राजेन मानन्धर
म्हिगः बहनी ९.३० बजे न्ह्याःगु जिमिगु ट्रेन थौं सुथय् तकं न्ह्याना हे च्वन । न्ह्यवः व मवःया दथुइ चा बित । न्ह्यः वःगु सुयां मखु, दक्वसिया म्हुतुइ थ्यन ला, थ्यन ला जक । धयां थ्यनीगु जूसा ला म्हिगः हे थ्यनाबिइ का ।
२०१४या जनवरी १६ कुन्हु थेरबाद बुद्धिस्ट एकेदमीइ बुद्धधर्मया एमए ब्वनाच्वनापिं धर्म पासापिं लिसे भारतया थी थी बौद्ध सम्पदास्थल स्वस्वं वनेगु झ्लय् जिपिं मुम्बइ वयागु । धाधां धाधां ५ बजे ती मुम्बइलय् ट्रेनया दिना हे बिइमाल, दित । खःगु स्टेशनय् थ्यन कि तिंन्हुये धकाः पियाच्वनां थ्यंबलय् धाःसा अथे हे । वं वयात घ्वात, वं वयात घ्वात । छझाः दक्वं इतःमितः, सु नं न्हापा मलाः । छम्ह छम्ह यायां दक्व फुत्त फुत्त बय् कुतुं वल । वं वयात स्वत, वं वयात । हानं जिपिं धरतीइ । न्ह्याक्व ब्व ले ध्यबा, पद, सुन्दरताया सर्गतय् — आखिरय् बँय् जूवमसे मगाः । बँय् पलाः लाःबलय् तकं बँ हे लिगिलिगि सनाच्वंगु थें । इक्कुसे । नां हे मुम्बइ । धाथें जि मुम्बइलय् थ्यन ला ?
०००
मुम्बइ छगू चाःहिइकाः जिमित होटल ताजया लिक्क बसं त्वःताथिकल, मुम्बइ धालकि दक्वसिया मिखाय् वइगु ताज होटल अले इन्डिया गेट । छखे थःगु सछिदँ पुलांगु ब्रिटिश शान ब्वयाः होटल ताजमहल प्यालेस दनाच्वन । २००८य् जूगु विभत्स आतंककारी आक्रमणया छम्ह मूक साक्षी । खंसां खं धायेमफुम्ह बिचरा । व नभेम्बर २६ निसें २९ तक मुम्बइया थी थी थासय् जूगु आक्रमणय् मुक्कं १६४म्ह सित अले स्वसलं मयाक्क घाःपाः जुल । लुमनकि हे म्हय् चिम्सँ तिंतिंस्वानावइ । उकिया हे मेगु दिशाय् हुलमुलय् घ्वातुमतुघ्वाघ्वां चक्कंगु गेटवे अफ इण्डिया जिमित पियाच्वन ।
जिपिं छगः स्टीमय् च्वनाः एलेफान्टा गुफापाखे वना । घ्यारघ्यार यायां स्टीमर न्ह्यात । इण्डिया गेट जिमित त्वःताः तापाक्क वन, अले लिउने च्वंगु ताज होटल नं । ख्वाउँसे, सिच्चुसेच्वंगु लकस ।
जिमिगु मन एलेफान्टा स्वये हथाय् जुल । झिंगुगूगु शताब्दिइ पोर्चुगिजत वयाः थन शासन याःमवःतले हे थ्व थनया आदिबासीतय्गु आराधनाया स्थल हे जुयाच्वंगु खः । न्यनातयागु, थन थाय् तकसं न्ह्यइपुगुलिं पोर्चुगिजत शिकार म्हितःवइगु हँ अले थनया बाबांलाःगु प्राचीन गुफाया कलाकृतिला उकिगु तारा कयेकेगु जक यानाः ध्वस्त याःगु हँ । थःगु मखुगु जुल कि अथे जुइ का । पोर्चुगिजत थःगु देसय् धाःसा कलाकृतिया बांलाक संरक्षण याइ, अले मेपिनिगु कलाकृतियात धाःसा छुसिँ स्वयाः अप्वः तायेकीमखु । थःगु कला संस्कृति धइगु दुपिनि ला अथे, करपिनिगु कला व सभ्यतायात मतिना यायेमफु धाःसा झीथाय् थःगु छु दु धकाः न्यंसा लिसः बिइमफइपिन्सं झन् स्वनिगःया कला संस्कृतिया खानीइ शासन यायेखनकि झन् छु जक मयाइ । आप्रवासीतय्गु ज्या हे अज्याःगु — मेपिन्थाय् अड्डा जमेयायेत अनया आदिबासीतय्गु कलासंस्कृतियात झौ मजुइकूतले थःगु पकड बांलाइमखु धकाः उमिं थू ।
