अफगानस्तानय् बुद्धधर्म

राजेन मानन्धर

पृष्ठभूमि ः

अफगानस्तान धइगु देय् एशियाया दक्षिण पश्चिमय् पाकिस्तान व इरानया दथुइ लाः । ६५२,००० वर्ग किलोमिटर दूगु थ्व देय् नेपाः नं दुजः दूगु दक्षिण एशियाली सहयोग संगठन (सार्क)या दुजः देय् नं खः । मध्य ल्वहँयुगंनिसें मानव सभ्यता ब्वलंगु धयातःगु थ्व देय्यात रेशमलँपुं मध्यपूर्व व एशियाया मेमेगु देय्लिसे स्वाकातःगु खः । थौं स्वयाः ५०,००० दँ न्ह्यः हे थन मनूत च्वनेधुंकल अले थनया बुँज्या याइपिं संसारया हे दकलय् पुलांपिं नं धाः । थनया सभ्यतायात मिश्रया सभ्यताति पुलां धकाः नं धाइ ।

 महान् एलेक्जेन्दरनिसें कयाः मंलोग, ब्रिटिश, सोभियत, मुस्लिम व आः पश्चिमी शक्ति जुयाः थी थी इलय् थी थी राज्य वा साम्राज्य शक्तिया ल्हातिइ लाः वंगु थ्व देय् थौंया दिनय् तकं शान्तिकथं म्वायेखनाच्वंगु मदुनि । सन् १९९४ निसें तालिबान धाःपिं कट्टरपन्थी मुसमांतय्सं हिंसात्मक आन्दोलन यानाः थी थी धार्मिक कानून लादेयानाः मानव स्वतन्त्रता लाकाकायातल धकाः ब्वनेदु । 

थ्व देय्यात आः इस्लामिक गणतन्त्र अफगानस्तान धाइ, गन असफर घानी राष्ट्रपति व अब्दुल्लाह अब्दुल्लाह प्रमुख कार्यकारी अधिकृत कथं सत्ता न्ह्याकाच्वंगु दु । आः अन ३ करोड १८ लाख जनसंख्या दु धाइ । थ्व छगू बहुजातीय देय् खः । थन पाश्तुन, ताजिक, हाजरा, उज्बेक आदि जातिया मनूतय्गु बसोबास दु अले उमिसं दारि, पाश्तो, उज्वेक, तुर्कमान व मेमेमगु अरबिक भाय् ल्हाइ । थनया ९९ प्रतिशत जनतां मुस्लिम धर्म ज्वनाच्वंगु दु । आः न्ह्यागु अवस्थाय् दुसां अफगानस्तान गुगुं इलय् बुद्धधर्मय् आस्था तइपिनिगु देय् खः ।

बुद्धधर्मया प्रवेश ः

तपुस्स व भल्लुक (त्रपुस्स व भल्लिक) धइपिं निम्ह ब्यापारीत न्यासः गाडा ज्वना मध्यदेसय् उक्क्ल धइगु प्रदेशय् वनेत्यंबलय् उमिसं नकतिनि बोधिज्ञानलाभ यानाबिज्याम्ह बुद्धयात दकलय् न्हापां सत्तु व कस्ति दान बियाः दकलय् न्हापां उपासक जुल धकाः बौद्धग्रन्थय् धयातःगु दु । उमिसं बुद्धयाके फ्वनाहःगु केशधातु (च्यापु सँ) गर्भय् तयाः थःगु थासय् चैत्य दयेकल धाइ । उमित ब्याक्ट्रिया वा आःया अफगानस्तानयापिं धकाः विश्वास याइ । भल्लिक लिपा भिक्षु जुयाः आःया मजार–इ–शरिफ धइगु थाय् लिक्क विहार दयेका च्वंवन धाइ । थ्व ल्याखं अफगानस्तान बुद्धया न्हापांम्ह उपासक व न्हापांगु चैत्य दूगु थाय् जुल । मनूतय्सं बुद्धया छ्यंया अस्थिधातु हयाः थनया नगरय् विहार दयेकूगु धकाः नं धायेगु याः । 

