20131110 नेपालभाषाय् यात्रासाहित्यया थाय्

राजेन मानन्धर

१. पृष्ठभूमि

यात्रा मानव सभ्यताया न्हापांगु पलाःत मध्ये छगू खः । मनूत न्हापां जङ्गलय् नसा मालेत, न्हून्हूगु थाय् सिइकेत अले थःगु प्राणया रक्षा यायेत नं उखें थुखे, थुखें उखे जुइगु यात । व हे इलय् छम्हस्यां थःगु यात्राया झ्वलय् खंगु छुं अद्भुदगु वा ज्याख्यलय् वःगु छुं वस्तु वा जन्तु खनकि उकिया जानकारी मेपिन्त बिइगु नं स्वभाविक जुल । ई हिलावंलिसे मनूतय्गु सिइकेगु परिधि तब्या जुया वन, अथे हे उत्सुकता झं झं अप्वयावन । समयकालं भाषाया विकास याकल, सञ्चार अझ सहज व व्यवस्थित जुल । कनेगु माध्यम नं झं झं सशक्त जुया वन । साहित्य थुकथं हे विकासित जुजुं वनजुइ धकाः अनुमान तक यायेफु ।

पश्चिमय् ला साहित्य धयागु हे यात्रा साहित्यपाखें विकास जुल धकाः विश्वास याइपिं दु । विश्वय् यात्रासाहित्यया विकासक्रमयात ब्वयेगु थन सम्भव मदु । थुखे नेपालय् हे नेपाली (खस नेपाली) भासय् नं यात्रा साहित्यया यक्व विकास जूगु खनेदु । थुकियात उमिगु छगू उन्नत व यक्व ब्वँमि दूगु विधा धकाः उमिसं काः ।

थ्व मिखाकुलिं स्वयेबलय् नेपालभाषाय् धाःसा थ्व विधां अझ नं स्वतन्त्र साहित्यया विधाया रुप तकं कायेमखनाच्वंगु आभास जुयाच्वंगु दु । उकिं थ्व विधाया बःचाहाकःगु सैद्धान्तिक पक्षया विवेचना व नेपालभाषाय् यात्रासाहित्यया अवस्थायात कुलेगु तातुनाः थ्व चर्चा यायेमाःगु जुल । नेपालभाषा साहित्यय् यात्रासाहित्य गुकथं प्रवेश जुल, सपूmया आकार बियादिउपिं लेखकपिनिगु कृतिया सामान्य परिचय व मुख्य साहित्यिक पत्रपत्रिकाय् यात्रासाहित्यया रुपय् खनेदुपिं च्वमिपिनिगु नां उल्लेख यायेगु जुइ ।

२. परिचय

अःपुक धायेगु खःसा यात्रासाहित्य छगू कथंया गद्य लेखन खः गुकिया आधार गुगुं नं कथंया यात्रा जुइ । लेखक छथासं मेथाय् वंबलय् अले न्हूगु थाय् व परिवेशय् थःत लुइकीबलय् वयागु मनय् गज्याःगु भावनात वइगु खः उकिया सृजनात्मक व सदृष्य वर्णन सहित निजात्मक रसपूर्ण ढंगं प्रस्तुत यानातःगु वृतान्त खः । 

यात्रा यक्वस्यां याइ । यात्रा लेखन विभिन्न किसिमं जुइफु । छम्ह यात्री आवश्यकता अनुसार दैनिकी, प्रतिवेदन, ल्याःचाः च्वइ । उकिइ साहित्यिक गुण वा रस ल्वाकज्यातकि उकियात यात्रासाहित्य धाइ । थुकिं विशेष यानाः छम्ह यात्रीं थःगु यात्राया दौरानय् मुंकूगु थी थी आनन्द व संघर्ष आदि अनुभवया ल्याःचाः तइ अले थुकियात साहित्यिक ढंगं ब्वमिपिनि रुचिया ख्याल यानाः न्ह्यब्वइ । थाय् व परिस्थिति अनुसार थ्व छगू संस्कृतिं मेगु संस्कृतिइ व छगू देशं मेगु देशय् पलाः तयेबलय् खनेदइगु, लुयावइगु भावना व ज्ञानयात न्ह्यब्वइ । 

नेपालभाषाया छम्ह साहित्यकार माधवलाल कर्माचार्यं मंगलमान शाक्यया सपूmया भूमिका च्वयेगु सिलसिलाय् बियादीगु यात्रा व यात्रासाहित्यया बारे बिचाः थन सान्दर्भिक जुइ । वय्कःया कथं “यात्रा धयागु हे सियाच्वंगु थासं मस्यूगु थासय् न्ह्याःवनेगु खः । अथे नेबलय् न्हून्हूगु खँ खने दयावइ, न्हून्हू अनुभव याना वने मालावइ । अभ्यस्त मजूगुलिं व गुगुं खँ झीत अजू चायापुगु जुइ, अथवा सुखकर जुइ, वा असुखकर व दुःखकर नं जुइ, अथवा गज्वःगु हे भवितव्यं यानाः खतरापूर्ण नं जुइ । न्हूगु थासय् थः धायेपिं यक्को मदुगु अवस्थाय् लाइबलय् म्हय् ज्यू मदयेक ग्यायेमाःगु अथवा संघर्ष यायेमाः कथंयागु अथवा संघर्षपूर्ण अवस्थाय् नं लाःवनी । थुज्वःगु फुक्क अवस्थायागु वर्णन न्ह्याइबलय् उज्वःगु यात्रावृान्त ब्वनी न्यनीपिं भुक्तभोगिपिं हे जूसां वयागु थःगु हे मौलिक अनुभूति व भावाभिव्यञ्जनां यानाः पाठक वाव श्रोतापिंके छगू, अले छु जुइगु, गथे जुइगु धयागु उत्सुकता वा कौतुहल धाये किसिमयागु भावनां सालायंकाच्वनी । थम्हं उज्वःगु अवस्था भोगय् यानाः उज्वःगु हे कौतुहल व उत्सुकताया भावना अनुरुप यानाः वयेधंकूगुलिं व वृतान्त कनीम्हसें व हे कथंयागु व उकिं ह. पिज्वःगु शंलीं सहज रुपं कने हयाच्वनी ।” (शाक्य ः ११२०ः ङ)

२.१ विश्व परिवेश

संसारय् साहित्यया सृजना÷विकास छाय् गुकथं जुल धइगु विषयय् तःता बिचाः, परिकल्पना वा सिद्धान्त दु । छखलः मनूतय् बिचाःकथं मनूत स्वभावतः छथासं मेथाय् वनाच्वनी, चाःहिलाच्वनी अले थ्व हे चाःहिलाः न्हूगु थाय् खंगु मेपिन्त कनेगु मनूया चाहनां साहित्यया विकास जुल धाइ । थ्व ल्याखं स्वयेगु खःसा यात्रासाहित्य मानव सभ्यताया दकलय् पुलांगु साहित्य विधा जुल । 

ईशापूर्व ८गू शताब्दीया ग्रीक कवि होमरया छगू महाकाव्य “ओडिसी”यात समालोचकतय्सं यात्रा साहित्यया न्हापांगु प्रारुप कथं काः । उगु महाकाव्यय् नायक ओडिसियसया ट्रोजन युद्धय् बुइवं ट्रोयनिसें थःगु छेँतक वंगुया वर्णन जुयाच्वंगु दु । ईशापूर्व २गू शताब्दीया मेम्ह ग्रीक भूगोलविद् पौसानियन्सयागु “ग्रीसया वर्णन”यात मेगु महत्वपूर्ण यात्रासाहित्य धकाः कयातःगु दु । अले नेपाःया प्रसंग समेत उल्लेख याःम्ह ईशाया ४गू शताब्दीया चीनियाँ भिक्षु फाहियानयागु भारत व श्रीलंकाया भ्रमण मेगु ऐतिहासिक यात्रा विवरण खः । अज्याःम्ह मेम्ह चीनिया यात्री खः ईशाया ७गू शताब्दीयाम्ह हुएनसाङ्ग, गुम्हसिया भारत व नेपालया यात्राविवरण थौं नेपाःया इतिहास, समाज व धर्मया अध्ययन याइपिनिगु ं महत्वपूर्ण सामाग्री जूगु दु । थुखे ईशाया ११गू शताब्दीया फारसी यात्री लेखक नशिर खुस्रायागु “सफरनामा” अज्याःगु यात्रा विवरण खः गुगु वं न्हय्दँ बिकाः दर्जनौं शहरया बाबांलाःगु थाय्या वर्णन यानाःच्वल । हानं पश्चिमय् १३गू शताब्दीइ इटलीया मार्कोपोलों “संसारया आश्चर्यतय्गु सपूm”मार्फत थः चीन वनागु वर्णन प्रकाशय् हयेवंतिनि पूर्वया महान् सभ्यतालिसे पश्चिम परिचित जुइखन । 

१८गू शताब्दीइ जोनाथन स्वीफ्टं मस्तनिसें बुरापिन्त तकं यःगु “गुलिभरया यात्रा”या प्रकाशन सन् १७२६य् प्रकाशन यायेवं थुकिं छगू न्ह्यथनेबहगु मोड काल । काल्पनिक यात्राया ब हकयाः वं मानवीय प्रवृति व सभ्यतायात हे व्यंग्य बिल । सन् १८३९य् प्रकाशित चाल्र्स डार्विनया दक्षिण अमेरिकानिसें अष्ट्रेलियातकया यात्राया विवरण “बिग्लया जहाजी यात्रा” थ्व विधाया मेगु महत्वपूर्ण कडी खः । उपन्यासकार चाल्र्स डिकन्सयागु “अमेरिकन नोट्स” सन् १८४२य् पिदन गुकिइ लेखकं अमेरिकन समाजया आलोचना यायां यात्राया वर्णन यात । उकथं हे सन् १८७९य् पिदंगु रबर्ट लुइ स्टेभन्सनयागु “खच्चरलिसे सभानाजया यात्रा” पिदनेवं सहासिक यात्रा साहित्यया न्हूगु लँपु चाल ।

२०गू शताब्दीइ डि.एच. लरेन्सं सन् १९२१य् “समुद्र व सार्डियाना” च्वल, महापण्डित राहुल संस्कृत्यायनं सन् १९४४य् “भोल्गानिसें गंगातक” च्वल । थ्व विधां झन् झन् परिष्कृत रुप काल । २१गू शताब्दीइ थुगु विधा झं ब्यापक जुल । अप्वः धयाथें बेस्टसेलर सपूmत थ्व हे विधां वइगु जुल । आःया निम्ह प्यम्ह नांकाये बहपिं यात्रा लेखकत खः — टम मिलर, लरेन्स मिलिमन, रोरी मक्लीन, जेफरी टेलर, ताहिर शाह आदि । निद्वःदँया दुने यात्रा साहित्यया विकास निझ्वः च्वयां पूवनीमखु । थुगु हे कथं थुकिया संसारभर विकास जुयावनाच्वन धकाः अनुमान यायेछिं ।

सामान्यतयाः यात्रा साहित्ययात थुकथं ब्वथलेगु व थथवय् स्वापूतयेगु याइ ः (1)

यात्रा लेखन थुकथं स्वयेबलय् प्यताजि दु — यात्रा सपूm, यात्रा साहित्य, गाइड सपूm व यात्रा दैनिकी । यदि व विवरणात्मक व जगेयाइगु जुल कि उकियात यात्रा सपूm धाइ, विवरणात्मक व स्यनीगु जुलकि गाइड सपूm धाइ, व्याख्यात्मक व स्यनीगु जुलकि यात्रा दैनिकी धाइ । अले जगेयाइगु व व्याख्यानात्कम जुलकि उकिं यात्रासाहित्यया रुप काइ ।

पश्चिमी, विशेष यानाः अंग्रेजी भाय्या यात्रासाहित्य आः तसकं विकसित व उकियालिसें विविधतां जाः । औसत ब्वमिपिन्त उमिगु जीवनशैली व जीवन दर्शन स्वयाः पाःगु जीवनलिसे सतिकीगु विधा हे थ्व खः । उकिं थुकिया माग दु । उमिसं थःगु यात्राय् रोमाञ्च न्ह्यंकी, जीवन, यथार्थ, कल्पना, पश्चिमी सभ्यतास्वयाः पाःगु दर्शन इत्यादियात रोचक ढंगं न्ह्यब्वइ । अले ब्वमिया रुचीयात ध्यान तयाः माःमाःकथं व्याख्यान म्वय्थ्यायेगु नं याइ । अले यात्रासाहित्य गन गुलि उपन्यास जूवनी धकाः हे धायेफइमखु । गथेकि किम स्टेनली रोबिन्सनयागु “इस्केप फ्रम काठमाण्डू” यात्राया आधारय् च्वयातःगु फ्यान्टासी उपन्यास खः । 

पश्चिमय् यात्रासाहित्य थौंकन्हय् गुकथं विकास जुयाच्वन धइगु खँ व्याख्या याये थ्व चिकीहाकःगु लेखनय् सम्भव मदु । तर थुलि धाःसा धायेफु, कि थ्व अन निबन्धया रुपय् छपु लेख वा नियात्रा वा यात्रासंस्मरणया रुपय् छपाः सपूmया रुपय् जक विकास जुया च्वंगु मदु । थ्व ला आः चलनचल्तिइ वःगु थी थी विधाया मिश्रण कथं न्ह्याःवयाच्वंगु दु । छपाः हे सफुतिइ रिपोर्ट, यथार्थ वर्णन, कल्पना, उपन्यासिकता, फ्यान्टासीया अभूतपूर्व मिश्रण जुयाच्वंगु दइ । अले गन यथार्थ विवरण व गन लेखकया कल्पनाया उडान खः धकाःतकं धाये फइमखु । ब्वमिया ज्या लेखकया उडानय् लिउलिउ जक वनेगु जुयाबिइ । लेखकया तर्कपूर्ण द्वन्द्व धाःसा जुयां च्वनी । उलि जक मखु आः ला थ्व सपूm हे जक नं मजुसे सचित्र वर्णनया लागि फिल्म वा डकुमेन्ट्रीया रुपय् नं थ्व विकास जुयाच्वंगु झीसं ल्वःमंके मजिउ । 

नामंनिसें हे थुकिया व्यापकता दूगु व हरेक च्वमि व वयागु भाषिक, सामाजिक व साँस्कृतिक लागा कथं थुकिया परिभाषा पानाच्वंगु जक मखु कि तसकं हे द्रुत गतिं थुकिया विकास जुयावनाच्वंगुलिं थ्व हे यात्रासाहित्य खः धकाः ल्वहँतय् च्वयेथें धायेगु अवस्था आःयात मदुनि । उकिसं थ्व मेमेगु विधा स्वयाः नं थः हे स्वतन्त्र विधा जूगुलिं थुकियात परिभाषा व सिद्धान्तया दायरा दुने कैद यायेगु तकं प्रतिउत्पादक जुइगु सम्भावना दु ।

अंग्रेजी साहित्यया ल्याखं यात्रा सपूmया परिचय थज्याःगु दु ः A dictionary of Literary Terms —Travel book: a neglected and much varied genre of treat antiquity to which may famous, more or less professional or 'full-time' writers have contributed, but which has also been enriched by a nuber of ocassionl writers (J A Cuddon : 1979 : 175)

सामान्यतयाः अंग्रेजीइ क्वय् बियातःगु खँग्वः छ्यलेगु जुयावयाच्वंगु दु ः

1.    Travelgue

2.    Travel account

3.    Travel essay

4.    Memmoir/travel memoir

5.    Travel account

6.    Travel remenisense

7.    Travel narrative

8.    Travel literature

9.    Outdoor literature

२.२ नेपालया परिवेश

पूर्वी साहित्यया संसारय् नं यात्राया प्रवेश यक्व न्ह्यः दुहाँ वयेधुंकल । रामायण व महाभारत थज्याःगु पौराणिक ग्रन्थय् नं यात्राया प्रसंगत ब्वनेगु दु । 

थ्वविधालिसे नेपाः परिचित जूगु नं यक्व दयेधुंकल । थज्याःगु उन्मुक्त विधाया छगू जक आधिकारिक परिभाषा सम्भव मजूसां निगू प्यंगू परिभाषा न्ह्यब्वयेगु सान्दर्भिक तायेका ।

