20140919 कारलाया बौद्ध गुफा

राजेन मानन्धर

बुद्ध जन्मेजक नेपालय् जुयाबिज्यात, तर वसपोलया बुद्धत्वलाभ, धर्मचक्र प्रवर्तन निसें परिनिर्वाण तक गुलि नं ज्या जुल व दक्व थौंया भारत दुने हे जुल । अले लिपा बुद्धधर्मया प्रचारप्रसार नं अन हे यक्व जुइगु स्वभाविक खः । बुद्ध लिपा अन गज्याः गज्याःगु राजनीतिक ह्यूपाः वल अले अनया शासकतय्सं बुद्धधर्मयात गज्याःगु मिखां स्वल धइगु मथुइकं थौं अपाय्धंगु बुद्धया देसय् बुद्धधर्म तिंख्यलय् मुलु मालेथें छाय् जुल धइगु सिइकेफइमखु ।

बुद्धधर्मया प्रचारया प्रारम्भिक कालय् भारतया दकलय् स्वयेबहगु बौद्ध स्मारक धइगु हे गुफा कला खः । धाइ, भारतय् जक थज्याःगु गुफात द्वःछिगुलिं मल्याः हँ । उकिइ मध्ये अजन्ता, एलोरा, एलेफान्टा, कारला, भज, कन्हेरी, बाघ इत्यादि मुख्य खः ।

करला, कारला वा कारले धइगु महाराष्ट्र राज्य दुने लाःगु छगू गुफा क्षेत्र खः गुगु लोनाभला धइगु थाय्या लिक्क लाः । थन हिनयान (थेरबाद) लिसे सतिइगु बुद्धधर्मया थज्याःगु १६गु गुफा खनातःगु दु ।

थनया दकलय् पुलांगु गुफा १६० ईशापूर्वय् दयेकातःगु धकाः धयातल । थन सिइ दयेक निगु कालय् निर्माण जूगु खने दु — न्हापां ईशापूर्वया निगगू शताब्दी निसें ईशाया निगूगु शताब्दीतकया दुने जुल, हानं लिपा ईशाया न्यागूगु शताब्दीनिसें झिगूगु शताब्दी तक । अथे धइगु थन दयेकेगु, छाय्पिइगु ज्या थ्यंमथ्यं द्वःछिदँ तक जुया हे च्वन । अज्याःगु थाय्यात थौं भारतीय पुरातात्विक सर्भेक्षणं संरक्षित स्मारक धकाः घोषणा यानातःगु दु ।

मुम्बइ व पुनेया दथुइ लाःगु हिल स्टेशन खण्डाला जुयाः वनेवं लोनभला हिल स्टेशन थ्यनी । थनया बसपार्कं भचा पहाड गयेवं कारलाया गुफा थ्यनी ।

च्वय् मैदानथें चकंगु थासय् मुकं झिंखुगू गुफात दु । उकिइ मध्ये छगुलिइ निगू लुखाया दथुइ छपाः बुद्धया महत्वपूर्ण अंगलय् दयेकातःगु मूर्ति (रिलीफ) दु । थुकियात इस्वीया निगूगु शताब्दीया कलाकृति जुइ धकाः धयातःगु दु । व बाहेक थन मेगु नं अज्याः अज्याःगु गुफात दु गन दथुइ प्रार्थनागार दइ अले अन हे हानं चिचिकूगु क्वाथा पिकयाः भिक्षुत च्वनेगु याइ ।

लिक्कसं हे थनया विशेष आकर्षण जुयाच्वंगु चैत्यगृह दु । थुकियात भारतय् आःतक लूगु अज्याःगु पुरातात्विक गुफात मध्यमे दकलय् बांलाःगु व दकलय् तःधंगु धकाः धयातःगु दु । दुहाँ वनेगु भराय्पाःगु लुखाया खवय् १५ मिटर तजाःगु अशोकं दयेकीगु थज्याःगु छगः थां दु । उकिया द्यःने म्ह छम्ह हे जुयाः प्यंगु दिशाय् स्वयाच्वंपिं प्यम्ह सिंह दूगु आकृति दु । थन न्हापा मू लुखाया जवंखवं निगः थज्याःगु थां वा स्तम्भत दूगु खः । आः मेखे दूगु स्तम्भ मदयेकातये धुंकल ।

थन दुहां वनेत चिधंगु लुखां दुहाँ वनाः प्यतँ न्यातँ जाःगु तसकं हे दुग्यंक कलाकृतिं छाय्पियातःगु चुक वा बरण्डा दु ।

थन बुद्धमुर्तिया लिसें किसि व सिंहया मुर्तितय्त नं बांलाक छाय्पा तयातःगु खनेदु । विशेष यानाः थन दनाच्वंपि मिजं–मिसाया जोडीतय्त मनूतय्गु मिखां बेवास्ता यायेफइमखु । लगभग नग्न खनेदुपिं थज्याःपिं मिजं मिस्तय्गु मूर्तिं थनया सौन्दर्य अप्वयेकाबिउगु कला समिक्षकतय्गु बिचाः दु ।