एलेफान्टा द्विप धाइगु जुयाच्वन थुकियात अले थ्व ला विश्व सम्पदा धलखय् नं लाः खनी । उलि तापाक्क वयाः नं हुलमुल, कालांकुलुं उलि हे । थन द्विपय् हे नं स्वंगू गां दु हँ थनयापिं आदिबासीतय्गु । अले मुकं यानाः १२०० ति जनसंख्या दु हँ ।
न्हय्गूगु शताब्दीया मनूतय्सं थ्व स्थानीय भासं घारापुरी धाइगु टापुयात रमणीय गुफा दयेकाः थःगु कलाकारितायात अमर यानातयेगु थाय्या रुपय् ल्यल । थनया मराठी भासं थनया गुफायात घारापुरीची लेणी धाइ । अजन्ता व एलोराथें थन नं चट्टानयात क्वानाः, तछ्यानाः ततःधंगु गुफा दयेकाः दुने शैव मुर्तिं छाय्पियातल । उकिसं गनं गनं दुने शिवलिङ्ग । अजन्ता व एलोरा स्वयाः उलिमछि तापाः तर छगू कथंया कलात्मक सामञ्जस्यतां दक्वसित स्वामां हनेथें हनातःगु लुइका ।
गुफा दुथाय् पलाः न्ह्यात जिमिगु । कला व भक्ति छगू हे ला खःनि थाय् पाःसां, धर्म पाःसां । ल्वहँतय् भगवान लुइकीपिन्सं, भगवानय् मतिना पुइकीपिन्सं मयाइगु थन छुं हे मदु । थः यःगु धइगु यःगु हे जुइ । व द्यः जुइमा, वा यःम्ह जुइमा । यःगुलिइ द्यः लुइकूसां द्यवय् यःगु लुइकूसां । भक्तिं मनूतय्त माहान नं दयेकूगु दु । भक्तिं मनूतय्त कंगाल नं दयेकूगु दु ।
झिंन्यासःदँ पुलांगु गुफाय् स्वयाः थन वयाच्वना । गुफा १ व २ भचा ज्वः लाः । २०, ३० मीटरति तःधंगु गुफात ततःजाः, थां नं ततःग्वः । न्हापांगु तःधंगु गुफा धयातःगुलिइ पाखे पलाः न्हयाका । उलिमछि अंगः ध्यनाः दयेकातःगु, थी थी सुन्दरतम् द्यःपिनिगु व सेवक सेविकापिनिगु मुर्तिं चाःहुइकाः दथुइलाःगु । अंगलय् जक हे १५गू ति शिवया हे थी थी स्वरुपया चित्रण यानाः मनमोहक मुर्तित थनातःगु दु —शिवया हे थी थी रुप जुइ उपिं । मेगु स्वयाः बिस्कं स्वरुप दूगु व दक्वस्यां महाराष्ट्र पर्यटनया चिं धकाः म्हसिकातःगु स्वंगः छ्यंया विशाल मुर्ति । थनया थ्व महेशमुर्ति पुचः धयातःगु गुफाय् शिवयात श्रृष्टिकर्ता, पालनकर्ता व संहारकर्ताया रुपय् धकाः छम्हय् स्वंगः छ्यं तयाः प्रस्तुत यानातल । धाःसा जिगु पूर्वाग्रह खनेदइ तर जिं मथुयाच्वन उलिमछि बाबांलाःगु व प्राचीन स्मारकत दयेक दयेकं छाय् महाराष्ट्र सरकारं महाराष्ट्र पर्यटनया म्हसिकाचिं वा लोगोया रुपय् थनया त्रिमूर्तियात हे ल्यल जुइ । स्वन्हु तक स्वयागु अजन्ता। एलोरा व एलेफान्टाया मेगु गुफा व मूर्तित महाराष्ट्रयात ब्वये लायक मजूथें ताःगु ला?