ड्ड नेपाली बृहत् शब्दकोशः नियात्रा — १. यात्रानिबन्धया औपन्यासिक वा उपाख्यानात्मक रूप २. यात्रा वर्णनबारे कथात्मक शैलीं च्वयातःगु निबन्ध (पोखरेल व मेमेपिं ः नेपाली बृहत् शब्दकोश ः २०५२ः ७३४) ।

•  बालकृष्ण पोखरेल ः सत्यया स्वकें वर्णन दुसा यात्रा विवरण व रमरमया आनन्द नं ल्वाकज्याःसा नियात्रा धाइ (पोखरेल ः २०३४ः ख)।

•  तारानाथ शर्मा ः नियात्रा धायेबलय् यात्रावर्णनय् निजात्मक अनुभूतिया सफल समावेश जूगु निबन्ध धकाः थुइकी । ‘जि’ यात प्रधानता बियाः यात्राया भौतिकतालिसें संस्मरण, ज्ञान, विवेक व कल्पनानाप तरङ्गित जुइगु हे नियात्रा च्वयेगु खः (शर्मा ः २०५९) ।

•  ईश्वर बराल ः विधाया दृष्टिं विवेचना यायेगु खःसा साहित्यसीमा उत्तीर्ण जुइकथंया भ्रमणवृत्तान्त हे यात्रा सहित्य वर्गय् लाइ उकिं कोरा, तप्यंगु, छ्याकःगु, गंगु भ्रमणवृत्तान्त साहित्यश्रेणीइ दर्ता जुइमखु । साहित्य अभिधेय जुइगुलिं भ्रमणवृत्तान्तया निम्ति रमणीयता सौन्दर्यविभा, नन्दनतत्व व रसात्मकताया परिपाकं सिद्ध मजिमगाःगु खँ खः (बराल ः २०४३ ः १६) ।

• डा. केशवप्रसाद उपाध्याय ः यात्रावृत्तान्तयात नेपालीइ नियात्रा धायेगु याइ । यात्रा वृत्तान्त संस्मरणदुने हे लाः अले थ्व आत्मपरक शैलीं च्वइ । अथेसां थ्व स्वतन्त्र रुपं विकसित जूगुलिं थुकियात नियात्राया रुपय् पृथक विधा धकाः धायेफु । यात्रासाहित्य तसकं रोचक व शिक्षाप्रद जूगुलिं विश्व साहित्यय् थुकियात यक्वव महत्व बिइ (उपाध्याय ः २०३० ः २१०)।

• निर्मोही व्यास ः यात्राया गति लिसें प्रवाहित जुजुं याथार्थपरक ढंगं लेखकीय आत्मरागया समन्वयया नापं गद्यात्मक रुपं लिपिबद्ध यात्रानुभूतिया सौन्दर्यमय अभिव्यक्ति यात्रासाहित्य खः (व्यास ः २०१२ ः ११) ।

• भीष्म उप्रेती ः सामान्यतः यात्रा याइम्ह मनू, यात्रा याइगु थाय् व उगु थाय्या सामाजिक, आर्थिक, साँस्कृतिक, प्राकृतिक व राजनीतिक जीवनया अभावय् यात्रावृत्तान्त रचना यायेफइमखु । थज्याःगु खँय् अझ चिन्तनशीलता व अनुभूतिया निजात्मकता न्हापं तनकि व यात्रानिबन्ध जुइ (उप्रेती ः २०५५ ः ७)।

नेपालीइ (व हिन्दीइ) क्वय् बियाकथंया शब्द सामान्यतः छ्यलातःगु खंकेफु ः

१. यात्रासाहित्य 

२. यात्रावृत्त, 

३. यात्रावृत्तान्त 

४. भ्रमणवृतान्त 

५. यात्रासंस्मरण

६. यात्राविवरण, 

७. यात्रानिबन्ध, 

८. भ्रमणवृत्तान्त, 

९. यात्रासाहित्य, 

१०. नियात्रा 

थ्व दक्व नां यात यात्रासाहित्यया पर्यायबाची शब्दया रुपय् हे कायेगु याःसां दक्वं छता धाःसा मखु । कमसेकम यात्रासाहित्यया विकासय् स्वंगु तगिंयात पारयायेधुंकूगु खनेदु । 

क. यात्रा वृतान्त ः न्हापान्हापा थः न्हूगु थासय् वनेबलय् उगु थाय् वनागुया प्रमाण वा परिचय स्वरुप थम्हं थ्व थ्व याना धकाः धलः वा विवरणया अभिलेखीकरण याइ । थज्याःगु प्राविधिक व वर्णनात्मक लेखनयात यात्रा वृतान्त धाइ । साहित्यया झ्वलय् वयेधुंकाः नं भाव वा रस स्वयाः वस्तुगत विवरणय् जक सिमित जुइकथंया लेखनयात थ्व धलखय् तयेगु याइ ।

ख. यात्रा संस्मरण ः अप्वःयाना साहित्यकारपिं विभिन्न प्रसंगय् यात्रा याइबलय् उमिसं च्वइगु यात्रा वृतान्तय् साहित्य ल्वाकज्यानाच्वनी । थज्याःगु लेखनय् यात्रा वृतान्तया विवरण ला दया हे च्वनी, उकिया लिसें थन साहित्यया सवाःनं भचाभचा वयाच्वनी । लेखन निजात्मक जुयाच्वनी । निबन्ध ब्वनेथें जुयाच्वनी । समग्ररुपं धायेगु खःसा थ्व छगू कथंया संस्मरण खः ।

ग. नियात्रा ः यात्रा संस्मरणया थ्व छगू उत्कृष्ट ताजि खः । नियात्रा धइगु छगू अज्याःगु विशिष्ट प्रकारया आत्मपरक निबन्ध खः गुकिं भावनाया लिसें यात्राया अनुभव, संघर्ष व अन्तिमविन्दु थ्यंगुया आनन्द नं धीचिनाः अभिव्यक्त जुयाच्वंगु दइ, साहित्यिक भाषां । थ्व थथेयानाः वनेगु अथेयानाः वनेगु धकाः स्यनीगु ट्राभल गाइड वा पत्रकारया रिपोर्ट नं मखु अले कविया भावुक उडान जक नं मखु । थुकिइ भावना व तथ्य नितां दइ, ब्वमियात थः लिउलिउ ब्वनायंकी । ब्वमियात वं थम्हं मिखां खंगु दृष्य व घटनाया सविस्तार ब्याख्या जक याइमखु कि उकियालिसें वा वसिकें अनथाय् लेखकया नुगलय् दासिवयाच्वंगु भावनायात कविताथें कस्सिक चिनातःगु भासं न्यंकी, ब्वमियात थःगु भावनाया खुसिइ नापनापं लालकायेकी ।

अथे जूगुलिं थुलितक धायेफइ कि छम्ह साहित्यय् कलम न्ह्याःम्ह, सिर्जनाय् मन क्वसाःम्ह मनू न्हूगु थासय्, न्हूगु परिवेशय् अले थःगु स्वयाः पाःगु मौसमय् यात्रा यायेबलय् वं थम्हं खंगु थाय्, अनया वातावरण व मौसम, नापलाःपिं मनूत, भोगेयाःगु परिस्थिति अले रोचक घटनायात सवाः वयेक प्रस्तुत याइ, व नं निजात्मक, थःगु विवेक व भावनायात छ्यलाः । थ्व हे खँया गद्यात्मक साहित्यिक प्रस्तुति हे अन्ततः यात्रासाहित्य÷नियात्रा जूवइ ।

अथेनं गुम्हगुम्स्यां यात्रासाहित्य व नियात्राय् भेद क्यनाच्वंगु दनि । गथेकि वेदव्यास उपाध्यायया कथं सुं सृजनशील यात्रीं यात्राया झ्वलय् खंगु–भोगेयाःगु विविध परिदृश्य, घटना–प्रसङ्ग व मुंकूगु अनुभवयात निजात्मक रङ्गं रँगेयानाः भावना व कल्पनाया यथोचित समन्वयया लिसें मनोहारी शैलीं आत्मपरक ढङ्गं लिपिबद्ध यानातःगु यथार्थपरक गद्य कृति हे यात्रासाहित्य खः अले नियात्रा चाहिँ यात्राकारया प्रगाढ आत्मरागरञ्जित व अनुभूतिप्रबल यात्रावर्णन खः, गुकिइ यात्रागत वस्तुतथ्य लेखकीय आत्मपरकतालिसें एकाकार जूगु दइ (उपाध्याय ः २०६६ ः ५१) ।

अझ गुलिं गुलिं ला दक्व यात्रा संस्मरणयात नियात्राया रुपय् कायेत तयार हे मदु । डा. तारानाथ शर्मां दक्वकथंया यात्रा संस्मरणयात नियात्रा धकाः धाःगुयात भूल तायेकादी । वयकेकलं धयादी — झी ब्वमिपिं जक मखु अल्याख च्वमिपिन्सं व सम्पादकपिन्सं नं सामान्य यात्रा वर्णन (यात्रा वृत्तान्त, भ्रमणवृत्तान्त वा पर्यटकीय व्याख्या अर्थात् तप्यंगु भौगोलिक स्थिति, सवारीसाधन, आवास, भोजनप्राप्तिया सुचं)यात हे भ्रमवश नियात्रा धयाहःगु दु । नियात्रा यात्रावर्णनया पर्यायवाची खहेमखु । ... गुगुं नं यात्रावर्णनं नियात्राया स्तरय् थ्यनेत कृत्रिम व वस्तुगत व्याख्यायात त्वःताः बाखं, उपन्यास वा निबन्धं थें हे नितान्त निजी अनुभूतियात महत्व बिइमाः गुगु थाय्या व सिथतिया बयानय् गथे लेखक वहे थाय् व स्थितिलिसे निजात्मक रुपं पुवंक आत्मसात् जूगु दइ व बयातयात ब्वँब्वं वनेबल ब्वमि नं थःत पुवंक ल्वःमंकाः वयवद्ध व गतिममय जुयाः च्वमि हे थः थें जुयाः अनुभूतिइ डुबेजुइमाः (शर्मा ः २०६७ः )। 

नेपाली साहित्यय् विशेष रुपं नियात्रा धइगु न्हूगु नांयात यक्वस्यां ययेकूगु खनेदु । दक्व खँग्वः आखिरय् संस्कृतया तत्सम हे जूगुलिं नेपालभाषाय् थ्व विधायात म्हसीकेत थःगु हे कथंया, दक्वस्यां यइकथंया खँग्वः मलूतले न्ह्यागु शब्दयात काःसां जिउ । नेपाली साहित्यकारपिनि यःगु व चिकीहाकःगु जूगुलिं नेपालभाषा साहित्यय् नं नियात्रा धइगु खँग्वः हे काःसां मपाइगु खनेदु । अय्सां गुगु निबन्ध वा सपूm पुलांगु कथंया व गुगु न्हूगु कथंया धकाः ल्याःखानाः ब्वथलेगु संभव मदु छाय् धाःसा न्हापान्हापा च्वयातःगु संस्मरणय् नं भावयात निषेध यानातःगु मदु अले आः नं विवरण विना नियात्रा च्वये संभव मदु । थ्व नितान्त व्यक्तिगत शैली व छम्हसिया हे अवस्था व कृतिया लम्बाइलिसे स्वापू दूगु प्राविधिक खँ नं जूगुलिं विवरण व भावया सन्तुलनयात निबन्धात्मक स्वतन्त्रता धकाः कायेछिं ।

नां न्ह्यागु हे बियातःसां थुकिं थ्व यात्रालिसे सम्बन्धित अले साहित्यिक धकाः क्यं । अले स्वभाविक रुपं थ्व पद्यात्मक स्वयाः गद्यात्मक जुइ । थ्व सुख्खा, प्राविधिक व आय्बुसेच्वंगु वर्णन जक मखसे लेखकया निजात्मक भावना, भनुभूति, धारणा व विचारलिसे नं स्वापू दयाच्वनी धकाः लगभग दक्व लेखक समालोचकपिं सहमत जू । तर उकिइ गुलि प्रतिशत वर्णन अले गुलि प्रतिशत भाव दइ धइगु खँय् धाःसा ई, विषयवस्तु, लेखकीय स्वभाव वा शैलीं निर्णय याइ ।क

यात्रासाहित्यया विकास उलिमछि जुइधुंकाः नं थ्व अलग्ग विधा खः लाकि निबन्ध हे जक खः धइगु धारणां समालोचकपिन्त ज्वनाच्वंगु खनेदु । गुलिं गुलिं समालोचकत आः नं थुकिया अलग्ग अस्तित्व स्वीकार यायेत तयार खनेमदुनि । आधुनिक साहित्यय् थ्व विधा गन लाः धइगु छलफल जुयाच्वंगु आपाः दत । थ्व स्वयम् हे छगू कथंया निबन्ध जूगुलिं थ्व निबन्धया छगू भेद जुयाच्वनेगु लाकि थुकियात न्हूगु अलग्ग विधाया रुपय् विकसित यानायंकेगु धइगु थौंया मुद्दा खः । निवन्ध थः हे ब्यापक विधा जूगुलिं अले हानं थ्व नं उतिकं ब्यापक खयाः नं यात्रालिसे गबलें मबाइगु स्वापू दूगुलिं थुकियात थःगु कथं हे पहिचान बिइगु कुतः थी थी साहित्यकारपिं पाखें जुयाच्वंगु दु । 

२.३ नेपालय् यात्रासाहित्य

नेपाली साहित्यय् यात्रासाहित्य विसं १५५०य् च्वयातःगु धयातःगु “राजा गगनीराजको यात्राया” (प्रकाशित २०३९साल) लिसें विकास जुल धायेगु चलन दुसां विसं १९१० च्वयातःगु “जङ्गबहादुरको बेलायत यात्रा”यात थ्व विधाया महत्वपूर्ण आलेखया रुपय् न्ह्यब्वयेगु याः । 

भवानी भिक्षुं ‘सिमलासम्म’ (१९९९, शारदा) च्वयेवं यात्रा सहित्य आधुनिक कालय् दुतिन धाइ । वयांलिपा फलेन्द्रविक्रम राणाया ‘भेडाबारी यात्राको एक झलक’ (१९९९, शारदा), लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाया ‘पहाडी जीवन’ (लक्ष्मी निबन्ध सङ्ग्रह, २००२), लैनसिंह वाङदेलया युरोपको चिठी (२०१४), धर्मराज थापाया मेरो नेपाल भ्रमण (२०१६) आदिया प्रकाशन जूबलय् तक थुकिं यक्व शैलीगत विकास नं यात । जुजुं २०२६सालय् तारानाथ शर्माया यात्रासाहित्यिक रचानातय्गु मुना “बेलाइततिर बरालिंदा” पिदनेवं थुकिं छगू न्हूगु आयाम हल अले गति नं काल । आः ला साझा प्रकाशनं जक हे २६गू यात्रासाहित्यया सपूm पिथनेधुंकल । लिसें मधुपर्क व गरिमा लगायतया साहित्यिक पत्रपत्रिकां नियात्रा विषेशाङ्क नं तःकः पिथनेधुंकल । 

थनतकया यात्रा साहित्यया विकासं नेपाली भाषाय् छगू स्पष्ट ध्वः कियावंगु खनेदु । न्हापां न्हापां यात्रासाहित्यया नामय् सामान्य वर्णन वा जानकारी बिइगु जक ज्या जुयाच्वंगु खःसा आः अन थज्याःगु वर्णनयात साहित्यय् थाय् बियाच्वंगु मदु । अथवा, न्हापा वस्तुगत वर्णनया चमत्कारं ब्वमिपिन्त लोभेयायेगु धार प्रचलित जुयाच्वंगु खःसा आः वयाः च्वमिं अन छु खन व स्वयाः अज्याःगु दृष्य खनेवं वा अज्याःगु परिस्थितिइ थः लायेवं वयागु नुगलय् गज्याःगु भावना ब्वलन उकियात महत्व बिइगु धार वःगु दु अले साहित्यं नं थुकियात महत्व बियाहःगु स्पष्ट खनेदु । 

