनि एकै भाषा, धर्म र संस्कृतिमा समागम भएर बसेका यहाँका जनतालाई एक्कासी आक्रमक शाह खलकको अलिखित इतिहासमा भनिएजस्तो अत्याचारले पक्कै असर पार्यो । राजनीतिमा पनि पाण्डे, थापा र बस्न्यात जस्ताहको प्रभाव रहने, जनतामा भन्दा राज्यविस्तारमा लाग्ने अनि आफ्नो धमर्, संस्कृति र साँस्कृतिक सम्पन्नता नभएका राजाहरुले यहाँको धर्म र संस्कृतिमा ध्यान नदिएको प्रस्टै छ । यस्तो अवस्थामा यहाँका बौद्धहरुको सामाजिक अवस्था कस्तो भयो भनेर नेपाली इतिहासमा पढ्न पाइएको देखिँदैन ।

शाहकालमा मनग्गे हिन्दु मन्दिरहरु बने । राजनीतिक स्वार्थ र आवश्यकता अनुसार त्यसबेलाका शासकहरुले अलि अलि बौद्ध संस्थाहरुलाई सहयोग त गरे तर शासकहरु बुद्धधर्मका संरक्षक भए भन्ने तथ्य फेला पार्न मुश्किल छ । समाजमा भने यसबेला बुद्धधर्ममा हिन्दु पुरोहितवादले यति हस्तक्षेप गरिसक्यो कि सामान्य जनताले बुद्धधर्म र हिन्दु धर्मका बिचमा अन्तर बुझ्न छाडे र जुन देउता देखेपनि ढोग्ने र सकार्न खोजे, जसलाई इतिहासकारहरुले राजनीतिक भाषामा सहिष्णुता भन्नथाले ।

(Brian Houghton Hodgson )

शाहकालको बुद्ध धर्म भनेपछि हडसनको प्रसंग निस्किन्छ । ब्रेन होटन हजसन नेपालमा सन् १८२० देखि १८४३ सम्म नेपालमा ब्रिटिश सरकारको प्रतिनिधि भएर बसे । यस अवधि भरी उनले नेपालको अन्य विषयका साथै बुद्ध धर्मको बारे विस्तृत अध्ययन गरेर पुस्तक लेखहरु लेखे । बौद्धहरुमा एउटा कथन छ कि तत्कालिन शासकले बौद्धहरुको सयौंको संख्यामा प्राचीन ग्रन्थहरु खोलामा बगाउन पठाए । यो उनले देखे र उनै शासकको अनुमति लिएर आफ्नो संग्रहमा राखे, जुन पछि उनले लिएर गए र विभिन्न संग्रहालयहरुमा वितरण गरे । इतिहासकारहरु यो मान्न तयार देखिँदैन तर ती ग्रन्थहरु त्यहाँ कसरी पुगे भन्ने प्रश्न अनुत्तरित नै छन् ।

राणा काल

सन् १८४६मा जंग बहादुर कुँवरले आफुलाई सर्वेसर्वा प्रधानमन्त्री घोषणा गरेर देशको शासन सत्ता आफ्नो हात पारेपछी शाह काल नै नाम रहेपनि राजगद्दीमा बस्ने राजाको केही नचल्ने भयो । सबै काम गर्ने राणा प्रधानमन्त्री भएकोले यसलाई राणा काल भनेपनि हुने भयो ।

जंग बहादुरले सबै नेपालीलाई हिन्दु बनाएर मुलुकी ऐन बनाए भने अर्कोतर्फ बौद्धहरुलाई आफ्नो धर्म मान्न समेत निषेध जस्तै गरे । राणाहरुको उदय हुन अगाडिनै राज्यले बुद्धधर्मलाई अविभावकत्व दिन छोडेको त देखिन्छ नै तर राणाहरुकोे सबै जसो प्रधानमन्त्रीहरुले बुद्धधर्मका विरुद्ध कदम नै चालेको देखिन्छ । यसरी भनिरहँदा राणाकालमा बुद्ध धर्ममाथि चरम दमन भएको थियो भन्दा पनि अत्युक्ति नहोला । एकातर्फ बौद्धहरु कुनै राणा शासकले बौद्ध ग्रन्थहरु जबर्जस्ती उठाए ल्याए र हनुमानढोकास्थित कालभैरवको मूर्ति पछाडि जलाएको किंवदन्ती सुनाइरहन्छन्, इतिहासकारहरु यसबारे कलम चलाउन आवश्यक ठान्दैनन् ।

(Buddhist Monks Exiled from Nepal in 1926)

पछिसम्म पनि राणा शासकहरुमा बुद्ध धर्म भनेको विदेशी धर्म हो र यसलाई यहाँ प्रश्रय दिनु हुँदैन भन्ने नै लागिरह्यो । बौद्धहरुलाई दशैंमा पशुबलि दिन बाध्य पारिएका कथनहरु छन् । एक पढेलेखेका राणाले लुम्बिनीको स्तम्भ पत्ता लगाएको जस पाए भने अन्य राणा शासकहरुले नेपालबाट बुद्ध धर्ममाथि प्रतिवन्ध लगाउने काम भयो । बुद्ध जन्मेको देशमा राज्य ढुकुटीमा पौडी खेलेर पनि उनीहरुले बुद्धधर्मलाई बाँडाको धर्म र भोटे धर्म भन्दा बढी बुझेन ।