जःखः ततःधीपिं द्वारपालत थनाः दथुइ मेगु चिकिचाधंगु कुथि । खिउँसेच्वंगु द्यःगलय् छु दइ धकाःच्वनां ला व हे शिवलिङ्ग । न्हापांगु ला तकसं हे तःधं आकारया जक खँ ल्हायेगु खःसा । अंगलय् थनातःपिं द्यःत नं ततःधिकः हे जुइगु जुल । मतमितया व्यवस्था मदुगुलिं दुने खिउँसे च्वं । अले सरसफाइ नं जुयाच्वंगु मदु । ततःधिकःपिं द्यःपिनिगु शरीर रचना व भाव भंगिमा ला उथें खः तर थन छाय् खः मसिउ भचा झिझाँय् मिझाँय् दंथें जुयाच्वंगु दु । द्यःपिं नं जिपिं खनाः तंचाःथें जुयाच्वन । अथे खयाः नं थन आकारया दृष्टिकोणं थनया मूर्तित नं ततःधिकः, कलात्मक मोटिफत नं ततःधं । अझ खःसां सुन्दरताया ल्याखं धायेगु खःसा थुुकिं जिमिगु अजन्ता एलोराया सवाःकयावये धुंकूगु मिखातय्त लुधंके मफुत । छु मगाः छु मचाः थें च्वच्वं हे स्वयेगु सिधइगु । भव्यता हे जक नं सुन्दरताया द्योतक मजुइफु ।
अजन्ताया हीनयानी व महायानी अले एलोराया बौद्ध, शैव व जैन गुफाया कलाकारिताया न्ह्यःने थ्व ला छुं नं मखु थें च्वं । उकिसं यक्व धयाथें मुर्तित ल्हाःतुति स्वहायाच्वने धुंकल । अज्याःगु उत्कृष्ट कला नमूनाय् मेपिनि मिखा ला मलायेमा धयाथें च्वनी, अन ला... । स्यंकेफक्व स्यंकातःगु खनेबलय् नुगलय् दुनें दुनें काइँया मिनावइ — न जिमि मांया क्वसः, न जिमि अबुया सरबय् । तर नं सुन्दरताया नाश सुयागुं मिखाय् नं न्ह्यनीमखु । थ्व प्रकृतिं स्यंकूगु मखु महिताःत वयाः आल्पसें हे नाश याःगु खः धइगु सिइदु । गुलि ल्यन, उलि ला विश्वया हे सम्पदा खः ।
मेखे मेमेगु गुफात ला स्यनाच्व.गु दु वा ल्ह्वनाच्वंगु धकाः वनेमजीका तल । वनेगु थाय् नं मन्त, स्वयेगु धैर्य नं मन्त । मेमेथाय् उलि बांलाक संरक्षण यानातःगु थज्याःगु हे गुफात, थन धाःसा वाय्त्यःफाय्त्यः यानातःगु हे धाःसां मपाः ।