समसामयिक नेपाली नियात्राकारपिनिगु नां कायेबलय् क्वय् बियातयापिं साहित्यकारपिनिगु नां न्ह्यने दंवइः लैनसिंह बाङदेल, तारानाथ शर्मा, देवीचन्द्र श्रेष्ठ, जनकलाल शर्मा, यादव खरेल, रमेश विकल, मञ्जुल, गङ्गाप्रसाद उप्रेती, विजय चालिसे, भीष्म उप्रेती, श्रीओम श्रेष्ठ रोदन, युवराज नयाँघरे, ध.च. गोतामे व घनश्याम राजकर्णिकार आदि ।

३. यात्रासाहित्यया तत्व

भाय् दक्वं वाङ्मय मखु अले वाङ्मय दक्वयातं साहित्य धायेमजिउ । साहित्ययात जीवन व जगत्या हे कलात्मक वा सौन्दर्यं बिलिबिलि जाःगु अभिव्यक्ति धाइ । अथे जूगुलिं गन सत्य, शिव व सुन्दर दइ अन साहित्य दइ धकाः धायेगु चलन दु । उकिया द्यःने आः साहित्य जीवनया निंतिं जूगुलिं ब्वमिपिनिगु जीवनयात कुलाबिउसा जक साहित्य जुइ धकाः नं धायेगु चलन दु । छुकियात साहित्य धायेगु व छुकियात साहित्य मधायेगु ? थ्व चर्चा अनन्त कालतक न्ह्याना हे च्वनी । 

च्वय् धयाथें नियात्राय् छु छु तत्व दइ, वा छु छु तत्वत त्वःमफितकि उकियात नियात्रा धाइ अले छु छु तत्वया अभावय् सुयागुं छुं साहित्यिक कृतिं थःत नियात्रा खः धकाः दाबी यायेफइमखु धकाः थ्व ख्यलय् धाये फइमखु । निवन्ध थः स्वयम् हे नं स्वतन्त्र विधा जूगुलिं थ्व मिखाकुलिं स्वयेबलय् सामान्यतयाः निबन्धय् दइगु तत्वत — गथेकि निजात्मकता, अनुभूतिमयता, आत्मीयता, स्वच्छन्दता, अनौपचारिकता, कल्पना, रसात्मकता, रोचकता, चित्रात्मकता, अनुभव, चिन्तन, कौतूहल, हार्दिकता व भावनाया उच्छलन आदि — थुकिइ दयेमाः । थुकिं हे छुं रचनायात नियात्रा दयेकीगु मखुसां थुकिं सुयागुं कृतिइ साहित्यिक रङ्ग थनेगु ज्या याइ, साहित्यानुरागी ब्वमिपिनिगु मनयात चिनातयेत सफल जुइ । 

तर नियात्रा धइगु सामान्य निबन्धस्वयाः पाः । अथे जुयाः थुकि निबन्धय् दयेमाःगु गुण ला मजिमगाःगु हे जुल, उकिया लिसें क्वय् बियागु गुण वा तत्वत नं दतधाःसा उकिं यात्राया सुवास तनी, सामान्य निबन्धयात नियात्रा दयेकी ।

(१) गतिशीलता ः यात्राकार छथासं मेथाय् वनेमाः । विना यात्रा नियात्रा, यात्रासंस्मण वा यात्राविवरण छुं नं तयार जुइफइमखु । यात्रा धइगु मिहेनत खः, संघर्ष खः, म्वायेगु कोशिस खः । थुकिया आधारय् तयार जूगु साहित्य जक यात्रासाहित्य जुइफइ । यात्राया झ्वलय् नं छथाय् हे यक्व दिंतक च्वनाया विवरणं ब्वमियात आय्बुइकी । गुलि यक्व चाःहिल उलि यक्व विवरण दइ, उलि यक्व न्हून्हूगु अनुभूतिं नुगलय् बाय् काइ, उकिया प्रस्फुटन हे नियात्रा जुयाबिइ ।

(२) स्थानीयता ः गन गन यात्रा याना अन अनया स्थानीय प्रकृति, समाज, संस्कृति व राजनीतिया सवाः ब्वमिपिन्त बिइमाः । यात्रु व न्हूगु थासय् थ्यनीगु ला स्वभाविक हे जुल । उकिया लिसें वं नियात्रा च्वयेगु धइगुया उद्देश्य वया ब्वमिपिन्त नं व थासय् यंकेगु खः । अथे जूगुलिं लेखक व थाय्या बारे जानकार जुइमाः अले अनया स्थानीय विशेषता छता छता ब्वमियात न्ह्यःने तयाबिइमाः । यात्रु लँय् न्यासि वनागु वर्णन च्वयेबलय् थःलिसें लिसें वया ब्वमिपिं नं लिउ लिउवयाच्वंगु दु धकाः ल्वःमंके मजिउ ।

(३) तथ्यात्मकता ः यात्रा हे यासेंलि ब्वमिपिं लेखकलिसे लिसे वइ, उकिं वयात कोरा कल्पनाया उडान जक मबिसें थाय्या यथार्थ जानकारी नं माल । ब्वमियात चाःहिइके यंकेगु हे जुसेंलि अनया इतिहास, भूगोल, कला, संस्कृतिया बारे भचा भचा तथ्य ला माः । व मन्त धाःसा ब्वमिं थः अन थ्यंगु व न्हूगु छुं लुइकागु अनुभव यायेफइमखु ।

निबन्धय् लेखकया उपस्थिति अनिवार्य धाइ । थन ला यात्राया मूपात्र लेखक स्वय् जुइ हे माल अले वं थःगु अनुभव प्रथम पुरुष वा “जि” मार्फत हे ब्वयेमाल । अथे धइगु नियात्रा आत्मपरक जुइमाल । उकिया लिसें यात्रासाहित्ययात सुन्दर व रुचिपूर्ण दयेकेत उकिइ पात्रया उपस्थिति माल, व पात्रतलिसे लेखकया हार्दिक सामिप्य माल, इलय् ब्वयलय् खँल्हाबल्हा माल । थन खँल्हाबल्हा यायेबलय् राजनीतिक थज्याःगु गंभीर व संवेदनशील विषयया खँ उपिं पात्रपिनिगु म्हुतुं नमवाकूसा बांलाइ । अज्याःगु व्यक्तिगत खँल्हाबल्हा नियात्राय् उलाबिइगु अधिकार छिकय् दइमखु । यात्रा ज्वःछिया चाकुगु व खायुगु अनुभव माल, थाकुगु व अःपूगुया मिश्रण माल, परिश्रम व उपलब्धि माल । मौसम व परिस्थितिया वर्णनं ब्वमियात सालाच्वनी, ब्वमिं थःच्वनेगु थाय् स्वयाः पाःगु अनुभिूति यानाच्वनी । उकिइ औपन्यासिकता तनेगु ज्या यानाः ब्वमियात मेगु हे विधाया सवाः नं थुकिइ बिइफइ । गुम्हस्यां उद्देश्यविहिन यात्राया लेखन ओजपूर्ण जुइमखु धाइ, गुम्हस्यां उद्देश्यतयाः यानातःगु यात्राया लेखनय् साहित्यिकता म्हो जुइ धाइ । 

लेखकं थःगु थाय्बाय् ल्वःमंकेमजिउ । अथे थःगु स्वयाः बांलाःगु थासय् थ्यनाः उकिया रमझमय् जक भुलेजुल धाःसा वयागु लेखकीय धर्म डगमगेजुइ । वयागु विवेकं अज्याःगु अवस्थाय् झन् वयात थःगु देय् परिवेशं लितुमतुलिनाच्वनी अले स्वभाविक रुपं वं थःगु परिवेश व आः खनाच्वंगु परिवेशयात लनाच्वनी । गनं गनं थःगु देय् उभनं बांमलाःगुया कारण नं मालाच्वनी वयागु विवेकं ।

नियात्रा थपाय् हाकः जुइमाः धइगु मदु । सामान्य निगू स्वंगू पेजया निबन्ध निसें निसः–स्वसः पेजयागु सपूm दक्वं नियात्रा हे जुइ । छुकियात गुलि ताहाकः यायेगु धइगु लेखकीय स्वतन्त्रता दुने लाः । ब्वमियात सालायंके फुसा तःहाकःयायेगु बेश जुइ । चिकीहाकःगु नियात्रां अधिकांश ब्वमिया प्याचाःलनीमखु, लेखकं नं थःगु अनुभूतियात गहिराइलय् थ्यंक मालाः माः हले फइमखु, सरसरी वर्णन जक जुइ । थुकिइ गपाय् हाकःगु यात्रा धइगु खँ नं निर्णायक जुइफु । निन्हु चाःहिलागु यात्राया सछिपौ दूगु सफू अले स्वलातक झिगु देय् चाःहिलागुया नियात्रायात झिगूपेजया निबन्धं न्याय यायेफइमखु ।

विषयवस्तु लेखकया निंतिं यातायातया साधन खः । सुं लेखक निरुद्देश्य साइबेरियाया निर्जन फाँटय् प्यलातक चाःहिलाच्वन धाःसा उकिया विवरणं ब्वमितय्त यक्व चिनातयेफइमखु । अले विनाकारण तःधंगु शहरय् न्हिंन्हिं लिहाँथिहाँ जक जुयाच्वंगु वर्णन नं ब्वमियात पाच्य जुइमखु । उद्देश्य तःगु जुइफु — अध्ययन, पासा वा थःथिति नापलायेगु, धार्मिक तीर्थयात्रा, मेमिनार, उपचार आदि । उकिया च्वः ज्वनेफतसा जक ब्वमि च्वमिप्रति सहानूभूत जुयाच्वनी । 

धयाच्वने मालं मखु, भाषा साहित्यया ज्यान खः । भाषिक सरलता व सौम्यता मन्त कि ब्वमिया जानयेबलय् फि वइ, साःसां नयेफइमखु । हानं दूगु यात्राया अनुभवव व अनुभूतियात गथेयानाः, गुगु शैलीइ प्वंकेगु धइगु लेखकीय स्वतन्त्रता दया ला च्वनी, तर नं उकिया व्यवस्था मजुल कि ब्वमिं गुगु कायेमाःगु खः व कायेगु पाखें वन्चित जुइ । थुकिया शैली आख्यानात्मक, विवरणात्मक संस्मरणात्मक जुइफु तर थ्व निरस व प्राविधिक मजुइमा धकाः बिचाः यायेमाः । थुकिइ थःगु भाव चिठ्ठीमार्फत उलाक्यनेगु ज्या चित्तधरजुं बासःदँ न्ह्यः हे यानाक्यनेधुंकूगु झीसं खनाच्वना ।

४. यात्रासाहित्यया ब्वथला

वर्गीकरणया चर्चा यायेगु जायज खःसां थ्व यक्व हे प्राविधिक खँ खः । अले छम्ह लेखकं जिं थ्व वर्गय् लाःगु नियात्रा च्वयाच्वना धकाः सचेत जुयाः च्वयेगु स्वयाः थःम्हं थःगु विषयया प्रकृति स्वयाः सिर्जना यानायंकूसा बांलाः । लिपा थुकिया वर्गीकरण यायेगु जिम्मा समालोचकपिनिगु जुइ ।

यायेत ला समालोचकपिन्सं आन्तरिक यात्रा व अन्तर्राष्ट्रिय यात्रा धकाः नं वर्गीकरण यायेगु चलन दु । तर गन वनेगु धइगु मूख्य खँ मखु । येँय् लाय्कुलिइ च्वंम्ह छम्ह यात्री लेखकया निंतिं डल्लु, डडेलधुरा, दिल्ली वा डेनमार्क दक्वं गन्तब्य जुइ । तर ब्वमि स्वभाविक रुपं थःगु थाय्बाय् व संस्कृति स्वयाः पाःगु थाय्या, मनूतय्गु बारे ब्वने इच्छा याइ । हानं गद्यात्मक व पद्यात्मक धकाः नं यात्रासाहित्ययात ब्वथले छिं । तर यात्रा साहित्यया सवालय् धाःसा पद्यात्मक प्रयोगात्मक कथं छम्ह निम्हस्यां च्वयास्वःगु जक खनेदुसां थुकिया सवाः ला गद्यय् हे दु । 

अथेसां थी थी विद्वानतय्गु बिचाः त्यायेकयाः यात्रा साहित्ययात छ्वासुक्क थथे धकाः वर्गीकरण यायेछिं ः

१. भौगोलिक ः न्हूगु थाय् या भौगोलिक अवस्थाया वर्णन व उकिइ लेखकया थःगु अनुभूति दुथ्याःगु । अप्वः धयाथें नियात्रा थज्याःगु हे जुइ । भौगोलिक अवस्थाया खँ मदुसा ब्वमिपिन्त न् हूगू थाय्या यात्रा यानाच्वनाथेंया अनुभूति बिइफइमखु । अथेसां गुलिं गुलिं नियात्रा थुकिइ जक तक्यनाच्वनेयः ।

२. ऐतिहासिक ः न्हूगु थासय् वनेबलय् अनया ऐतिहासिकताय् दुनाः च्वायातःगु । छुं बांलाःगु व पुलांगु सभ्यता दूगु थासय् यात्रा यायेबलय् अनया ऐतिहासिक खँयात कुलाः क्यनेगु विशेष खँ मखु, तर गुलिं गुलिं लेखकतय्सं थःगु सम्पूर्ण ध्यान अनया प्राचीन वा ऐतिहासिक खँया वर्णन यायेयः ।

३. सामाजिक ः न्हूगु थाय्या सामाजिक बनोट व अनया सामाजिक जनजीवन व थःगु परिवेशया तुलना जुयाच्वंगु । अधिकांश लेखकपिन्सं न् हूगु थासय् वनेबलय् अनया समाजलिसे साक्षात्कार याइ, अले अनया समाज व थःगु समाजय् यक्व भिन्नता दुसा उकिया चर्चा थःगु समाजया मिखाकुलिं स्वस्वं याइ ।

४. धार्मिक ः विशेष यानाः छगू धर्मलिसे सत्तिम्ह यात्री उगु धर्मया तीर्थय् वनीबलय् वइगु श्रद्धाभाव व उगु तीर्थया आस्था ल्वाकज्याःगु वर्णन दूगु । विशेष यानाः धार्मिक तीर्थयात्रा वनेबलय् अनया द्यःगः, पूजाविधि, दानदक्षिणाया चलन, व धार्मिक सम्प्रदायया जीवनशैलीया बारे अध्ययन व चर्चा याइ । थज्याःगु चर्चा विशेष यानाः व हे धार्मिक सम्प्रदायया ब्वमिपिन्त लक्ष यानाः च्वयाच्वनी ।

५. साहित्यिक ः खयेत ला दक्व नियात्रा साहित्यिक हे खः, अय्सां गुगुं यात्रा साहित्यिक जुयाच्वनी । साहित्यकारपिंलिसे यायेगु यात्रा वा गनं तापाक्क मेपिनिगु साहित्यिक ज्याझ्वलय् ब्वति काःवनाबलय्यागु अनुभव दयाच्वनंगु । गथे कि गनं राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय साहित्य सम्मेलनय् ब्वति काःवनेबलय् अनया साहित्यिक वातावरण व साहित्यकारपिंलिसे जूगु साहित्यिक चर्चाया विशेष वर्णन यानाच्वनी ।

६. साहसिक ः सहास, अदभुत् यात्रां ब्वमियात सालाच्वनी । उमिसं थम्हं यायेमफुगु ज्या लेखकं याःगु ब्वने इच्छा यानाच्वनी । थुकिया पुर्ति साहासिक यात्रासाहित्यं याइ । विषम भौगोलिक अवस्था, गथेकि सगरमाथाया च्वकाय् वनागु, शिकार यानागु, धुँया म्हुतुं बचेजुयाः वनागु, वाफय् वःगु, खुसिं खुसिं वनागु, नयेपित्याः सहयानागु इत्यादिया वर्णन दूगु ।

थुकथं स्वयेबलय् हानं हरेक बांलाःगु नियात्राय् थ्व दक्व हे तत्व दयाच्वनी धाःसां पाइमखु ।