बुद्धया निर्वाण लिपा बौद्ध भिक्षुतय् मतभेद वयाः बुद्धधर्म हे ग्वःथी ग्वःथी जुल । निक्वःगु संघायना लिपा ३४९ इपू पाखे थेरवादं महासांघिक निकाय बायावन । अले यक्व महासांघिकत आःया अफगानस्तानया कन्दहारय् वन धायेगु चलन दु । अनंलि महासांघिक नं न्याकू जुल । मुख्यगु कुचा अफगानस्तानय् लोकोत्तरवाद धायेकाः विकास जुल अले लिपा उमिसं बामियान उपत्यकाय् थःत स्थापित यात । उकिं महासांघिक लोकोत्तरवादया उद्भव थ्व हे अफगान क्षेत्रय् जूगु विश्वास इतिहासकारतय्सं यानातःगु दु । 

अथे हे स्वकःगु संघायनालिपा मौर्य सम्राट अशोकं (३०४ इपू – २३२ इपू) थी थी देसय् गुम्ह धर्मदूतत छ्वःगु मध्ये काश्मिर व गन्धार क्षेत्रय् मज्झन्तकयात छ्वःगु धकाः धयातःगु दु । अफगानस्तानया दक्षिणपूर्वी शहर कन्दहारय् अशोक अभिलेख तकं लूगु दु । न्हापा हे बुद्धधर्म न्यनावनेधुंगूगु थ्व लागाय् अशोकया धर्मदूतपिन्सं नं माःगु ज्या यात जुइ, अन थःथवय् मतभेद जुयाः चिचाः दनाच्वंगु बुद्धधर्म हानं संगठित जुइत, बुद्धदर्शनया अध्ययन हानं बांलाका यायेत वातावरण दयेकलजुइ धकाः अनुमान यायेछिं ।

न्ह्यागुसां अफगानस्तानय् ईशापूर्व ३०५ निसें हे बुद्धधर्म दुथ्यनेधुंकूगु खनेदु । थबलय् ग्रीसया सेल्युसिड साम्राज्यं भारतवर्षया मौर्य साम्राज्यलिसे ज्वःचिनाः दक्व मध्यपूर्वय् थःगु अधिपत्य कायम याःगु खः । उकिया कारणं ग्रेको बाक्ट्रियन अधिराज्यय् २५० इपू निसें १२५ इपू तक धयाथें ग्रेको–बुद्धिज्म न्यनावन । लिपा हानं थ्व हे इन्डो–ग्रीक अधिराज्यया नामं १८० इपू निसें १० इस्वी तकया दुने पाकिस्तान व अफगानस्तानय् चकनेवं उकिया लिउलिउ बुद्धधर्मयात चकनेत नं थाय् दत । थ्व इलय् थ्व लागाय् ब्वलंगु बुद्धधर्मयात सगोलं ग्रेको बुद्धिज्म धाइ । ग्रेको बुद्धिज्म धइगु हे हेलेनिस्टिक वा लिपांगु ग्रिक सभ्यता व भारतवर्षया बुद्धधर्मया संमिश्रण खः । थुकथं थन बुद्धधर्म इशापूर्वया ४गूगु शताब्दी निसें ईस्वीया ५गूगु शताब्दीतक बांलाक हे विकास जुइखन । थ्व धइगु सम्राट एलेक्जेन्डरया ईनिसें इन्डोग्रीक अधिराज्यया स्थापना जूगु व लिपा कुशान साम्राज्यया निर्माण जूगु ईतकया अवधि खः । 

बुद्धधर्मया विस्तार ः

विभिन्न इलय् विभिन्न राजनीति शक्तिया सम्पत्तिथें जूगुलिं अले इलय् ब्यलय् व हे कथं अफगानस्तानया राजनीतिक सिमाना हिलावनीगु, राज्यसत्ताया कारणं थनया सामाजिक व धार्मिक नीतिइ नं हिउपाः वइगुलिं थन ईकथं बुद्धधर्म न्यनावंगु खनेदु । विशेष यानाः थन अलेक्जेन्डरं त्याकाकायेवं अले थुकियात मेमेगु बौद्ध केन्द्रतलिसे स्वायेवं थन उकथंया धार्मिक प्रभाव अप्वयावन । अनया पश्तुनत व सिथियनतय्सं नं बुद्धधर्म अवलम्बन यानाकाल । थ्व हे कारणं खः अफगानस्तानय् बुद्धधर्मया प्रचार जूगु जक मखु मुसमांतय्सं अन आक्रमण याये न्ह्यःतक थ्व देय् धइगु हे मध्यपूर्वया छगू त्वःफिकेमजिउगु बौद्ध केन्द्र जूयाच्वंगु खः । मनूतय्सं थनया हे बौद्ध विद्वानतय्सं चीन लगायतया थी थी देसय् बुद्धधर्मया प्रचार यात धकाः विश्वास नं याः । गुम्हगुम्हस्यां ला बोधिधर्म, गुम्हस्यां चीनय् वनाः ध्यान वा जेन बुद्धधर्मया लिसें कुङफु स्यन, अले लोकक्सेमा, गुम्हस्यां चीनय् वनाः महायान बौद्धग्रन्थतय्त चीनियाँ भासं अनुवाद यात, अले महाधर्मरक्षित, गुम्हस्यां आःया काबुल क्षेत्रं स्वीद्वः भिक्षुतय्त श्रीलंकाया अनुराधापुरय् च्वंगु स्तुप दर्शन याकेत यंकल उपिं व हे अफगानस्तानयापिं धकाः नं धायेगु याः । 