प्यखेरं वाउँगु गुँ, छम्ह निम्ह न्हिपं तहाकःपिं माकःत । फसं सिमाहःयात प्याखं ला हुइकाच्वंगु दु तर जिमित सिचुकेफयाच्वंगु मदु । न्हिनय्या ताःन्वः सुथया चिकु ल्वःमंकेत गाः ।
जिं ब्वनातयागु, थन निगू गुफा पुचःत दु — हिन्दू पुचलय् न्यागू गुफा दु, अले बौद्ध पुचलय् निगू । थनया जंगली बासाल्ट चट्टानय् सुन्दर कलाकृतिया निर्माणया ज्या ५गूगु शताब्दी निसें गूगु शताब्दीतकया दुने जुल । न्हापा न्हापा थनया गुफाय् चित्रकारीया ज्या नं जूगु दइ धकाः आः ल्यनाच्वंगु छकू निगू प्रमाणं धयाच्वंगु दु ।
अजन्ता एलोराय् थें थन नं गबलय्निसें मनूतय्गु स्वापू त्वाःदल धकाः धाये अःपु मजू । अथेसां कमसेकम सन् १५३४य् भारतय् पोर्चुगिजत वयाः उपनिवेश दयेकेधुंकाः धाःसा थ्व लूगु खनेदु । तर उमिसं थनया थ्व अपार सम्पदायात संरक्षण यायेगु स्वयाः थुकियात नाश यानाः हे थन थःगु स्वमित्व ल्यंकातयेगु नीति दयेकल । उकिं उमिसं थनया दकलय् बांलाःगु कलाकृति धयातःगु विशाल किसिया मूर्ति (थुकिंयानाः हे उमिसं थ्व गुफा पुचःया नां एलेफान्टा तल)यात ल्ह्ययाः भिक्टोरिया एण्ड अल्बर्ट म्यूजियमय् तयेयंकल । अले थ्व नां जकया एलेफान्टा जुल, हिं मदुगु हिं थल थें ।
अथेसां भारत स्वतन्त्र जुइधुंकाः थुकिया विशेष चर्चा परिचर्चा जुइवं यूरोपय् थ्व प्रति चिउताः काइपिं दयावल, थन भारतया हे सरकारं नं थनयात संरक्षण यायेत पलाः न्हयाकल । उकिं थनया संरक्षण सन् १९७०य् तिनि न्ह्यात अले सन् १९८७य् ला थ्व विश्व सम्पदाया धलखय् हे लात । आः जुयाच्वंगु यात उमिसं संरक्षण हे जुयाच्वंगु धयाच्वंगु दु । ज्या नं भचा भचा जुया हे च्वंगु दु । तर जिगु मनय् खँ उलुउलु मिनाच्वंगु — महाराष्ट्र छगू हे राज्यया दुने लाःसां थन मेमेगु थासय् थें छाय् संरक्षण जुयामच्वन ? छाय् थ्व जक चिरिमांया मचाथें जुयाच्वन?