५. नेपालभाषाय् यात्रासाहित्य

नेपालभाषा साहित्य विश्वया हे छगू नां कायेबहगु साहित्यया रुपय् नेपालभाषा समालोचकपिन्सं इलय् ब्यलय् न्ह्यब्वयेगु याः । सामान्यततयाः नेपालभाषायात सन् १११५ (नेसं २३५) निसें स्वतन्त्र अभिव्यक्तिया माध्यमकथं छ्यलेगु यात धाइ । अले सन् १३७४ (नेसं ४९४) निसें नेपालभाषाय् ग्रन्थ वाङमयया परम्परा शुरु जुल धाइ । साहित्यिक रचनाय् नेपालभाषां सन् १५०५ (नेसं ६२५) निसें पलाःतःगु प्रमाणित जुल । अथेखःसां विशेष यानाः मल्लकालय् राज्य व्यवस्थाया हे तिबः दूगुलिं नेपालभाषा साहित्यया यक्व विकास जुइखन । थीथी धार्मिक बाखं, म्ये व नाटकया च्वज्या थ्व इलय् विद्वान जनपिंपाखें जक मखु स्वयम् जुजुपिं पाखें हे जुयावन । तर स्वनिगःयात सन् १७६८य् पृथ्वी नारायण शाहं त्याकाकायेवं बुलुहुँ थुकिया प्रभाव नेपालभाषा साहित्यया विकासय् नं लाः वन । लिपा राणाकालय् ला सन् १९४०पाखे नेवाःभासं च्वइपिं सर्जकतय्त थी थी त्वह तयाः जेलय् तकं तल । हानं पञ्चायत कालय् नं नेपालभाषायात क्वत्यलेगु जुयाच्वंगुलिं साहित्य सिर्जना नं म्हो जक जुल । लिपा सन् १९९०य् देसय् बहुदलीय प्रजातन्त्र वयेवं तिनि नेवाःतय्त थःगु भासं च्वयेगु स्वतन्त्रता दूगुलिं थःयसें थुकिया जिकास यायेखन । 

नेपालभाषा साहित्यय् यात्रा साहित्यया पदार्पण यक्व न्ह्यःनिसें हे जूगु खनेदु । धार्मिक बाखंत सिंहसार्थबाहु व बुंगद्यः नेपालय् हःगु बाखनय् यात्राया प्रसंग दु । लोकम्ये सिलुम्ये व सितला माजुया म्ये आदि म्येय् नं विषय प्रसंगय् थी थी थाय्या वर्णन आवश्यकता कथं जूगुयात नं थन न्ह्यथनेबह जू । थी थी जुजुपिन्सं थःगु शिलालेखय् थःगु यात्राया वर्णन यानाथिकूगु दु ।

५.१. नेपालभाषा यात्रासाहित्यया छुं सपूmत ः

नेपालभाषाय् साहित्यया पुर्नजागरण जुयेवं थन थी थी विधा दुहाँ वल । अझ झीगु भासय् छु छु विधा मदु व व अभावपूर्ति यायेमाल धकाः मात्तुमालाः च्वयेगु, च्वकेगु तकं जुल । तर यात्रासंस्मरण, यात्रानिवन्ध व नियात्रा धाःसा तकसं हे म्हो जक सिर्जना, प्रकाशन जुल । हरेक यात्रा सपूmया प्रकाशन लिसें उकिया भूमिका वा मन्तव्य च्वयेगु झ्वलय् समालोचक वा प्रकाशकं थ्व विधाय् झीथाय् यक्व सपूm मदु, च्वयेमाल धइगु बिचाः प्वंकादी, तर थुकिया गति धाःसा गथे खः अथे हे जक जुयाच्वन ।

नेपालभाषाया इतिहासय् दकलय् न्हापां यात्रा साहित्य धाये बहगु सपूm च्वयाबिज्याःम्ह जुजु प्रताप मल्ल जूवःगु दु । वसपोलं नेसं ७७८ (इसं १६६९)य् थः देशविदेशय् तीर्थयात्रा वनावयेधुंकाः उकिया अभिलेख तयेगु उद्देश्यं थ्व सपूm “तीर्थजात्रा”या रचना यानाबिज्याःगु खनेदु (पन्त ः २०६९ ः १) । आः थुकिया धाथेम्ह रचनाकार वसपोल थः स्वयम् हे खः वा वसपोलया सेवाय् वइपिं अनया विद्वानत खः धयागु धाःसा वसपोलं च्वयाबिज्याःगु धयावयाच्वनागु यक्व सपूmतय्गु विषयय् थें मदभेद दयेफु, दयानंच्वनेमाः ।

जुजु प्रताप मल्लया तीर्थयात्रा १६६९ ई.सं. धइगु नां बियाः ख्वपय्च्वंगु राष्ट्रिय कलासंग्रहालयया शोकेसय् छगू सपूm तयातःगु दु धकाः थ्व सपूmया विस्तृत अध्ययन महेशराज पन्तजुं पूर्णिमा ल्याः १२७य् पिदबियादीगु दु । वकथं थुकिइ ४१गू देदेशावरया तीर्थया नां थ्व तीर्थजात्राय् दुथ्यानाच्वंगु दु । हानं ४६गू तीर्थया नां थ्व तीर्थजात्राय् विभीषउासिद्धितीथै दुने वःगु दु धकाः नं वय्कलं धयादीगु दु (पन्त ः २०६९ ः १४)। वयां क्वय् हानं ५६गू तीर्थया नां वयाच्वंगु खनेदु (पन्त ः २०६९ ः १६) । तीर्थनामस्तुतिधुंकाः वसपोलं न्हूपुखूलिइ महास्नान यायेत तयार यानातःगु सङ्कल्पवाक्य दुथ्याकातःगु दु । अनं ६४ लिङ्गया नां व थाय्बाय् च्वयातःगु दु । वाङ्मयया यात्राल्याखं थ्व नेपालभाषाया छगू कोसल्वहँ खः । यात्रा धइगु वनावयाः मेपिन्त उकियाबारे सुसूचित यायेगु, जानकारी बिइगु अले उकिया अभिलेख तयेबहगु ज्या खः धकाः थ्व थ्यासफुतिं थौं स्वयाः ३४४ दँ न्ह्यः हे जुजु प्रताप मल्लं क्यनाबिज्याःगु खँय् सन्देह मदु । थुकियात नेपालभाषा साहित्यकारपिन्सं प्रेरणा व मार्गनिर्देशन कथं काःगु दु, कायेमाः । अथेसां थुकिइ यात्राया वर्णन, अनुभव वा पथप्रदर्शनया छुं अंश नं उकियात कयाः च्वयातःगु लेखय् खनेमदुगुलिं थ्व सपूm थन यात्रासाहित्यया सपूmया धलखय् दुथ्यानाच्वंगु मदु । 

थन नेपालभाषां यात्रासाहित्य धायेल्वःगु सपूmतय्गु जक जानकारी बियेगु जुइ । लिसें यात्रा प्रसंग दुथ्याःगु छगू निगू सपूmया बारे नं खँ ल्ह्वनेगु जुइ । 

संभवतः नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां यात्रा साहित्ययात प्रकाशन धर्मोदयं नेसं १०६८ (विसं २००३)य् यात अश्वघोष श्रामणेरया “श्री लंका व परिवेण” नांगु निबन्ध पिथनाः । सपूmया रुपय् धाःसा धर्मालोक स्थविरं महाचीन यात्रा पिथनाः थुकिया धकिं उलादिल ।

(क) धर्मालोक स्थविरया “महा चीनयात्रा” (नेसं १०७०)

सन् १९५० (नेसं १०७०÷विसं २००६)य् पिदंगु धर्मालोक स्थविरया “महा चीनयात्रा” सम्भवतः नेपालभाषाया न्हापांगु आधुनिक यात्रासाहित्य जुइ । इन्द्र मालीजुं नं झीगु साहित्य ख्यलय् यात्रा साहित्यया प्रारम्भ थ्व हे सपूmनिसें जूगु इंगित यानादिउगु दु (माली ः ११३२ ः ग)।

थ्व धइगु भवानी भिक्षुयागु “सिमलासम्म” (शारदा, वर्ष ८, अङ्क १, विसं १९९९ वैशाख), व लैनसिंह वाङदेलयागु युरोपको चिठी (विसं २०१४) पिदंगु दथुयागु ई खः । अथे ईया ल्याखं नेपालीइ यात्रा साहित्यं आधुनिक रुप कयाच्वंगु हे इलय् थुकिया प्रकाशन जुल । थ्व ल्याखं नेपालभाषाया यात्रा आधुनिक यात्रासाहित्य नेपाली स्वयाः यक्व क्वकालि मजू ।

धर्मोदय सभा, कालिम्पोङ्ग, दार्जिलिङ्गं प्रकाशनयाःगु थ्व सफुतिइ १५८ पौ दु ।

उगु इलय् छम्ह धार्मिक व्यक्तिं थपाय्जि विस्तृत यात्रावृतान्त च्वयेगु धइगु सामान्य खँ मखु । थुकिं नेपालभाषा साहित्य जगतयात हे छपु न्हूगु लँ क्यनाबिल । यात्रासाहित्ययात नं नेपालभाषाया छगू साहित्यिक विधाया कथं स्थापित यानादिल, वय्कलं चायेकं मचायेक । वय्कःया लेखन शैली सरल जुयाः नं रोचक जू । 

महापण्डित राहुल संस्कृत्यायनयात हेलम्बु वनेगु व्यवस्था मिलेयानाबिउबलय्यागु छगू घटनाया सजीव चित्रणया छगू दसु ः “आः गथेया याना वनेगु धयागु मती वया सुं मनू दुसा कुब्वीका हे यंके मालि धका पसले वना स्वः वनेबले दैवसंयोगं अन पसले साप बलाःम्ह तःधिकःम्ह तामाङ्ग छम्ह च्वना च्वन । वयाके छं मनू छम्ह कुबिया हेलंबु तक तया बी फुला धका न्यना बले गुलि ज्याला बी धका धाल । छं गुलि काय् धका धयाबले नया न्हिं छतका धाल अथ्य जूसा ज्यू नु धका जिं धया । कुबीम्ह मनू गन दु धका न्यन । क्वे दु धकाः धया । स्वे धका धाल । नु धका क्यने ब्वना हया । वया स्वत । अपाय्धिकःम्ह राहुलजीयात कुबिया स्वत । वं धाक्व ज्याला बियागुलिं नहीं मधास्य ज्यू जिं कुबिया यंके धाल । वया नं खुशी झी नं खुशी, निम्ह सियां खुशी जुल” ( स्थविर ः १०७० ः ६ )।

वय्कःया मेगु न्ह्यथनेबहगु प्रसंग धयागु वय्कःया मञ्जुश्री नापलायेगु कुतः खः । “न्हापां अनया मूलगु श्री महामञ्जुश्री बिज्याकातःगु गुम्बाय् वना अन, थ्यसेंलि गुम्बाय् सकभनं स्वया । अबले जिगु मने अन म्वाम्ह हे मञ्जुश्री दै धैगु । मञ्जुश्री गुरु गो धका न्यना ।”(स्थविर ः १०७० ः १०६)

थ्व हे इलय् थी थी थासं नेपालभाषां पत्रपत्रिकात पिथनेगु ज्या जुल । अन नं साहित्यकारपिन्सं भाषानुरागं व साहित्यानुरागं थी थी कथंया निबन्धया लिसें यात्रासाहित्यय् नं च्वसा न्ह्याकायंकल । नेसं १०७३या नेपाल ल्याः १०य् सिद्धिचरणया सक्व जात्राया बारे “द्यो थाहाँ बिज्याइगु” निबन्ध पिदनाच्वंगु दु गुकिइ जात्रा व साहित्य गोष्ठीया लिसें यात्राया सवाः नं वयाच्वंगु दु । धर्मोदय आदि अबलय्या पत्रपत्रिकाय् फुटकर निबन्ध यात्रालुमन्तिया कथं ला पिदना च्वन तर अज्याःगु लुमन्ति च्वइपिं निबन्धकारपिन्सं थुकियात विशेषीकरण यानाः छपाः सपूmया रुप बियामदिउ वा उलि बिइत गाक्क च्वयामदिउ । 

(ख) वर्णवज्र वज्राचार्यया “मुक्तिनाथ यात्रा” (नेसं १०८१)

धर्मया सपूm च्वयादीम्ह वर्णवज्र वज्राचार्यं २०१७ फागुण २३ गते मुक्तिनाथया यात्रा यानादिल । भोँदेसं झाःपिनिगु पुचलय् २४म्ह दुजःपिं दु ।

वय्कलं मुक्तिनाथया दर्शन यानागु थुकथं न्ह्यब्वयादिल — “११ गते सुथ सच्छि व च्यापु १०८ हिति मोल्हुया मुक्तिनाथ दर्शन याना । पाताल गङ्गा स्वया । नरसिंह गुम्बा तःधं गुम्बा स्वया । ज्वालामाई दर्शन याना । एकविंशति तारा पुजा याना । अनतुं बाय च्वना ।” (वज्राचार्य ः १०८१ ः ७)

नेसं १९८१य् भ्वँतं लेखक थः व मेमेपिं प्रकाशक जुयाः थ्व सपूm पिथनादिउगु दु । 

मुकं ८ पौ दूगु थ्व सपूmयात डा. कमलप्रकाश मल्लजुं थःगु “नेपालभाषाया घ्वानासपूmया धलः” सफुतिइ धार्मिक यात्रा धकाः ब्वथलादिउगु दु । नेसं १०९७ तकया दुने नेपालभाषा साहित्यय् खनेदूगु व सूचिकृत जूगु निगू यात्रा साहित्यमध्ये छगू जूगु ल्याखं थ्व सपूmया महत्व नेपालभाषा यात्रासाहित्यया अध्ययन अनुसन्धान याइपिनिगु निंतिं महत्वपूर्ण जू ।

(ग) चित्तधर हृदयया “महाचीने नेपाल संस्कृति” (नेसं १०८४)

वयांलिपा थ्व ख्यलय् चित्तधर हृदयया नां वइ । वय्कः सन् १९५६ जुलाइ ४ (नेसं १०७६ तछला गाः ११) कुन्हु चीन झाल नेपाःया छगू प्रतिनिधि मण्डलया दुजः जुयाः । अले उकिया हे लिच्वः कथं वय्कःया यात्रा संस्मरण “महाचीने नेपाल संस्कृति” नेसं १०८४य् पिथना दिल । 

चीनया विभिन्न शहरय् खंगु बाबांलाःगु व न्ह्यइपुगु अले विशेष यानाः बौद्ध संस्कृति व स्मारकत खनाः प्रभावित जुयाः वय्कलं च्वयादीगु थ्व सपूm खः । दैनिकी व पत्रात्मक शैलीइ वय्कलं थःगु यात्रायात साहित्यया रुप बियादिल । मेगु सामान्य संस्मरण हे खःसां थुकिया त्वःफिकेमजिउगु खँ धयागु वय्कलं थः जहान ज्ञानप्रभायात होटल आदि थासं च्वयादिउगु पौत खः । उकिइ उगु थाय्यात कयाः थःगु निजात्मक अनुभूति उलादिउगु खःसा उकिया लिसें यःम्ह नाप बायाः चाःहिलाया छुं मू मदु धकाः थःगु वियोगयात नं ब्वयादिउगु दु । 

थम्हं खंगु खँ वय्कलं थथे वर्णन यानादी — “मेगु तँय् का, कपाय्, कापः, कमीज, ब्लाउज, छिनातःगु, छापेयानातःगु कापः, उनी कस्मेरा, रग, कारपेट, गलैंचा, नालुया प्रकार – बोरा, खिपः इत्यादि, रेसम की, रेसम का, रेसम कापः, लाकां त्वायलेट गुड्स, बिस्कुट पिपरमेन्ट व सरवत् आदि त्वनेगु वस्तु, मेनो, हारमोजियम, बेहला, कारनेस, कनाठ आदि संगीत वाद्य, साइकल, किाप, पेन्टीङ्गया सामान, खेलकूदया सामान व स्टेशनरी पर्यन्त ब्वयातःगु ।” (हृदय ः १०८४, पौ) ।