अःपुक व चीहाकलं धायेबलय् आः अफगानस्तन धयाच्वनागु थासय् थी थी इलय् कथहं अलेक्जेन्डर, सेल्यूसिड, ग्रेको बाक्ट्रियन, मौर्य, इन्डो सिथियन, इन्डोपार्थियन, कुशान, ससानिड, कडाराइट, हिन्दुशाही, पालवंशतय्सं शासन यात । उमिसं शासन जक याःगु मखु, अन बुद्धधर्म प्रचार यात वा प्रचारयायेत लँ तप्यंकाबिल, अले मनूतय्त बुद्धया मार्ग वनेत ग्वहालि नं यात । अबलय् अन गान्धारा (आःया अफागानस्ताव व पाकिस्तानया दथुइ लाःगु) व ब्याक्ट्रिया धइगु निगू बौद्ध प्रदेशत खः । अनं तक्षशिला व बामियान अबलय्या तसकं प्रशिद्ध बौद्ध केन्द्रत खः । अथे हे ग्रेको ब्याक्ट्रियन जुजु मिनान्दर (१६५ इपू – १३५ इपू), गुम्हस्यां मिलिन्द पन्हा धइगु त्वःफिकेमजिउगु बौद्धग्रन्थ रचनाया आधार दयेकल व नं थ्व हे क्षेत्रयाम्ह खः ।

बौद्ध स्मारकत ः

अफगानस्तानया बुद्धधर्म धालकि अनया रेशममार्गय् लाःगु बामियानया विशाल बुद्धमूर्तित लुमनी । पर्सियन भासं “बोथा–ए–बामियान” धाइगु थ्व मूर्तित अनया अंगःतथें तस्वाःगु उत्तरी अफगानस्तानया पहाडय् अनया बौद्धतय्सं ग्वाखंचा थें म्हुयाः अन दुने हे चट्टान खोपेयानाः खुगूगु शताब्दीइ दयेकूगु खः । अन विशेष यानाः निम्ह बुद्धमूर्तित दु, उमित उमिगु ल्यंदनिगु अंगया मुद्रया आधारय् वैरोचन व शाक्यमुनि धकाः म्हसीकू । उकिइ मध्ये चीधिकःम्ह (३५ मीटर जाःम्ह, स्थानीय भासं शाहमामा धाःम्ह) सन् ५४४ निसें ५९५य् दयेकल । तःधिकःम्ह बुद्ध ५३मीटर तःजाः , वयात दीपंकर बुद्ध धकाः धायेगु याः अले स्थानीय भासं वयात सोलसोल धाइ । उकियात अनया बौद्धतय्सं सन् ५९१निसें ६६४य् दयेकल । थुमित कुशानतय्सं अनया बौद्धभिक्षुपिनिगु निर्देनय् दयेकूगु धाइ । चीनिया यात्री हुएनसाङ थ्व थासय् सन् ६३०य् वःगु जुयाच्वन । वं थःगु विवरणय् थन झिगू स्वयाः मल्याक्क विहार व द्वःछिम्ह स्वयाः अप्वः भिक्षुत दूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे व ततःधिकःपिं बुद्धमूर्तितय्त लुँ व जवाहरात तयाः छाय्पियातःगु धकाः नं धयातःगु दु । व अबलय् अनया छगू लोकोत्तरवाद विहारय् नं वंगु खः । थ्व ल्याखं अबलय् थन बुद्धधर्मय् श्रद्धा दुपिं यक्व हे दूगु स्पष्ट जू । 