थ्व चैत्यगृह छगः हे ल्वहँया पःखाः थज्याःगु पहाडयात ध्यनाः ध्यनाः १४ मीटर तजाः अले १४मीटर तब्या यानाः दयेकातःगु दु । अथे हे थ्व लुखा स्वया ३५ मिटर दुने दुहाँ वनाच्वंगु दु । थुकियात निख्यरं कलात्मक थांतय्सं घेरेयानातःगु दु । निखेरं दनाच्वंगु ३७गः थांत थनया मेगु विशेषता खः । हरेक थांतय्गु द्यःने छज्वः छज्वः किसित फ्यतुनाच्वंगु दु अले हरेक किसिया द्यःने छम्ह मिजं व छम्ह मिसा फ्यतुना च्वंगु दु (गनं गनं धाःसा मिसा–मिसा नं पाचिनाच्वंगु दु) ।

थनया मेगु विशेषता धइगु सिँया धलिं खः । छत दक्वं ल्वहँयागु हे धी खःसां सलया लाकां आकारगु व छतय् प्यपुंकातःगु दुगःक्वँय्थें यानाः दयेकातःगु धलिंत थन सजावटया ल्याखं हे जूसां महत्वपूर्ण जू । पुरातत्वविद्तय् धापू कथं व सिँया संरचना अन २,००० दँनिसें १,५०० दँतक अथे च्वनाच्वंगु दु, किलं नयाः वा लखं चनाः फुनावंगु मदु ।

चैत्यागृहया अन्तय् अथवा सभागृहया ल्याखं धायेगु खःसा दबू दइथाय् छगः चीबाः वा चैत्य दु । ईशापूर्व न्हापांगु शताब्दीइ दयेकूगु धयातःगु थ्व चैत्य तःता किसिमं अजन्ताया गुफाय् दूगु चैत्यत (अले सक्व वज्रजोगिनीयाथाय् च्वंगु क्वाःपाःद्यः)लिसे ज्वःलाः । थनच्वंगु चैत्य न्हापां ला ड्रम धंकातःगुथेंच्वंसा उकिया द्यःने डोम दयेकातःगु दु । उकिया द्यःने घनाकार हर्मिका दुसा द्यःने अखतं भ्वपुइकातःगु पिरापिड थज्याःगु न्हय्तगिं दूगु बुट्टा दु । उकिया द्यःने नं हानं सिँयागु कुसां कुइकातःगु दु । थ्व नं म्होतिं निं निद्वःदँ पुलांगु सिँया संरचना धकाः धयातःगु दु ।

अपाय्धंगु प्राचीन बौद्ध स्मारकया मूख्य द्यः धायेमाःम्ह चैत्यय् धाःसा गनं नं बुद्ध मूर्ति कियातःगु मदु । बुद्धधर्मया प्रचारप्रसारया प्रारम्भिक कालय् बौद्धतय् बुद्धमार्गय् वनाः नं बुद्धया मूर्तिया पुजा यायेमयः धइगुया छगू दसु जुयाच्वंगु दु थ्व कारलाया चैत्यगृह ।

थपाय्मछि धंगु थासय् उमिबांलाःगु व भव्यगु स्मारक दुथाय् थ्व सुनां गबलय् दयेकल धइगु त्याजीगु अभिलेख वा ऐतिहासिक श्रोत धाःसा लुयावःगु खनेमदु । च्यासः च्वासः दँ तक थन निर्माण या ज्या जुल तर उकिया श्रेय छम्हस्यां जक कायेगु कथंया अभिलेख थन गनं मदु । दयेत ला अनया थामय् निगू स्वंगु शब्दया ब्राम्ही लिपिया अभिलेखत मदूगु मदु तर उकिं छम्हनिम्ह दाता विशेषया योगदान जक क्यनी । थुकिया दातात मध्ये विजयमति, सोपरा, उमेहनकत, धेनुककतयापिं जुयाच्वन । इस्वीया निगूगु शताब्दीया जुजु नहपालया जिलाजं जुजु ऋषभदत्तं थ्व निर्मार्ण क्वचायेकाः भिक्षु संघयात दान बिउगु खनेदु । अथे हे शालिवाहन जुजु पुलमाबि द्वितीयं इस्वी १०३ पाखे थ्व विहार मर्मत याःगु खनेदु । थुकथं स्वयेबलय् थ्व विहार व गुफा छम्ह निम्ह जक मखसे तःम्ह जुजु वा प्रशासक पिन्सं भचा भया निर्माणया ज्याय् ग्वहालि याःगु खनेदु धकाः इतिहासकारपिन्सं धाइ ।

कालान्तरय् थ्व थाय्या न्ह्यनेसं च्वंगु छकूचा थाय् हिन्दूतय्गु अधिपत्यय् लाः वन । न्हापा लुखाया जवंखवं निगू स्तम्भ दुथाय् मध्ये छगू स्तम्भया थासय् हिन्दू एकवीरा देवीया छतँजाःगु द्यःगः दयेकातःगु दु । स्थानीय कोली समुदायया मनूतय्सं व द्यःयात पशुबलि तकं बियाः एकदम भावभक्तिं पूजा याइ । थज्याःगु बौद्ध स्मारकया न्ह्यःने गबलय् अले गुकथं हिन्दू द्यःगः च्वंवल धइगु खँया धाःसा इतिहासकार एकमत जूगु खनेमदु ।

Published in Sandhya Times on 20140919 "Buddhist Cave of Karla"