यात्राया झ्वलय् वय्कलं जहान लुमंसे वलकि जाहानयात पौ च्वयादिइ, थज्याःगु भावुकतां जाःगु पौ हे नं वय्कःया यात्रा संस्मरणया त्वःफिकेमजिउगु ब्व जुइ । वय्कःया पौया छगू दसु — “छगू खँ, थन न्ह्याथाय् स्वःसां ज्ञानया थेंगु ला उन, अज्यागु हे मिखा, म्हुतु इत्यादि खनेदु, खः, ज्ञान थें ज्याःपिं सुं मखना, हानं ज्ञानया थेंगु बोलि ! व ला दइगु हे मखुगु जि हे जिल ।”(हृदय ः १०८४, पौ २२)

थ्व सपूmयात कयाः फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यं थथे च्वयादिल, “थः चीन भ्रमण वनाबलय्सियागु यात्रा वर्णन जक लिकयाः “महाचीने नेपाल संस्कृति” नामं तःपाःमछि किपा तयाः सपूm पिकयादिल । भिक्षु धर्मालोक महास्थविरया “महाचीन यात्रा”लिपा नेपालभाषाय् चीन यात्राया वर्णन दुगु थ्व “महाचीन नेपाल संस्कृति” निगुगु यात्रासाहित्य खः ।” (वज्राचार्य ः ११२६ ः २६६) ।

चित्तधर थम्हं प्रकाशन यानादिउगु थ्व सफुतिइ ७२ पौ दु ।

थनं लिपा नेपालभाषा साहित्यया तकसं विकास जुल । विभिन्न विधाय् सपूmत पिदन, साहित्य सम्मेलन नं जुल । तर वय्कः धुंकाःया तसकं च्वन्ह्याःगु नेपालभाषा साहित्य ख्यलं थुगु विधायात ल्वःहे मंकल मधासे मगाः । निबन्ध विधां थ्व लिपाया इलय् बांलाक विकास याःसां, थीथी निबन्ध सपूm पिदनेगु व सिरपाः कायेगु ज्या जूसां समस्त रुपं धायेगु खःसा नेपालभाषा ख्यः थ्व विधाय् सपूmया रुपय् लुइके फइगु अवस्था तःदँ तक मवल । विषेश यानाः २०२२सालय् नेपालभाषा साहित्यया गतिविधि ला जुल तर थुकिं यात्रासाहित्यया छगू नं सपूm पितबिइमखन ।

उगु इलय् छम्हनिम्ह च्वमिपिन्सं थःगु सफुतिइ यात्राया खँ स्वानातःगु न्ह्यथनेबह जू । शुशिला शाक्यं “अनागारिका धर्मचारी तथा उपाासिकारामया संक्षिप्त–परिचय” (नेसं १०९९)य् अनागारिकाया जीवनी च्वयेगु झ्वलय् वसपोल बुद्धगया, कलकत्ता व वर्मातक बिज्याःगु खँया विवरण दुथ्याकादिउगु दु । नेसं ११०१य् फणीन्द्ररत्न वज्राचार्यं “पौ सुख–दुखयागु” पिथनादिल । थुकिइ २०३६।३।१६य् च्वयादीगु फोक्सुन्दो वनावयागु धैगु पौ यात्रानिबन्धया रुपय् दुतिनाच्वंगु दु । भिक्षु सुशोभनया लुमन्ति सपूm “म्हिगःया लुमन्ति” (नेसं ११०९)य् नं पोखरा, तानसेन, थाइल्याण्ड, सिंगापुर आदि यात्राया खँ उल्लेख जुयाच्व.गु दु ।

(घ) भिक्षु अश्वघोषया “पेकिङ स्वास्थ्य निवास” (नेसं १०८४)

भिक्षु अश्वघोषया थः क्षयरोगया बिरामी जूबलय् चीनया पेकिङ वनाः वासःयाकेमाःगु अवस्था वल । चीन वनेगु नं वय्कःया छगू म्हगस जुयाच्वन । थ्व हे झ्वलय् वय्कलं अनया भ्रमण व अनुभवयात कयाः बःचाहाकःगु सपूm हे च्वयादिल नेसं १०८४य् । 

यात्राया विषययात कयाः सफू च्वयेगु प्रेरणा मदूगु इलय् थ्व नं छगू तःधंगु पलाः हे खः । विषेश यानाः धर्मया ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह अले थःगु स्वास्थ्यया यक्व बिचाः यायेमाःगु अवस्थाय् नं थः हे प्रकाशक जुयाः थ्व सपूm पिकयादिल । थुकिइ १५ पौ दु धकाः डा. मल्लजुं थःगु सपूm धलखय् दुथ्याकातःगु दु । 

डा. मल्लजुं थःगु अध्ययनय् यात्राया निगू सपूm धयादीसां धलखय् धाःसा स्वंगु यात्रा सपूm उल्लेख जुयाच्वंगु दु । 

अध्ययनया अन्तय् तक थ्व सपूmया प्रति उपलब्ध मजुयाच्वन । बरु थुकिया नेपाली रुपान्तर धाःसा “पेइचिङ स्वास्थ्य निवास र मेरो चौथो चीन भ्रमण”या नामं ११३० सालय् प्रकाशित जूगु धाःसा उपलब्ध जुल । थुकिइ धयातःगु दु, “थ्व पुस्तिकाया न्हापांगु संस्करण सन् १९६२य् पिदंगु खः ।... जिं थ्व पुस्तिका जिगु थःगु हे मांभाय् नेवाःभासं च्वयागु खः ।” थः हे प्रकाशक जुयादीगु थ्व सफुतिइ मेमेगु लेख न्हापं यानाः मुकं ४८ पौ दु ।

(ङ) मल्ल के सुन्दरया “लुमन्ति किचः” (नेसं११०९)

यक्व लिपा सन् १९८९ (नेसं ११०९)य् मल्ल के सुन्दरया “लुमन्ति किचः” पिदन । थ्व वय्कःया थी थी इलय् पत्रपत्रिकाय् पिदंगु निबन्ध मुना खः । इन्द्रमालीजुया भासं धायेगु खःसा थुकिया प्रकाशनं न्हूगु संभावना चाल, “महाचीन यात्रा”या लागायात त्वाथलाः झीत पाश्चात्य देशया परिवेश, संस्कृति, विकास व रहनसहननाप तय्जु याकाबिल । थुकिं झीगु यात्रा साहित्यय् “महाचीन यात्रां” ताथकूगु पलाःयात हाचांगायाः न्हूगु लँपुइ हयाब्यूगु स्वीकार मयासे मगाः ।” (माली ः ११३२ ः ग)।

जर्मनीइ मनूतय् लः मत्वँसे कोक वा बियर त्वनाः प्याचाः लंकेगु यानाच्वंगु खनाः लेखकया प्रतिक्रिया ः “ओहो ! नेपामिया जीवन स्तर ! युरोप व नेपाः, सर्गः व पाताः थें भिन्नगु थ्व जीवन । तर थ्व अज्ञानता मखु अभाव खः । थ्व बेबकुफी मखु, बाध्यता व विवशता खः । फलफुलया रस व बियरयया ग्लासय् लाल काये त्वःताः भ्यातनलय् म्वःल्हुइ झीत नं मयः । अथे नं जीवनया थ्व विषमता, विपन्नतां जितः ही चाय्कल ।” (मल्ल ः १९८९ ः ६३ )। 

थुकिया पिकाकः भावना पिथनां नं थ्व सपूmया थःगु धायेगुलिइ यात्रा साहित्ययात “झीगु भाषा ख्यलय् तस्सकं म्हति जुयाच्वगु” (मल्ल ः १९८९ ः) धकाः स्वीकार यानातःगु दु । 

वथें जुही सुवालयागु “पलाखय् लूगु लुमन्ति” (नेसं १११५) मेगु न्ह्यथनेबहगु सपूm खः । मुकं व्यक्तिगत लुमन्ति वा संस्मरण खयाः नं यात्रालिसें स्वापू दूगु “महोत्तरी जिल्लाया छगू लुमन्ति” नांगु यात्रालिसे स्वापू दूगु निबन्ध नं थुकिइ दु । उपन्यासकार मय्जु शशिकला मानन्धरं न्हूगु कथंया उपन्यास पितबियादिल “जल्ल थिइगु लँपु”। बेलायतया छगू होस्टलय् अध्ययनया क्रमय् खुलातक च्वनादिइगु अनुभवयात कयाः च्वयादीगु थ्व सपूmयात उपन्यास नां बियादिल वय्कलं । यात्रा वा विदेश बसाइपाखें प्रभावित थुगु सफुतिं नं यात्रासाहित्ययात तःमि हे यायेगु कुतः जूवंगु दु । 

प्रकाशित हे मजूनिसां सन् १९९९ (नेसं १११९)य् नेपालभाषा स्नातकोत्तर तगिंया च्यागूगु पत्रय् सिर्जनात्मक कृति कथं सुलोचना धिताल मानन्धरं लुमन्ति निवन्ध मुना “लुमन्तिइ लेहेँबुगु जिगु अनुभूति” पेश यानादीगु दु । 

थ्व वय्कः जापान व चीनया दक्षिणी भाग स्यामनपाखें संघाइलय् तकया जाहाजयात्रा आदिया लुमन्ति खः । उकिया लिसें थुकिइ वय्कःया अजि, तिसा व न्हिपं ताःहाकःगु नगु थज्याःगु बारे निजात्मक निबन्ध नं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकिया प्राक्कथनय् वय्कलं “गनं थ्व यात्रायात संस्मरणयात बः कयाः जिं थःगु अनुभूति व अवधारणायात निबन्धया रुपय् न्ह्यब्वयागु दु । उकें थ्व निबन्धय् जिगु जीवनयात्रााया किपा नं खने दयेफु गनं लुमंके मफुगु लुमन्तिया किचः सिइदयेफु” धकाः थःगु सिर्जनाया परिचया बियादिल (धिताल ः १९९१ः ११) । 

वय्कःया शैली थ्व निझ्वलय् खंके फइ ः “यात्राय् न्ह्याइपुकेत वैम्ह जि, तर यात्राया क्रमय् हे थ्व थासं पलाः मन्ह्याकिबले मृत्युबोधं जितः स्वतक्क चिनाब्यूथें तायावइ । थ्वपाखें मुक्त जुइ याकनं याकनं पालः न्ह्यकेत स्वय् झं जक पलाः तःतः मतः क्यनी । व इलय् जितः सुयागुं ग्वहालि माः ।”(धिताल ः १९९१ ः ८–९)

(च) धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली”या “जिमिगु म्यानमार(वर्मा) यात्राया संक्षिप्त संस्मरण ( १११९)

सपूmया रुपय् नेपालभाषाय् यात्रा साहित्य पिमदनाच्वंगु इलय् तीर्थयात्रायात पृष्ठभूमि दयेकाः बुद्धधर्मया लेखक धर्मरत्न “त्रिशुली” म्यानमार यात्राया संस्मरण ज्वनाझाल । धार्मिक सपूm तःगु हे च्वयादीम्ह शाक्यजुया थ्व न्हापांगु यात्रा सपूm खः । यात्रा, अनया अनुभव व धार्मिक स्थलया जानकारी नं बिइगु उद्दश्यं थ्व सपूmया रचना जूगु दु । अथेसां गुलिखे चाकुगु खायुगु व भावुक दयेकाबिइगु अनुभव थुकिइ प्वःचिनातःगु दु । सामान्य वर्णनात्मक शैली खःसां थुकिइ च्वमिया निजात्मकता बांलाक पिलूवःगु दु ।

वय्कःया लेखन शैली थथे खनेदु — “बहनीया ध्यान च्वनेगु सिधेका स्वयाबले जिनरक्खित (रत्नमान) मखना वैगु टर्चलाइट नं अन हे दुगुलिं गनं दैला धका प्रतिक्षा याचाच्वना,, उजुं मवसेंलि उखेंथुखें स्वया गनं मदुसेंलि टर्च ज्वना कुटी वनाबले अन नं मदु । लिपा अमुल्य व ज्योतिपिसं जित सयादो याथाय् ब्वनायंकल । मने छुं आकस्मिक दुर्घटनाया शंका जल । अन थ्यंका स्वयाबले जिनरक्खित ला चीवर तोता रत्नमान हे जुया गृहस्थी वस्त्रं पुनातःगु खन । कारण न्यनाबले अनया माँ नेपाले सिकिष्ट बिरामी जूगुलिं छेँच्वंपिसं तुरन्त वा धयाहल धकाः ऊरआसभारचार सयादो व मामामियां छम्ह मंत्रीणीया कार ज्वनाः काःवोगु जुयाच्वन । रत्नमान व जिपिं सकसियां मन झ्यातुल, अथे नं मेगु उपाय मदुगुलिं बिदा बी हे माल ।” (शाक्य ः १११९ ः ३०) ।

थ्व सपूmया मेगु महत्वपूर्ण पक्ष धइगु थुकिइ दुथ्यानाच्वंगु पद्यात्मक यात्रा संस्मरण खः । संभवतः थ्व नेपालभाषाया न्हापांगु पद्ययात्रासंस्मरण खः । अःपूगु पद्यात्मक रचनां नंवय्कलं यात्राया थी थी सवाःयात लुमंकेगु कुतः थुकथं यानादीगु दु — 

“कन्हेखुनु सुथन्हापां, बगां तोता न्ह्याना वना ।

पोप्पा धैथाय् पहाडे च्वे, च्वंगु चैत्य दुथाय् वना ।।

सकलें च्वे थाहां वन, जि जक क्वे च्वनाच्वना । 

उगुथासे देव देवी, यक्व हे दुगु धैतल ।।

पाठ याना दुगु पुण्य, देव देवी सहित व ।

दक्व प्राणीपिंगु निंतिं, पुण्यानुमोदना जुल ।। (शाक्य ः १११९ ः ४)

(छ) मंगलमान शाक्यया “महाचीन यात्रा” (नेसं ११२०)

नेपालभाषा यात्रासाहित्यया ल्वःमंकेमफइगु नां जुयाच्वंगु, धर्मालोक महास्थवीरयागु सपूm “महा चीनयात्रा”या नां लिसा कयाः मंगलमान शाक्यजुं नेसं ११२०य् मेगु यात्रा सपूm ज्वनाः झाल । नेसं ११०८ पोहेलागा पारु निसें चीन राष्ट्रिय यान्त्रिक व उपकरण आयात निर्यात संस्थान –सि एन एम आइ ए सि)या निमन्त्रणाय् लेखक नेपाःया प्रतिनिधिकथं थःपासापिंलिसे चीनया हङकङ, क्यान्टन, संघाइ, बेइजिङ आदि थाय् चाःहिलादीगु वर्णन थ्व सफुतिइ जुयाच्वंगु दु । यात्राया झ्वलय् खंगु ताःगु खँयात गथे खः अथे न्ह्यब्वयादीगु दु, लेखकं थःगु अनुभवयात नं ल्वाकछ्यानाः । 

यात्राया उद्देश्य नं चीनया मुद्रण व्यवसायलय् जुयाच्वंगु विकासया जानकारी कायेगु व लेखकया थःगु हे नं व्यवसाय जूगुलिं थुकिइ यक्व धयाथें प्रेसया भ्रमणया वर्णन जुइगु अस्वभाविक मखु । वयकलं खंकादीगु छगू प्रेसया अनुभव थज्याःगु दु — “जिमित छसीकथं क्यँक्यं यनाच्वन । वेभ अफसेट मेशीन दयेकीगु थाय् व ज्यासलय् छकः मिखा ब्वया । ज्यासःया जाः ४० फीटति ब्या दु । १०० फिटति दइ । भदाय्ग्वःगु नयागु सतरी तयाः ग्वयातःगु दु । न्यंकभनं लिग तरीकां चिकिचाग्वःगु जीप मोटर थें मनू च्वनाच्वंगु दु । उके मोटरय् थें स्टेरिङ नं दु । क्वथ्यंक याताप्यातां जुइक क्रेन, मेशीनयागु ततःधंगु पार्टस्त ल्हाःतं ल्ह्वनेमोक क्रेन कताकाः गन माल अन यंकाबिइगु ज्या व च्वय् च्वनाः हे लिग लिगं मोठर थें उखेंथुखें न्ह्याकाः क्वय् च्वंगु सामानत यंकाबियाच्वनीगु जुयाच्वन । ” (शाक्य ः ११२० ः ३८)