अफगानस्तान लगायतया मध्यपूर्व क्षेत्रया बुद्धधर्मं विश्वयात बिउगु छगू उपहार धइगु गन्धार कला खः, गुकिया मेगु नां ग्रेको बौद्ध कला खः । अफगानस्तान–पाकिस्तानया गन्धार लागां विकसित जूगु थासय् न्यंगु बुद्धधर्म — अथे धइगु मध्य एशिया, अफगानस्तान, पाकिस्तान, भारत व चीन — लागाय् थःगु कथंया छगू कलाया लहर विकास जुल, गुगु ग्रीक कला व पूर्वीय धर्मया संयोग धकाः धाइ । ग्रेको–ब्याक्ट्रियन अधिराज्य, गन आः अफगानस्तान दु, अन हे थ्व कलाया विकास जूवल छाय् धाःसा व थाय् धयागु हे पश्चिमी कला व पूर्वी दर्शनया मिलन जूगु थाय् खः । 

उलि जक मखु, जापानी अन्वेषकतय्सं ला बामियानया गुफाय् लूगु सन् ६५०इस्वी जःखःया अंगःचित्रयात संसारया हे दकलय् पुलांगु तेलचित्र धकाः तकं दाबीयानातःगु दु । अन उमिसं द्वलंद्वः बुद्धयागु चित्रत लुइकूगु खः । 

पुरातात्विक अन्वेषणं अन अबलय्या छुं महायानी सुत्रत ताडपत्र अभिलेखत लुइकूगु दु । गुलिं गुलिं अभिलेखत गान्धारी भासं व खरोष्ठी लिपिं च्वयातःगु दु सा गुलिं गुलिं संस्कृत भासं व गुप्त लिपिं च्वयातःगु दु । अन उमिसं महासंघिक लोकोत्तरवादया प्रतिमोक्ष विभंग, आगम (सुत्तपिटक)या महापरिनिर्वाण सुत्र, वज्रछेदिका प्रज्ञापारमिता सुत्र, भैषज्यगुरु सुत्र, श्रीमलदेवी सिंहनाद सुत्र व सारिपुत्र अभिधर्म सुत्र इत्यादि ग्रन्थत लुइकगूगु दु । अझ लुइकेमानिगु, नष्टजुइधुंकूगु अज्याःगु अमूल्य ग्रन्थत अन गुलि दु धइगु अनुमान याये अःपु मजू । 

अफगानस्तानया पूर्वी शहर गजनीइ लाःगु थाय् तेपे सरदार विहार छगू अनया महत्वपूर्ण पुरातात्विक स्थल खः । छगू डाँडाया च्वय् छगः तग्वःगु व चाकःलिं चिचीग्वःगु स्तुपत दु सा अनसं १८ मीटर तःहाकःगु बुद्ध परिनिर्वाण मूर्ति नं उत्खनन्यानाः लुइकूगु दु । अथे हे गजनीइ हे होमाइ काला धइगु थासय् नं बौद्ध विहारत दु । बासावाल धइथाय् नं १५० गू ति हे बौद्ध गुफात दु । 

बौद्ध समाज ः

गुगुं इलय् अफगानस्तानया समाज धइगु हे बौद्धसमाज खः । बौद्ध धर्मया अन व्यापक प्रचारप्रसार जुल सा गनं गनं भचा भचा हिन्दु धर्म न्यन । खतुं आः अन अबलय् बौद्धसमाज गज्याःगु, गुलि क्वातु, छुकिं बौद्ध समाजयात शासन याइ, वा निर्देशन बिइ अले राज्यं अनया बौद्ध समाजयात गज्याःगु ग्वहालियात धइगु अज्याःगु बांलाक कनीगु अभिलेख लुइकूगु खनेमदुनि । तर नं द्वलंद्वः दँतक अनया छगू जक धर्म व जीवनशैली जुयाच्वंगु बुद्धधर्मं हे उमिगु समाजयात बांलाःगु लँपुइ यंकल जुइ, उमिसं बुद्र्धं स्यनाबिज्याःगु मार्गय् वनाः हे जीवन यापन यानाच्वनजुइ धकाः अनुमान यायेफु । मेगु प्रतिद्वन्द्वी धर्मया उपस्थिति मदुबलय् उमित राज्यं नं बांलाःगु हे प्रोत्साहन व संरक्षकत्व बिलजुइ । अझ जुजुपिं हे बौद्ध जुसेंलि जनतायात थःथःगु धर्मकथं जीवन हनेत छुं थाकु मजूजुइ धकाः विश्वास यायेत अःपु ।