बुद्ध धर्मलाई हिन्दुधर्मसँग छ्यासमिस गरेर पुरोहितको झैं धर्म मान्नेहरु त जसोतसो जोगिए तर बुद्ध धर्मको प्रचारमा लागेकाहरु भने राणाहरुको कोपबाट बच्न सकेन । त्यो दिन नेपालाको लागि मात्र हैन विश्वकै बुद्ध धर्मको इतिहासमा कलंकको दिन भनेर इतिहासमा दरिएको हुनुपर्छ जुन दिन बुद्ध जन्मेको देशमा बुद्धधर्म प्रचारमा लागेका भिक्षुहरुलाई बुद्धशिक्षा जनमानसमा दिइरहेको अपराधमा देश निकाला जस्तो घिनौना सजाय दियो, त्यो पनि दुइ पटक — सन् १९२६ र १९४४ गरी । त्यो त श्रीलंका जस्ता बौद्ध देशहरुको नेपालप्रतिको सदाशयता थियो कि यसैको फलस्वरुप नेपालमा बुद्धधर्मले पुनर्ताजगी पायो राणा शासनको अन्त्यसँगै । के यो इतिहास हैन र? यसका बारेमा कलम चलाउने बुद्धधर्मका विद्यार्थीहरुले मात्र कि इतिहासकारहरुले पनि ?

प्रजातन्त्र काल र पञ्चायती काल

प्रजातन्त्रको एक दशकमा नेपालीहरुमा बुद्धधर्म मान्ने स्वतन्त्रता छाएको मात्र के थियो, पञ्चायती कालले पुनः एक भाषा एक धर्मको नीति लिएर बाहुन क्षेत्री बाहेकका मानिस नेपाली नै हैन जस्तो व्यवहार थाल्यो । घुमाउरो पाराले नेपाल हिन्दुहरुको मात्र देश भनेर भनिन थाल्यो, हिन्दुराज्यको नाम आउन थाल्यो । यसबेला नेपालका बौद्धहरुले राज्यबाट अनेकौं तहमा विभेद वा निषेध भोगेको कुराहरु भनिए, लेखिए । फरक यतिमात्र कि ती घटनाहरु इतिहासकारहरुको आँखामा परेन ।

पञ्चायत गयो तर शासकहरु भने उही । फलतः बौद्धहरुले पहिले कहिल्यै नगरेको जस्तो प्लेकार्ड बोकेर यो नेपाल सबै धर्ममान्नेहरुको साझा देश हो भनेर धर्मनिरपेक्षताको माग लिएर सडकमा उत्रनुपर्यो । के यो ऐतिहासिक विडम्बना हैन र? के यो इतिहासमा लेखिनुपर्ने कुरा होइन र ?

गणतन्त्र व्यवस्था

(Buddhist monks demanding secularim in Kathmandu)

अहिले शाहवंशकै ससम्मान अन्त भएको छ । जनताको शासन छ । सयौं थुंगा फूलका गीत राष्ट्रिय गीत कहलाएको छ । तर विभेद ज्युँका त्युँ छ । संविधानले एउटा धर्मको रक्ष ागर्ने शर्तमा नक्कली धर्मनिरपेक्षता पाएको छ । अरुको धर्मको अस्तित्वमा धावा बोल्ने धार्मिक उपनिवेशवादीहरु अहिले पनि नेपाल हिन्दुहरुको राज्य भनेर लेखाउन उद्यत छ । राजतन्त्रको आवश्यकता छ भन्दै हिन्दु धर्म तेस्र्याउने काम भइरहेको छ । जनगणनामा अझै बौद्धहरुलाई जानी जानी हिन्दु लेखाउने गणकहरु भेटिरहेका छन् । एकातिर हिमाली बौद्धहरुमाथि तिब्बती भएको आरोप छ, नेवार बौद्धहरु हिन्दुको जामा लगाएर बाँच्नुपरिरहेको छ अनि थेरवादलाई विदेशबाट आएको भन्ने आलोकाँचो आक्षेप छ । समग्रमा बौद्धहरु यो बुद्धको जन्मभूमिमा आफ्नो अस्तित्वको दुहाइ दिएर बाँचिरहनुपर्ने अवस्था छ । खोइ इतिहास बोलेको ?

यसलेखको उद्देश्य न त राज्यले कहाँ कहाँ बुद्धधर्मलाई विभेद वा दमन गरेको छ भनेर केलाउने हो, न त इतिहासमा भएका कमि कमजोरी नै उदाँगो पार्ने हो । यो सानो लेखमा त्यो सबै उल्लेख गर्न सम्भव छैन । तर पनि यहाँ बुद्ध नेपालमा जन्मेको भनेर बुद्धको नाम ब्राण्डिङ गरेर बस्ने यो सरकारले बौद्धहरुमाथि अवहेलना गरेको र त्यको साक्षी किनारामा मौन बसिदिने इतिहासकाहरुलाई झकझक्याउन सकिन्छ कि भनेर सानो प्रयास मात्र गरेको छ । पाटनका गुमनाम भेटिएको एक प्राचिन शिलालेखले नेपालका इतिहासकारहरुले किन आफ्नै विद्वतामाथि प्रश्नचिन्ह खडा हुनेकिसिमबाट बुद्धधर्मको इतिहास लेख्न अन्कनाइहेको छ भन्ने कौतुहलता उब्जाएको बारे ध्यानाकर्षण मात्र गरको हो । त्यो पनि भोलिको इतिहासले आजका इतिहासकारहरुको कर्तव्यमा कतै औला ठड्याउने मौका नआओस् भनेर मात्र ।

(पहिलो फोटो लेखेकको । अन्य फोटो इन्टरनेटबाट साभार गरिएकाे )

Anandabhoomi, Nepal’s Buddhist Monthly, January 2022