सपूmया भूमिकाय् सत्यमोहन जोशीजुं धयादी — चित्रणयात सजीव यानाः ल्वयेक अभिव्यक्ति प्वंकेगु च्वमि भाजुया थ्व छगू क्वातुगु लेखन शैलीया न्ह्यब्वयेबहःगु दसु जूगु दु । लिसें वय्कलं झीगु नेपालभाषा साहित्यस अतिकं म्हो जुयाच्वंगु यात्रा साहित्य (त्चबखभयिनगभ) यात शाक्यजुं थुथु सपूm च्वयाः यात्रा वृतान्तयागु उपमदेयातायात न्ह्यब्वयाबिज्यात, थ्व छगू झीगु निम्तिं तःधंगु उपलब्धि सत्य साबित जूगु दु धकाः नं धयादीगु दु (शाक्य ः ११२० ः ग)।

लिसें थ्व सफुतिइ माधवलाल कर्माचार्य व राजा शाक्यया मन्तव्य नं दुथ्यानाच्वंगु दु । ८१ पौ दूगु थ्व सफुतिइ उकिया लिसें १४ पौ लेखक व वय्कःया सहभागी पासापिनिगु रंगीन किपात लानाच्वंगु दु । प्राविधिक कथं बांलाःगु चुलुगु भ्वं व ख्वातुगु जिल्दा दूगु थ्व सपूm नेपालभाषाया सपूmया प्राविधिक गुणस्तरया नं छुमां खः ।

(ज) कृष्णदेवी वज्राचार्यया “बौद्ध तिर्थयात्रा, जिगु छगू अनुभव” (नेसं ११२३)

नेपालभाषा यात्रा साहित्य ल्याखं हे म्हो उकिसं मिसाच्वमिपिं ला खने हे मदु । अज्याःगु अवस्थाय् दंझाल कृष्णदेवी वज्राचार्य । बौद्ध उपासक जुयाः विहारय् वनेगु, भन्तेपिन्त दान आदि यायेगु ज्याय् नुगः क्वसायेकादीम्ह वज्राचार्यजुया छकः ११२० थिंलागा द्वितीया कुन्हु लुम्बिनी लगायत बौद्ध चारधाम धयातःगु प्यंगू तिर्थयात्रा यायेगु अवसर चूलात । उकियात वय्कलं सयेकेगु सिइकेगु जक मखु सपूm हे च्वयेगु अवसर कथं नं कयादिल ।

पिनेया वातावरण व वैचारिक मन्थन मयासे अःपुक यइपुक थःगु अनुभव गथे जुल अथे सरल भासं यात्राया वर्णन यानातःगु दु । वर्णनया लिसें चाःहीकेयंका विज्याःम्ह डा. अनोजा गुरुमामं कनाबिज्याःगु बाखं नं कथहं कनादिउगुलिं थ्व विशेषयानाः बौद्धमार्गी अले बाखं ब्वनेगु न्यनेगु यानाच्वंपिन्त यइकथंया शैलीं च्वयादीगु दु । थन वय्कःया लुम्बिनी, कुशीनगर, श्रावस्ती, पिलिभिता, हरिद्वार, दिल्ली, आगरा, इलाहबाद, बनारस, सारनाथ, बुद्धगया, राजगिरी, नालन्दा, पटना व बैशालीया यात्राया वर्णन जुयाच्वंगु दु ।

वय्कःया शैलीया छगू दसु — “थौं सुथय् सिद्धार्थ राजकुमार बोधिसत्वं दुष्कर चर्या यानाः तपस्या याना बिज्याःगु थाये क्यने यंके धया बिज्याःगुलिं सकलें बसय् च्वंवना । अले उरुबेल बन स्वया वना । व थाय् जिपिं च्वनागु विहारं बसं छघौति हे वनेमाः । १५÷२० मिनेट पहाड गयेमाः । सकलें पहाड गयाः थाहां वना । च्वय् थ्यन । अन भ–हाय् ग्वःगु ल्वहंया गुफा छगू दु । व गुफाय् द्वाहां वनेगु लुखा चिकिचा जाःगुलिं क्वछुनाः द्वाहां वनेमाः । नीम्हति मनूत द्वाहां वंबलय् चित्तुच्युं कात्तुकाः । अने दुने कँलाय् जुयाच्वंपिं बोधिसत्व निम्ह दु । अले अन दुने गुरुमांपिं फ्यतुना बिज्यात । मेपिं नं च्याम्ह, झिम्हति फ्यतुल । फ्यतुइ मछिंपिं कात्तुकाःसां छिंछिंथे दनाःसां च्वना । बछि मनूत ला पिनेतुं का । अले गुरुमांनं बुद्धपुजा सुरु याना बिज्यात ।”( वज्राचार्य ः ११२३ ः ७६–७७ )

ल्याय्म्ह ल्यासेपिं च्वमिपिं हे झासुलनाच्वंगु अवस्थाय् ७०दँया उमेरय् च्वयादीगु थ्व सपूm न्हून्हूपिं व पुलांपिं च्वमिपिनिगु लागि हे प्रेरणा जुल । मदुम्ह जहान परमानन्द वज्राचार्ययात पद्यात्मक कवितां देछानातःगु अले लिसें थःगु हे स्वपु कविता नं थुकिइ देछानातःगु जुगुलिं नं थ्व सपूm झं महत्वपूर्ण जूगु दु । 

थाय् थासय् प्रसंगयात ल्वयेक चिचिपागु किपात नं तनातःगु दु । मुकं १२८ पेज दूगु थ्व सपूmतिइ च्वमिया अनुभवया लिसें भिक्षु सुमेधया मंगल कामना, भिक्षुणी अनोजाया भिंतुना अले नेपालभाषा मिसा खलःया मन्तव्य नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

उखे तीर्थ नारायण मानन्धरं नेसं ११२७य् थःगु संस्मरण सपूmः “येँ देय् म्हिगः व थौं”लय् बौद्धतीर्थयात्रा व व्यापारया सिलसिलाय् कलकत्ता वनागुया वर्णन नं थन उल्लेखनीय जू । थज्याःगु थःगु सिर्जनाय् यात्राया प्रसंग दुथ्यानाच्वंगु ला नेपालभाषा साहित्यय् यक्व हे दइ, दु — थ्व निगू स्वंगू दृष्टान्तत जक खः । नेपालभाषा साहित्यय्, विशेष यानाः जीवनी च्वयेगु झ्वलय् मूपात्रया यात्रासंघर्षया वर्णन अधिकांश थासय् जुयाच्वंगु दु । स्वतन्त्र विधाया कथं विकास जुइ मफुसां थुकिया विकास वा प्रयोग धाःसा नेपालभाषा साहित्यय् जुया हे च्वन ।

(झ) धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली”या “जिमिगु श्रीलंका भ्रमण” (नेस ११२७) 

नेसं ११२९य् न्हापांगु यात्रा सपूm पितबियादीम्ह धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली”जुं हानं थःगु श्रीलंकाया तीर्थयात्रायात विषयवस्तु दयेकाः मेगु सपूm ज्वनाः झाल । वय्कःया थ्व सपूmतिइ २०६२ बैशाख २९ गते निसें २०६२ जेठ २७ गते तक जूगु लुम्बिनी व श्रीलंका भ्रमणया संक्षिप्त वर्णन जुयाच्वंगु दु । उकियालिसें लँय् लाःगु गोरखपुर, रेलयात्रा, मद्रास आदिया प्रसंग नं थुकिइ दुथ्याः । 

श्रीलंकाय् धार्मिक स्थलया वर्णनया लिसें अनया समुद्री भूकम्पं याःगु विनाशयात नं वय्कलं खंकादिल । थथेयानाः वय्कलं अनया विनाशया अनुभवयात सफुतिइ दुथ्याकादिल — “चिकुला बले वर्षा निगू इले नं थःगु सीमा पुला वइमखुगु समुद्रँ थुगु सालँ वोगु समुद्री भूकम्पं आधाघण्टाया समयया भित्रै श्रीलंकाया थुगु भागे जक नं थुलि विनाश याई धकाः कल्पनाहे याइमखु ज्वी । लँय् थासंथासे आःतक नं सीपिं न्याँ नवयाच्वंगु दनि ।”(शाक्य ः ११२७ ः २७) 

मदुम्ह स्व. पुष्पमाया शाक्ययात समर्पण यानातःगु थ्व सफुतिइ वय्कःया जीवनी दुथ्यानाच्वंगु दु । तर लेखकीय व प्रकाशकीय मदुगुलिं छु पृष्ठभूमिं थ्व सपूm पिदन धकाः धायेछिनाच्वंगु मदु ।

नेपालभाषाय् यात्रा साहित्य च्वःमदु अले च्वःपिन्सं नं सवाः जक कायेकेथें छगू छगू स्वयाः अप्वः सपूm थ्व विधायात बिइमफयाच्वंगु अवस्थाय् थ्व हे विधाय् निगू सपूm ज्वनाझाःम्ह शाक्यजु छम्ह हे जक च्वमि खः । अथे खःसां शाक्यजुं थःत थ्व सपूmया संग्रहकर्ताकथं जक म्हसिका बियादीगु दु –शायद लिउने निगू प्यंगू बौद्ध सूत्रत नं दुथ्याकादीगुलिं खःला) । अले सपूmया प्रकाशन जूगु तिथि मिति समेत तयामदिउगुलिं थ्व सपूm थबलय् हे पिदंगु धकाः धायेगु आधार मालेमाः । समर्पण यानातःम्ह मय्जु शाक्य२०६३ आश्विन १५ गते मदुगुलिं थ्व सपूm वयां लिपा अर्थात् ११२७य् पिदन जुइ धकाः अनुमान जक यायेछिं ।

(ञ) शेषराज दलीया “हिरानाप देजला” (नेसं ११२८)

समालोचक इन्द्र मालीजुं नेसं ११२८य् शेषराज दलीया “हिरानाप देजला” पिदंगु खँ न्ह्यथनादीगु दु । छगू लुमन्ति कथं जक पिदंगु थ्व सफुतिं यात्रा लुमन्ति साहित्यया ल्याःचालय् छपलाः न्ह्याकाबिल धइगु मालीजुया धापु दु । वय्कःया कथं थःगु जीवनय् थाय् थासय्यागु धार्मिक स्थलया यात्राय् नेपाली भाषाय् पिदंगु केदारमणि दीक्षितया यात्रा साहित्यसिकें यसुग्यंगु, इमानदारीपूर्वक सत्यतथ्य ब्वयेगुलिं च्वन्ह्यानाच्वंगु दु (माली ः ११३२ ः घ) ।

अध्ययनया इलय् तक थ्व सपूmया प्रति उपलब्ध मजूनि ।

(ट) विमलप्रभा वज्राचार्यया “बेलायतया लुमन्ति” (११२९)

विमलप्रभा वज्राचार्यं थ्व नेसं ११२९य् “बेलायतया लुमन्ति” ज्वनाः नेपालभाषा यात्रासाहित्यया न्हूम्ह च्वमिकथं दंझाःगु दु । थः परिवारलिसे यानागु बेलायत व फ्रान्सया यात्रायात कयाः वय्कलं उकिया संक्षिप्त जानकारी बिइगु ल्याखं थ्व सपूm च्वयादीगु दु ।

वय्कलं थः म्याडम टुसाड संग्रहालयय् वनाबलय्यागु अनुभवयात थुकथं वर्णन यानादिल, “कमैनं दयेकातःगु मूर्तित गुम्ह मनू खः व हे मनूया सँ, ख्वापाया उन, म्हधिकः, गंसि, ल्ह्वं गथे खः अथे हे च्वं । धात्थेंम्ह मनुखं गुज्वःगु लं, लाकां वा मेमेगु छु छु बस्तु छ्यलीगु खः उज्वःगु हे मूर्तिइ छ्यलाः धात्थें म्ह थें च्वंकातःगु दु । ब्वया तःगु मूर्तित न्ववाना हइला धइथें च्वंक जीवन्त जू । थन ब्वयातःगु मूर्तित भिंगु ज्या याना नां जाःपिनिगु जक मखु बांमलाःगु ज्या याना कुख्यात जूपिं मनूतय्गु तकं मूर्ति ब्वयातःगु दु ।”( वज्राचार्य ः ११२९ ः ४७)

थःगु हे सपूmयाया बारे वय्कलं थथे धयादी — बेलायत व फ्रान्स वनागु न्हिखँ धाये बाय् अनया लुमन्तिया खँ धाये थ्व सपूm च्वयेगु ह्वःताः धइगु अन वने खंगुलिं खः । थुकिया भूमिकाय् प्रेमशान्ति तुलाधरं थथे च्वयादिल — मय्जु विमलं थ्व सफुती आत्म अनुभूति ब्वयेगु स्वया नं बस्तुगत तथ्ययात शूक्ष्म तथा सही रुपं ब्वयेगु यानादीगुलिं वय्कःया अध्ययनशीलता वय्कःया स्मरण शक्ति, थःगु अनूभूतियात स्यल्लाक ब्वयेगु शिल्प थ्व सफुतिं ब्वयाब्यूगु दु ।

धरणीन्द्र कुथिं पिकाःगु थ्व सफुतिइ ८६ पौ दु ।

(ठ) मुनीन्द्ररत्न वज्राचार्यया “बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी” (११३२)

संयुक्त राष्ट्रसंघया शान्ति कायमयायेगु ज्याझ्वलय् तःदँ तक देश–विदेश चाःहिलेखंम्ह मुनीन्द्ररत्न वज्राचार्यया मुकं यात्रासम्बन्धी च्वसुमुना “बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी” ११३२य् पिदन । थुकिइ ३३पु निबन्धत वय्कलं इन्डोनेशिया, भियतनाम, क्याम्बोडिया, जापान, पूर्वीटिमोर व अफगानस्तानया भ्रमणय् मुंकादीगु अनुभवत दुथ्याः । थुकिइ यक्वधयाथें निबन्धत थी थी इलय् पत्रपत्रिकाय् पिदनेधुंकूगु खः ।

अफगानिस्तानया डायरी च्वयेगु झ्वलय् वय्कलं धयादीगु दु, “अफगानिस्तान स्वीदँ मल्याक युद्धय् लानाच्वंगु देश खः । छचाःखेर जमिनं घेरेयानातःगु थ्व देसय् न्ह्याब्लें धुफ्वः दनाः थनया वातावरण स्वच्छ जुइमफयाच्वन । विदेशी हस्तक्षेप, आन्तरिक वैमनष्यता, आर्थिक अनियमिततां यानाः देश बेहाल जुयाच्वंगु दु ।”( वज्राचार्य ः ११३२ ः ६४)

नेपालभाषाया च्वमिपिं इलय् ब्यलय् नेपाः पिने वनाच्वंगु न्यनेब्वने दुसां तसकं म्हो च्वमिपिन्सं जक अनया अनुभवयात सिर्जनाया विषयवस्तु दयेकूगु खनेदु । थ्व ल्याखं वज्राचार्यजुया थ्व सपूm नेपालभाषा च्वमिपिन्त हानं छकः मिखा कंकेगु कुतः जूवंगु दु । वय्कःया अनया विषम परिस्थिति व विश्व राजनीति थुइकेगु प्रयासया दसु कथं थ्व सपूm झीगु साहित्य भण्डारय् दनाच्वंगु दु ।

(ड) राजेन मानन्धरया “न्यामिसाया देसय्” (११३२)

राजेन मानन्धरया “न्यामिसाया देसय्” ११३२य् पिदन । च्वमिं सन् १०११या अगस्टय् डेनमार्कया कोपनहागेनय् जूगु एस्पेरान्तो विश्व महाधिवेशनय् ब्वतिकायेत डेनमार्क व जर्मनीया यात्रयायानादीगुया लुमन्ति खः थ्व सपूm । 