बुद्धधर्मया अवनति ः

भगवान बुद्धं हे धयाबिज्याःगु खः, दक्व खँ अनित्य धकाः । अफगानस्तानया थ्व वैभवतां जाःगु बुद्धधर्म नं मदयावनेमाल । न्हय्गूगु शताब्दीइ तक थ्यंबलय् थन बुद्धधर्मया इतिहास बाखनय् जक सीमित जुइमालावन । थुकिया मू कारण धइगु अन मुस्मांतय्सं यानाहःगु आक्रमण व अतिक्रमण खः । न्हय्गूगु शताब्दी धइगु मध्यपूर्वय् मुस्मांतय्गु शाक्ति अप्वयावयाच्वंगु ई खः । मेमेथाय्थें उमिसं अफगानस्तानय् पलाःतल, नचुक न्हुल । थ्व बर्बरतापूर्ण इतिहासयात चीहालं धायेअःपू मजू । सन् ६४२य् इस्लामया ध्वाँय् ज्वना अरब सैनिकत पश्चिमं वल अले सुसानियनतय्त बुकल । मुस्मांत अरबं बुलुहँु पर्सियाया पूर्वपाखे वल अले ६५२य् अफगानस्तानया पश्चिमी शहर हेरुतय् कब्जायात । सन् ६६७तक थ्यंबलय् अफगान वा पश्तुनतय्गु दक्व धयाथें भूभाग मुस्मांतय्गु जूवन । सन् ६८३य् काबुल व मेमेगु थाय्यापिं अफगानतय्सं गनं गनं प्रतिकार नं यात तर उमिसं दुहाँवयेधुंकूपिं मुस्मांतय्त लिनाछ्वयेमफुत । ८औ व ९औ शताब्दीइ तकया दुने आःया अफगानस्तान व पाकिस्तानया मनूततय्त उमिसं सुन्नी मुसुमां दयेकेधुंकल । उमिसं गजनी, काबुल इत्यादि थासय् अबलय्या बौद्ध शाही शासकतय्थाय् प्रभाव क्यक्यंवन । अनया बौद्धत उमयादतय्गु आक्रमण व अबसित कलिफततय्गु शासनय् ला टिकेजुल तर लिपा सफारिदत, गज्नाविदत व गुरिदतय्गु आक्रमणया न्ह्यःने धाःसा ११औं शताब्दीतक थ्यंबलय् बौद्धत ल्यनाच्वने तकं मफुत ।  

आःया अवस्था ः

छगू सभ्यता, धर्म व समुदायं मेगुयात आक्रमण यायेगु, अतिक्रमण यानाच्वनेगु व पुलांगुयात मदयेकाछ्वयेगु ला मानव इतिहास हे खः । तर थन विशेष यानाः बौद्धतय्सं सयेकेमाःगु खँ छु ले धाःसा थनया इतिहासया थ्व तसकं थुइकेथाकुगु घटनाया विकासक्रमय् नं अनया बौद्धतय्सं थःगु द्वलंद्वः दँ पुलांगु धर्म, संस्कृति कला व सभ्यतायात ल्यंकातयेत गुकथं प्रतिकारयात अले अन च्वने हे मफुसेंलि अनया थःगु संस्कृति ज्वनाः गन पलायन जुल धइगु धाःसा लुइके थाकु । थःगु धर्म, दर्शन, जीवन पद्धति अले संस्कृति हे जुइधुंकूगु बुद्ध धर्मयात इलं फसं पुइकूथें पुइकाछ्वत । उलि जक मखु बुद्धकाल व वयांलिपानिसें बुद्धदर्शनया निंतिं शास्त्रार्थ यानाः महासांघिक–लोकोत्तरवादया विस्तारया केन्द्रविन्दु जुयाच्वंगु अले न्हापा सम्पूर्ण मध्यपूर्व लागाया बुद्धधर्मया हे केन्द्र जुयाच्वंगु थ्व अफगानस्तानय् प्यसः दँ चाःचू दुने छु छु जुल जुइ कि अन बुद्धधर्मया किपालु हे मल्यन, जीव मदुगु ल्वहँ चाया स्मारक बाहेक ? उलिमछि धर्मग्रन्थया रचना जूगु, पाठ जूगु थासय् आः बुद्धधर्म छु धकाः सिउपिं मनूत हे मदयावन । 