स्वस्वं स्वयेमगाःनि । जि जक जिउसा जीवनज्वःछि हे थन थ्व ल्वहँतय् दथुइ च्वनाबिइ । ल्वहँया नुगः दुपिंलिसे स्वयाः स्वां या नुगः दुपिं ल्वहँतय्लिसे म्वाये अःपु ।
३ बजे जूबलय् ला वनेगु लँ तप्यन । उलि याकनं लिहाँ वनेगु जुइ धकाः मतिइ हे मदूगु । काचाकचां क्यामरायात निपाः स्वपाः फोटो कायेका । लिउने ऐतिहासिक तोपत ला छु बौद्ध विहारतकं स्वये मखन ।
आः मुम्बइया समुद्र किनार वनेगु हँ । ओहो, उकिं का हथाय्चःगु । समुद्र धाल कि मन मुसुकायेधुंकी । चिचि नं पापा नं गनं दइ, प्राचीन कलाकृतिया रसास्वादन यायेधुंकाः आः प्राकृतिक दृष्यय् मन तयेगु ला कि? अन वथेंतुं आधुनिक जीवन शैलीया किपा नं ला दइ नि । समुद्र स्वयेदइगु लसतां जिगु थनया बौद्ध विहारतलिसे पाचिनेमखंगु दुख हिलाकाये मफु । अथें अथें म्हुतु पउँसे च्वनाच्वन । थःगु म्हुतुइ नं चि मगाःथें जुयाच्वन । जिमि नं ला मन दइनि पलख छम्हस्या मिखाय् मेम्हस्या स्वयाः स्वयाः जक मनया खँ ल्हाये । आः हानं गबलय् नापलायेगु धकाः तक नं न्यनेमखं । ईया न्ह्यःने दक्व विवश । हिफःद्यःया न्ह्यःने मू हाम्ह दुगुचित सालायंकूथें । वं आसे धकाः तकं धाये मखं । जिं वयात च्वतुक्क त्वःता वया । वया छु, जिं थःत व पाखें तापाक्क यंका । जिं सिउ वया जितः त्वःता छ्वये मन मदु । जि हे कठोर जुयाबिया, ल्वहँ जुयाबिया, व गुलाफस्वां ।
०००
हानं व हे मुम्बइ, – व हे ततःबालागु लँ, चिचिखागु भिखाचा । समानताया खँ ल्हाइगु असमान विकास मुम्बइ । समुद्र किनार किनारं वनाच्वना । बसया न्हाय्कनं जिमिसं समुद्रयात फासः फासः यानाः मिखाय् परकाच्वना । समुद्रसिथय् ल्हाः कुलिचिनाः वनाच्वंपिं, बिइत्यंगु निभाःया सवाः कयाच्वंपिं ल्याय्म्ह–ल्यासेत । मतिना यायेत समुद्र माःगु लाकि समुद्र खनकि मतिना ह्वइगु खः मसिउ । बां नं लाः, चकंगु समुद्रया न्ह्यःने नुगः चकंकाः मतिना ब्वयाच्वंपिं ।
ह्याउँगु निभालं बसया झ्याः हाचां गायाः जिगु ख्वालय् तकं प्यपुं वयाच्वन, चुप्पा नःवयाच्वन । समुद्र किनार व ह्याउँगु निभाः गन सदां दयाच्वनी । न्हाय्कनं पिनेच्वंगु दक्व क्यँला क्यन तर व थः हे अपाय्चा पाः, गथे क्यनी वं अपाय्जि तपाःगु समुद्र । मिखां हे न्हयायेमदूगु समुद्रयात बसया झ्यालं दानाच्वना । धाधां खिउँसे च्वना वल । व हे समुद्र किनार व किसिद्वम्बः, बिइत्यंगु सुद्र्यःया ह्याउँगु किरणं समुद्र छगुलिं झलमल्ल थिनाच्वंगु । समुद्रं वा धकाः ल्हाःबियाः सःता च्वन जि विवस । बसय् जि कैद । ग्व, समुद्र वनेगु धाःगु नं विण्डो सपिङ जक जुल । समुद्रयात न्हाय्कं क्यनेथें क्यनाः जिमित बसं घुसुहुँ समुद्र स्वयाः तापाक्क सालायंकल ।
बसया झ्यालं झ्यालं हानं मुम्बइ चाःहिलाच्वना । बसं छु छु स्व धाल व व स्वयाबिया । स्वस्वं समुद्रकिनारं नं जिमित त्वःता छ्वत । न्हाय्कनय् स्वयेथें छकः जक खन । लुधंक स्वये हे मखन । समुद्र व शहर स्वयाः जिपिं तापाना वन । खाली बन्जर मैदान जक । मनूतय्गु किचः तक नं गनं खनेमदु । गन वनीगु खः गन थ्यंकीगु खः मसिउ । गनं न गनं ला थ्यनी हे तिनि जुइ ।
पिदंगु — थाय्भु १०
No comments:
Post a Comment