वय्कः लिहाँ वयेन्ह्यःयागु मनस्थितियात थथे ब्वयादिल — “पासापिं धइगु हे बायेत खःसा पासापिं नं द हे मदुसां ज्यू नि । अले यात्रा धयागु हे लिहाँ वनेगु खःसा गनं यात्राय् मवंसा ज्यूनि । तर थी थी रंगया थी थी विशेषता, जीवनय् न थी थी मोडया महत्व । थथे तापानाया म्हाइपु मजुइगु खःसा नोपलानाया न्ह्यइपुया नं ला महत्व दइमखु जुइ नि । नापलायेगु धइगु बायेत, बायेगु धइगु हानं नापलायेत मखुसा मनू मनूया दथुइ गुगुं कथंया स्वापूया नं मू दइमखु ।” (मानन्धर ः ११३२ ः १६४)

थुकिया भूमिकाय् इन्द्रमालीजुं “झीगु यात्रा साहित्यया ख्यलय् “न्यामिसाया देसय्” सफुलिं गुगु पलाः छित, भाषा शैलइयात त्वःताः आत्मीयता, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यदृष्टि, संवेदना, ज्ञान सम्पदा, अनुभव व अभिव्यञ्जनाया लिधंसाय् दुवालाः मूल्यांकन यायेबलय् थुकिं छगू न्हूगु मोड हयेत कुतः जूवंगु दु ” धकाः धयादिल (माली ः ११३२ ः घ) ।

लिबि च्वसा–दबुलिं प्रकाशन याःगु थ्व सफुतिइ १७६ पौ दु । 

०००

आःतक नेपालभाषा ख्यलय् यात्रासाहित्यय् पुस्तकारय् खनेदूगु कृतित थुलि दूगु खनेदु । थन यात्राया आधारय् यात्रालिसे सम्बन्धित सपूmत दक्वं दुथ्याकेगु वा धलः खाकेगु कुतः जूगु स्वीकार याना । अथेसां यात्राया झ्वलय् रचनायानातःगु कवितात वा यात्राया प्रसंग वःगु मेमेगु साहित्यया सिर्जनायात धाःसा दुमथ्याका । थ्व स्वयाः अप्वः गनं सुनांनं दुसा उकियाबारे च्वमि, समालोचकपिन्सं यथाशक्य विवेचना यायेमाल । अले थुकिइ दुने, थन उल्लेखित सपूmत गुकथं गुुगु द्यामय् लाः व हानं मेपिं समालोचकपिन्सं ब्वथलादी धइगु भलसा कया ।

प्रेमशान्ति तुलाधरजुं थःगु सपूm “नेपालभाषा साहित्यया इतिहास”य् यात्रासाहित्ययात अगल विधाकथं स्वकार याना मदी, निवन्धया थी थी प्रकार मध्ये “यात्रा विवरण सम्बन्धी च्वखँ” धकाः क्यनादिल । वयेकलं थःपिनिगु चीन भ्रमणया संस्मरणया रुपय् च्वयातःगु भिक्षु धर्मालोकया “महाचीन यात्रा”, चित्तधरया “चीन लुमना” अथे हे सत्यमोहन जोशीं “चिकंलापाया छेँ” नांगु च्वखँनिसें थज्याःगु प्रवृतिया शुरुवात जुल धायेमाः धकाः धयादिल । लिसें वय्कलं क्वय् बियातयापिं लेखकपिनिगु नां नेपालभाषाया यात्रा सम्न्धी च्वखँया च्वमिपिं कथं बियादिल ः कृष्णचन्द्र सिंह, मल्ल के सुन्दर, जूहि सुवाल, सुलोचना मानन्धर, घनश्याम राजकर्णिकार आदि ।

शैलीया विषयय् “थःपिनि यात्राया वर्णन यायेगु थज्याःगु निबन्धया मू ध्येय खयाःनं स्वअनुभूति ब्वयेगुया नापं थौंया स्थिति प्रति टिका–टिप्पणी यायेगु ज्याय् नं थ्व प्रवृतिया च्वमित उलि हे सक्रिय सशक्त जूगु दु” धकाः धयादीगु दु । अले यात्रा विवरण सम्बन्धी च्वखँ नेपालभाषाय् तकसं म्हो जक वाःचायेकादिउगु दु । वय्कलं चित्तधर हृदयया “महाचीने नेपाल संस्कृति” व मल्ल के सुन्दरजुया “लुमन्तिया किचः” (लुमन्ति किचः)यात निबन्ध सपूm धकाः धयादिउगु दु । (तुलाधर ः ११२० ः २१५)

पूर्णप्रसाद अमात्यजुं थःगु नेपालभाषा वाङमय सूचीइ यात्रासंस्मरणया च्वमिपिंकथं क्वय् बियातयापिं च्वमिपिं व वय्कःपिनिगु कृतिया धलः थथे दुथ्याकातःगु दु ः

•  भिक्षु धर्मालोध — महाचीन यात्रा । कालिम्पोङ ः धर्मोदय सभा, नेसं १०७०, १६८ पौ ।

•  मल्ल के सुन्दर — लुमन्ति किचः । कान्तिपुर ः भावना पिथना, नेसं ११०९, ११४ पौ ।

• मथुराकृष्ण साय्मि— लुमन्ति । कान्तिपुर ः प्रदीप्त प्रकाशन, नेसं १०८३, ७४ पौ ।

• — लमि ः लुमन्तिया तँसा । कान्तिपुर ः भरतलाल प्रधान, १०८८, ६६ पौ ।

• हंसमान सिंह — लुमन्ति ५ पासः । येँ ः प्रकाशमान सिंह, ११११, ७९ पौ । (अमात्य ः १११७ ः २५३ )

तर अध्ययनया झ्वलय् साय्मिजुया निगुलिं सपूm यात्रासंस्मरण मखसे व्यक्तिगत संस्मरण जक जूगु खने दत । हानं थ्व सूचीइ वर्णवज्र वज्राचार्यया “मुक्तिनाथ यात्रा” (नेसं १०८१) व चित्तधरया “महाचीने नेपाल संस्कृति” (नेसं १०८४) यात थ्व धलखय् दुथ्याका मतल । थुकियात फणिन्द्ररत्न बज्राचार्यजुं सम्पादन यानादीगु “चित्तधर हृदयया जिगु जातः”या लिद्यवलय् धाःसा यात्रासाहित्य धकाः वर्गिकरण यानातःगु दु । हानं प्रेमहिरा तुलाधरजुं नेलाप ऋतुपौ ५४ः२ लय् थुकियात निबन्ध संग्रहया कथं न्ह्ब्वयादीगु दु नं न्ह्यथनेबह जुइफु ।

मेखे डा. कमलप्रकाश मल्लजुं थःगु “नेपालभाषा घ्वानासपूmया धलः”खय् यात्रासाहित्ययात थाय् बियादिउगु खनेमदु । अझ वय्कलं ला गैरसाहित्यिक सपूmया जि धकाः दयेकादीगु धलखय् यात्रायात नं दुथ्याकाः अज्याःगु साहित्यिक मखुगु सफू निगू दूगु उल्लेख यानादिउगु दु (मल्ल ः १०९९ ः ३२) । धलखय् धर्मालोक स्थविरयागु “महाचीन यात्रा”यात व भिक्षु अश्वघोषया “पेकिङ स्वास्थ्य निवास”यात यात्राया विधाय् व वर्णबज्र बज्राचार्यजुयागु “मुक्तिनाथ यात्रा”यात धार्मिक यात्रा विधा अन्तरगत तयातःगु दु (तर चित्तधर हृदयया “महाचीने नेपाल–संस्कृति”यात निबन्ध धाःसा कथं न्ह्यब्वयादीगु दु) । यद्यपि वय्कलं १०२० निसें १०९७ तकया ७७दँ दुने लौकिक सपूm अन्तर्गत मुकं १३७गु गैरसाहित्यिक सपूm, ३४४गु साहित्यिक सपूm व ३३गू बालसाहित्य सपूmया पिदंथाय् यात्रासाहित्य मुकं निगू जक दु धकाः अबलय् हे (आः स्वयाः ३३दँ न्ह्यः हे) क्यनादीधुंकूगु खँ थन न्ह्यथनेबह जू ।

५.२ नेपालभाषा यात्रा साहित्यय् फुटकर निबन्ध व च्वमिपिं

सपूmकथं यात्रा सपूm यक्व पिदंगु खनेमदुसां नेपालभाषाय् यात्रा साहित्यया च्वमिपिन्त थी थी साहित्यिक पत्रपत्रिकां थाय् बिउगु खनेदु । सपूm आकारय् पिदनेमलाःगु वा मफुगु अले थी थी सफुतिइ तकं दुमथ्याःगु यात्रा संस्मरण इत्यादियात थज्याःगु पत्रपत्रिकां थाय् बियाः वय्कःपिनिगु रचना ब्वँमिपिन्थाय्तक थ्यंकाबिउगु दुसा व हे कथं थज्याःगु फुटकर लेखयात नं समालोचकपिनिगु मिखान्ह्यःने तक तयाः नेपालभाषा साहित्यया विविधताया परिचय नं बिउगु दु ।

थी थी इलय् थी थी थासं नेपालभाषाया पत्रपत्रिकात पिहाँ वयाच्वंगु जुल । उकिइ ई व थाय् स्वयाः थी थी लेखकपिन्सं यात्राया लुमन्तियात निबन्धया रुपय् च्वयादिउगु दु । थन स्वगू साहित्यिक पत्रिकाय् पिहाँ वःगु रचनात व उकिया लेखकपिनिगु बारे सामान्य जानकारी बिइगु जुइ ।

(क) धर्मोदय ः नेपालभाषां नेपालय् च्वयेत, सपूm पिथनेत वर्जित हे यानातःगु अवस्थाय् भारतया सारनाथय् नीस्वनातःगु संस्था धर्मोदय सभां नेसं १०६७य् धर्मोदय नांगु पत्रिका पिथन । थुकिं नेवाःभाय्या आपलं च्वमिपिनिगु जन्म याःगु जुल । वथेंतुं थन यात्रा लुमन्तिया निबन्धयात नं थाय् बिउगुलिं थ्व विधा पाखे नं यक्व च्वमिपिन्सं कलम न्ह्याकूगु खनेदत । थन जक ४७पु यात्रा च्वसु पदंगु खनेदु ।

धर्मोदय पत्रिकाय् यात्रा निबन्ध च्वयादीपिं च्वमिपिं थुकथं दु ः बुद्धवीरसिं उपासक, रुपरत्न उपासक, कुल धर्मरत्न, चक्रमान चालक, डमर बहादुर, ताम्राकार पूर्णकाजी, नविन कुमार, न्हुच्छे बहादुर, पूर्णकाजी, पूर्णकृष्ण, विमला देवी, आनन्द कौशल्यायन भदन्त, अनिरुद्र भिक्षु, भिक्षु अमृतानन्द, भिक्षु अश्वघोष, महानाम भिक्षु, जीतबहादुर मानन्धर, न्हुच्छेबहादुर बज्राचार्य, धुयास्वां साय्मि, फत्तेबहादुर सिंह, धम्मालोक स्थविर, स्वयम्भूलाल (ताम्राकार ः १९९१ ः १४५–१४६ ) ।

नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां यात्रा साहित्ययात प्रकाशन याःगु श्रेय धर्मोदययात वंगु खनेदु । धर्मोदयया ल्याः ५, अथे धइगु नेसं १०६८ सिल्ला (धर्मालोक स्थविरया “महा चीनयात्रा” पिदने निदँ न्ह्यः) अश्वघोष श्रामणेरया “श्री लंका व परिवेण” नांगु निबन्ध पिदन । 

वसपोलं श्रीलंकाया भाषिक अधिकारया बारे कनाः नेवाः ब्वमिपिन्त भाषाया खँय् सजग यानादिउगु दु —“साधारणतः च्वे कना थें लंका देशे स्वंगुभाषाया चलन दु – अंग्रेजतय् अंग्रेजी भाय्, ड्राविडतय् ड्राविड भाय् व सिंहलीतय् सिंहली भाय् । स्कूल व कालेज विद्यार्थीतय्सं राजभाषां हे खँ ल्हाय्माः धैगु मदु । गुम्हसिनं गुगु सः उगुलिं ल्हाय्ज्यू । सुयागुं भाषा क्वत्यला छ्वय धैगु भावना थनया सरकारयाके मदु ।”

जापान यात्राया बारे जक हे कुल धर्मरत्न (ल्याः १०७), विमलादेवी (ल्याः १३७), न्हुच्छेबहादुर बज्राचार्य (ल्याः १४०, १४१), पूर्णकृष्ण (ल्याः १४६) स्वम्हस्या ल्हाःवंगुलिं थ्व विधाय् च्वमिपिं अबलय् हे आकर्षित जूगु खनेदु ।

(ख) सितु ः नेसं १०८४य् प्रेम बहादुर कसाःया सम्पादनय् पिदंगु सितु निला–पतिइ नं इलय् ब्यलय् यात्रा लुमन्ति साहित्य पिदनाच्वंगु खनेदु । ल्याः ७७तक यानातःगु अध्ययनय् ७म्ह च्वमिपिनिगु १० निबन्धत थ्व विधाय् लाकेकथंया पिदनाच्वन । थन थःगु च्वसा थ्व ख्यलय् न्ह्याकादीपिं खः — नरेन्द्रप्रसाद उपाध्याय, कनक तुलाधर, दान, दीपक, भिक्षु अश्वघोष, मल्ल के. सुन्दर, फणिन्द्ररत्न बज्राचार्य व शान्ति शाक्य (तुलाधर ः १११० ः ६९) । 

(ग) पासा ः नेसं १०७३य् पिदंगु पासा बाःछि पतिइ थी थी इलय् यात्रासाहित्य पिदनाच्वंगु खनेदु । उकिया च्वमिपिं थथे दु ः केशरलाल, परमानन्द व आलन फाल्कनर ( मानन्धर ः १११२०) ।

लेखकपिनिगु ल्याःया ल्याखं म्हो खनेदुसां ल्याः १ निसें ल्याः १०तकया दुने पासाय् रचना धाःसा ततःहाकःगु जूगु खनेदु । गथेकि केशरलालयागु “जिगु जापान यात्रा” प्यंगू ल्याः तक न्ह्याःगु दु । 

(घ) खेलुइताः ः खेलुइताः पत्रिकां इलय् ब्वयलय् यात्रा साहित्ययात थाय् बिउगु दु । २६ ल्याःतकया दुने १६पु यात्रा विषय् निबन्ध पिदनेगुयात बांलाःगु विकासया छुमांकथं कायेमाः, विधागतरुपं सामालोचना तकं जुयामच्वंगु अवस्थाय् । थुकिइ यात्रासाहित्य च्वयाः योगदान यानादीपिं च्वमिपिं थथे दु ः छत्रबहादुर कायस्थ, मंगला कारंजित, तेजेश्वरबाबु, ग्वंगः, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, नर्मदेश्वर प्रधान, के बी महर्जन, धर्मरत्न यमि, बज्राचार्य मुनीन्द्ररत्न, जनकलाल वैद्य, ओमकृष्ण श्रेष्ठ (शाक्य ः २००९ ः४५) ।

थुकथं हे मेमेगु पत्रपत्रिकाय् नं यात्रा निबन्धत प्रकाशित जुयाच्वंगु दु । सन्ध्याटाइम्स थज्याःगु न्हिपौ लगायत नेपाःसः, नःलि , इल्वहँ, थाय्भु इत्यादि नेपालभाषाया पत्रपत्रिकाय् इलय् व्यलय् यात्रानिबन्ध वा नियात्रायात थाय् बियावयाच्वंगु ल्वःमंके, उल्लेखमयायेफइमखु । समयाभावं थ्व लेखय् व फुक्कया अध्ययन विश्लेषण याये संभव मजुल । थ्व ज्या लिपा नेपालभाषा साहित्यया विद्यार्थीपिन्सं यानावनेमाःगु खनेदु ।

उकिया लिसें थन न्ह्यथने बहःगु छता खँ दु । न्हापां नेपालभाषाया थःगु मौलिक सिर्जना मखयाः नं मेगु भाय्या यात्रासपूm नेपालभाषाय् भाय् हिलाः वयाच्वंगु दु ः

१. जोनाथन स्विफ्टया “गलिभरया यात्रा”यात अमर बहादुर तबः बिएजुं अनुवाद यानादिल । थुकिया प्रकाशन नेसं १०८५य् जुल ।