थुलितक कि युनेस्को विश्वसम्पदा धयातःगु बामियान या बुद्धमूर्तितय्त सन् २००१या मार्च २ कुन्हु अनया तालिबान शासकतय्संं बन्दुकं कयेकाः तोप मुइकाः हे मदयेकाछ्वत । एन्टी–एअरक्राफ्ट गन व एन्टी–ट्यांक माइन छ्यलाः नं लछि धयाथें बित उमित व सभ्यताया अनुपम चिंयात धूयायात । उकिया निंतिया अबलय्या तालिबानया सर्वोच्च नेता मुल्लाह ओमार धाःम्हस्यां विश्वब्यापी दबावयात वास्ता मयासें उकियात स्यंका हे छ्वयेगु उजं बिउगु खः । उमिसं बुद्धया मूर्तितय्त इस्लामया धर्म विरुद्ध दनाच्वंगु धकाः तायेकूगु खः । व धुंकाः अनया धार्मिक मामिलाया मन्त्रालयं थ्व विनाश इस्लामिक कानुन अन्तर्गत यानागु धकाः वक्तव्य तकं बिउगु खः । मनूतय्सं दकलय् न्हापां थुकिया विनाशया आदेश धार्मिक अतिवादी संगठन अल–कायदाया नेता ओसामाबिन लादेनं हे बिउगु खः धकाः नं धाः । थ्व विषयय्यात कयाः स्वीस निर्माता क्रिश्चियन फ्रेइं “दि जायन्ट बुद्धज” नांगु वृत्तचित्र नं सन् २००५य् दयेकातःगु दु । आः वयाः अन उकुन्हु हे तिनि थ्रिडि प्रकाश प्रविधि छ्यलाः मदयेकुधंकूगु बुद्धमूर्तियात दूगुथें खनेदयेकेगु ज्या जूगु दु । 

उकिं आः थ्व लागा हे विदेशी पुरातत्वविद्तय्गु अनुसन्धानया निंतिं छगू प्रयोगशाला जुयाच्वंगु दु । स्वीदँ–पीदँनिसें थी थी देशयापिं पुरातत्वविद्तय्सं थन थी थी थासय् उत्खनन् यानाच्वंगु दु, व लुत थ्व लुत धकाः विश्व संचारमाध्यमय् बय्बय् यानाच्वंगु दु, तर थनया स्थानीय मनूतयत्त धाःसा थःगु देसय् लूगु अज्याः अमुल्य खजानां खास छुं हे उत्साहित यानाच्वंगु मदु । उमित बुद्धधर्मप्रति भ्याःचा नं आस्था, श्रद्धा व सम्मान दुथें मताः । 

तर थन अफगानस्तानं छगू पाठ स्यनाबिउगु दु झीत — मेपिन्त फुकेगु हे थःगु थाय् ल्यंकेगु मखु खनी । थथे थःगु हे चाय् ब्वलंगु निद्वःदँया सभ्यतायात तहस नहस यानाः नं आः अन मुस्मांत सुखचयनं च्वनेखनाच्वंगु मदु । मुस्मांतय्गु जक एकछत्र राज खःसां थःथवय्या हे ल्वापुं देश युद्धभुमि जुयाच्वन । गुबलें चीन, सोभियत रुस व अमेरिका अले आः नाटोया प्रयोगशाला जुयाच्वनेमाल । उमिसं नं मसिउजुइ थ्व गबलय् तक जुइ धकाः ।

नेपालं सयेकेमाःगु ः

अफगानस्तानय् बुद्धधर्मया अवनति व बौद्धस्मारकया विनाश नेपालया निंतिं छगू पाठ खः । राज्य पक्ष बुद्धधर्मप्रति सकारात्मक मजुयाच्वंगु ला दक्वस्यां अनुभव याना हे च्वंगु खः । उकिसं थनया बौद्धजनपिं नं बुद्ध मूर्ति, विहार, मठमन्दिर जक दयेकेगुलिइ लालायित जुयाच्वंगु अले मनूतय्त बुद्ध शिक्षा बियाः धर्मरक्षाया निंतिं तयार यायेमफयाच्वंगु आःया अवस्थाय् राज्य झं झं प्रतिकूल जुयावन धाःसा, मनूत राज्यपाखें दइगु लाभ व सत्कारपाखे यक्व लालचय् तक्यनावन धाःसा कन्हय् झीथाय् नं बौद्धस्मारकत पर्यटकतय्त क्यनेगु ब्वसा जक जुइगु व मनूत धर्म प्रति कायेगु नं मदु बिइगु नं मदुया अवस्थाय् मथ्यनी धायेमफु । व धुंकाः राज्ययात व हे स्मारकतय्त नं धू दयेकेत थाकुइमखु । 

सन् २०१६य् आनन्दभूमिइ पिदंगु