२. कनकमणि दीक्षितया “भक्तप्रसाद ब्यांया नेपाः चाःहिला”यात उकेश भुजुजुं अनुवाद यानादीगु दु । थुकिया प्रकाशन नेसं १११९य् जुल ।

थ्व निगुलिं सपूm धाथें यात्रु हे यात्रायानाः उकिया वर्णन यानातःगु मखु, निगुलिं यात्राया लिधंसाय् मानवीय चरित्र क्यनीगु आख्यान खः । थज्याःगु सफुतिं यात्राया आधार कयाः मेमेगु विधाय् नं ल्हाः न्ह्याकेजिउ धकाः छुमां बिइ । मेमेगु भासं च्वयातःगु सपूm नेपालभाषां पिहाँ वयेवं नेवाः च्वमि व ब्वमिपिन्त थ्व विधाया विस्कं सवाः दत जुइ धकाः अनुमान यायेफु ।

६. निष्कर्ष

थुकथं स्वयेबलय् संसारय् द्वलंद्वः दँ न्ह्यःनिसें यात्रासाहित्यया परम्परा न्ह्यानाच्वंगु खनेदु । विश्वय् जक मखु नेपालय् नं यात्रा साहित्यया परम्परा न्ह्याःगु यक्व दयेधुंकल । उलिजक मखु नेपालभाषा साहित्यय् हे नं थ्व परम्परा न्ह्याःगु यक्व दयेधंकल । नेसं १०६८य् धर्मोदयय् पिदंगु अश्वघोष श्रामणेरया “श्रीलंका व परिवेण”यात नेपाभाषाया आधुनिक यात्रा साहित्यया न्हापांगु निबन्धकथं जक कायेगु खःसां झीगु भाषाय् थ्व विधाया पदार्पण जूगु ६५ दँ दत । अबलय्निसें थीथी पत्रपत्रिकाय् यात्राया विषययात कयाः यक्व हे संस्मरणात्मक निबन्धत पिदंगु खः, पिदनाच्वंगु नं दु । अथेसां अधिकांश यात्रानिबन्धत भावतत्वय् स्वयाः वर्णनय् यक्व तक्यनाच्वंगु खनेदु । विधागत रुपं क्रमिक सुधार जुयाहे मच्वंगु धाःसा मखु ।

वय्कःपिं मध्ये अधिकांश लेखकपिं यक्वतक नेपालभाषा साहित्य सिर्जनाय् दुसां यात्रासाहित्यय् धाःसा वय्कःपिनिगु ल्हाः लिपातक नियमित न्ह्यानाच्वंगु खनेमन्त । छम्ह स्वयाः अप्वः लेखकपिन्सं छगू स्वयाः अप्वः यात्रासाहित्यया सिर्जना याःगु मदुनि । अथे धयागु दक्वसियानिंतिं हे थ्व विधा थियास्वयेगु विषय जक जुयाच्वंगु दु । अथवा, थ्व विधाय् कलम न्ह्याकेधुंकाः बांलाःगु पाठक प्रतिक्रिया मवःगु वा समालोचकपिन्सं सकारात्मक रुपं कयामबिउगुलिं हानं हानं थुकिइ ल्हाःतयेत च्वमिपिं उत्साहित मजूगु निष्कर्ष नं पिकाये मछिनेमाःगु मदु ।

हानं उलिमछि यात्रासाहित्य सिर्जना जूलसां अबलय्या प्रकाशक वा साहित्यिक संघसंस्थां उगु विशेष प्रकारया निबन्धतय्त पुचःया रुपय् पुस्तकाकारय् पितबिइ मखन, गुकिं यानाः अबलय्या ब्वमिपिन्सं थज्याःगु साहित्यिक विधाया बिस्कं सवाः लुमंके अले उकिया नेपालभाषा साहित्यय् याःगु योगदानयात उकथं लुमंके मखन ।

विश्वय् जक मखु नेपाली साहित्य ख्यलय् तकं थुकिया तसकं विकास जुइधुंकूगु सन्दर्भय् नेपालभाषा ख्यलय् जक थ्व थौं नं निबन्ध विधाया छगू बेवास्ता यानतःगु उपविधा कथं दनाच्वंगु दु । छम्ह निम्ह निबन्धकारपिनि यात्रा यायेगु अवसर चूलाइबलय् जक ब्वमिपिनिगु मन तयेगु लँ जुयाच्वंगु दु । अझ सपूmया रुपं ला ६३दँया दुने च्यागु हे जक पिदंगु खनेदत । नेपाःया हे उन्नत धयावयाच्वनागु नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् थ्व पक्का नं लसताया खँ मखु । थ्व विधाया विकास यायेत च्वमि, ब्वमि व समालाोचकपिनि ध्यान मवनाच्वंगु खँयात मखु धायेथाय् मदु ।

नेपालभाषा च्वमिपिं गुलि मेमेगु भाषाया साहित्यलिसे गुलि भ्यलय्पुं वा नेपाली साहित्यलिसे गुलि परिचित जुइगु मौका दत धइगु मेगु अध्ययनया विषय जुइफु । तर नेपालभाषा साहित्यय् जक थ्व विधां हा कायेमफुगुया कारण मालेगु आवश्यकता दु ।

नेपालभाषाया थी थी स्कूलय् माध्यमिक तगिमंनिसें अध्यापन जुयाच्वंगु दु । थी थी कलेजय् नेपालभााषाया अध्यापन प्रविणता, स्नातक तगिमय् दु । नेपालभाषाया केन्द्रीय विभाग हे दु अन नियमित नेपालभाषाया स्नातकोत्तर तगिंया अध्यापन जुइ । अथेसां स्नातकोत्तरय् बाहेक थ्व विषययात पाठ्यक्रमय् दुतयंकाः विद्यार्थीपिन्त परिचित तकं याःगु खनेमदु । 

नेपालभाषासाहित्यया विकास साहित्यिक पत्रपत्रिकापाखें हे जूगु खः । तर नं अज्याःगु पत्रपत्रिकां यात्रासाहित्ययात विशेषाङ्कयारुपय् पिथनाः च्वमिपिन्त थुखेपाखे ध्यानाकार्षण याःगु खनेमदु । थ्व विधाय् समग्र नेपालभाषा च्वमिपिनि ल्याः मगानाच्वंगु ला ख हे खत, उकिसं मिसा च्वमिपिं अझ नं म्हो तिनि । यक्व लेख व सपूmया सिर्जना तीर्थ यात्रायात बह कयाः च्वयातःगु खनेदूगुलिं थ्व छगू ल्वःमंकेमजिउगु विशेषता जूवन । यात्राया थी थी उद्देश्यत मध्ये तीर्थ यात्रा नं छगू जूवंगुलिं थ्व नं यात्रालेखनया हिसाबं उत्पादनशिल हे जूवःगु दु नेवाः च्वमिपिनिगु लागि । मेगु कथं धायेगु खःसा तीर्थयात्रां नं लेखकपिनिगु जन्म याःगु दु, यात्रा साहित्यया विधाय् जक जूसां ।

मेखे नेपालभाषाया समालोचकपिन्सं नेपालभाषाया साहित्ययात प्रारम्भकालनिसें मार्गनिर्देश बियाच्वंगु झी दक्वस्यां सिउ । प्रखर समालोचकपिनिगु हौसला, प्रोत्साहन व मगाःमचाःथाय् माःकथं आलोचना यानाबिउगुलिं हे नेपालभाषाया साहित्य थौं थ्व अवस्थाय् थ्यंगु खः । प्राचीनकालया खँ निसें आधुनिक व उत्तरआधुनिकया खँय् ब्वमिपिनिगु ध्यान सालीपिं नेपालभाषा समालोचकपिन्सं थ्व ख्यःयात धाःसा न्याय यानाच्वंगु खनेमदु । आःतक पिदंगु निबन्धयात निबन्धकथं व सपूmयात सपूmकथं पिदनेधुंकाः भूमिका च्वयेगु झ्वलय् वा समालोचना वा समीक्षा यायेगु झ्वलय् थ्व विधाया बारे छुं भचा कुलेगु व थ्व विधाय् झी कमजोर तिनि धकाः धायेग बाहेक थ्व बिधायात समालोचकीय दृष्टिं विवेचना यायेगु व थ्व विधां गुकथं नेपालभाषाय् थाय् कयावयाच्वंगु दु धकाः सुं समालोचकं नं स्वतन्त्र अध्ययन यानादीगु खनेमदुनि । गनं नं सुं समालोचकं थ्व विधाया सैद्धान्तिक खँ, विश्वय् वयाच्वंगु लहर व प्रशाशित यात्रानिबन्धतय्त जक कयाः दुग्यंक खँ वालादिउगु, क्यनादिउगु ब्वनेमखंनि । थुलि तःहाकःगु यात्रा च्वमिपिनिगु यात्रायात समालोचकपिनिगु तिबः मदइगु धइगु गुगुंकथं नं सुखदायी खँ मखु छगू भाय्या साहित्यया विकासया निंतिं । थ्व हे कारणं थ्व विधाय् न्हूपिं लेखकपिन्सं ल्हाः मतःगु अले न्हापा च्वयाच्वंपिं लेखकपिंतकं थ्व पाखें तापानावनाच्वंगु खःला धकाः अनुमान याकाबिउगु दु । 

नेपालभाषा साहित्यय् यात्रासाहित्ययात कयाः थ्व बःचाहाकःगु अध्ययन यायेधुंकाः निताप्यता खँ निष्कर्षय् वल ः

ड्ड नेपालभाषा साहित्यय् थौं नं यात्रासाहित्य तसकं म्हो

ड्ड यात्रासाहित्यय् जक विशेषीकरण यानावनाच्वंपिं च्वमिपिं मदुनि 

•  तीर्थयात्रा, विशेषयानाः बौद्ध तीर्थयात्रा, नेपालभाषा यात्रासाहित्यया लँपु चायेकाबिउगु खःसा थज्याःगु हे यात्राया झ्वलय् मेमेगु नं यात्रा लेख, सपूmया सिर्जना जूगु दु 
•  नेपाः दुने व नेपाः पिनेयायात्रायात उतिकं च्वमिपिन्सं थःगु विषयवस्तु दयेकादीगु दु ।
•  न्हापा सामान्यतयाः डायरी टिपोट वा वर्णनय् जक केन्द्रीत जुइगु परम्परा जुयाच्वंगु नेपालभाया यात्रा साहित्य आः बुलुहुँ भावपक्षयात ग्वाकाः यात्राया दौरानय् यात्रुया मनय् जुइगु अन्तरद्वन्द्वयात नं ब्वयेगु परम्पराया थालनी जुयावःगु दु ।
•  मेमेगु विधाय् थें थ्व विधाय् मिसा च्वमिपिनिगु अभाव दु । 
•  यात्रासाहित्ययात कयाः नेपालभाषा समालोचकपिन्सं सैद्धान्तिक सपूm, लेख च्वयादिउगु खनेमदुनि । वय्कःपिन्सं यात्रासाहित्य नेपालभाषाय् गन थ्यनाच्वन धकाः विवेचना यानातःगु तकं मलूनि । 

७. सुझाव ः 

नेपालभाषाय् व नेपालीइ यात्रा साहित्यया विकास नापनापं जुयाः नं छगू विधा निगू भाय्या ज्वलिंज्वःगु इतिहासय् आगरां देगरां पाःगु अवस्थाय् लानाच्वंगु दु । अिथे थुयाः अन्तय् नेपालभाषाय् यात्रासाहित्य वा नियात्रा विधाया विकास यायेत थथे यानावनेमाली धकाः थम्हं खंगु चाःगु निताप्यता सुझाव थन तयाच्वना ः 

• इलय् ब्यलय् थुकियात कयाः मेमेगु भाय्या नियात्राकारपिंलिसे सहलह÷कार्यशाला गोष्ठी÷ट्रेनिङ यायेगु 

•  नियात्रा गोष्ठी यायेगु 

•  नेपालभाषा पाठ्यक्रमय् दुथ्याकेगु 

•  पत्रपत्रिकाय् थुकियात प्रोत्साहित यायेत थाय् बिइगु 

•  नियात्रा विशेषाङ्क / संकलन पिथनेगु 

•  मेमेगु भाय्या बांलाःगु नियात्रा नेपालभाषां अनुवाद यायेगु 

•  समालोचकपिन्सं पिदंगु यात्रासाहित्यया सामालोचना यानाबिइगु 

थथे यात धाःसा नेपालभाषाय् जक थ्व विधा लिकुनाच्वनेमाःगु कारण मदु । थुलि जुलकि थीथी शैलीं च्वमिपिन्सं ब्वपिपिन्त न्हून्हूगु सवाः हयाः न्ह्यब्वल धाःसा नेवाः ब्वमित जक थ्वपाखें द्यापं च्वनेम्वालीगु जुइ । थःगु मांभाय्या मतिना याइपिं दक्वस्यां थुकिया विशेष अध्ययन यानाः च्वमिपिन्ति थुखेपाखे प्रेरित यायेफत धाःसा नेपालभाषा साहित्य ख्यः मेमेगु ज्वलिंज्वःया भाय्या साहित्य स्वयाः लिउने मलाः धकाः दक्वस्यां गर्वयायेदइगु खँय् असहमति मजुइगु आशा कयाच्वना ।

०००

आभार — थ्व लेख तयार यायेतसपूm सपूm उपलब्ध यानादिउगुलिं, त्रिविवि केन्द्रीय पुस्तकालय व नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, आशा सपूmकुथिया लिसें भाजुपिं इन्द्र माली, शाक्य सुरेन, नरेशवीर शाक्य व पवित्र वज्राचार्यप्रति आभारी जुया च्वना ।

लितँसाः 

आःतक पिदंगु नेपालभाषा यात्रासाहित्यया धलः

१. १०७० महा चीनयात्रा धर्मालोक स्थविर कालिम्पोङ्ग धर्मोदय सभा

२. १०८१ मुक्तिनाथ यात्रा वर्णवज्र वज्राचार्य भ्वँत वर्णवज्र वज्राचार्य व मेमपिं, 

३. १०८४ महाचीने नेपाल–संस्कृति चित्तधर हृदय येँ चित्तधर हृदय, 

४. १०८४ पेकिङ स्वास्थ्य निवास भिक्षु अश्वघोष येँ भिक्षु अश्वघोष

५. १९८९ लुमन्ति किचः मल्ल के सुन्दर येँ भावना पिथना, 

६. १११९ जिमिगु म्यानमार (वर्मा) यात्राया संक्षिप्त संस्मरण धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली” येँ अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध भावना केन्द्र

७. ११२० महाचीन यात्रा मंगलमान शाक्य येँ शाक्य जः

८. ११२३ बौद्ध तिर्थयात्रा, जिगु छगू अनुभव कृष्णदेवी वज्राचार्य येँ नेपालभाषा मिसा खलः

९. ११२७ जिमिगु श्रीलंका भ्रमण धर्मरत्न शाक्य “त्रिशुली” लुम्बिनी अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध समाज 

१०. ११२८ हिरानाप देजला शेषराज दली 

११. ११२९ बेलायतया लुमन्ति विमलप्रभा वज्राचार्य येँ धरणीन्द्र कुथी

१२. ११३२ बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी मुनीन्द्ररत्न वज्राचार्य येँ नीरमती वज्राचार्य

१३. ११३२ न्यामिसाया देसय् राजेन मानन्धर यल लिबि च्वसा–दबू 

सन्दर्भ सपूm ः

•   www.wikipedia.org/wiki/Travel_literature (access date : 2013.04.26)

•   Cuddon, J A  - A Dictionary of Literary Terms, Penguin Books, 1979.

ड्ड पोखरेल, बालकृष्ण व मेमेपिं, नेपाली बृहत् शब्दकोश । येँ ः नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, विसं २०५२ ।

ड्ड पोखरेल, बालकृष्ण — यी नियात्राबारे, बेलाइततिर बरालिंदा, तारानाथ शर्मा, ते.सं. । येँ ः साझा प्रकाशन, विसं २०३४।

ड्ड शर्मा, तारानाथ — नियात्रा । येँ ः कान्तिपुर पव्लिकेशन, नेपाल, बर्ष २, अङ्क २० ( विसं २०५९ जेठ १६–३१) ।

ड्ड बराल, ईश्वर — नेपाली यात्रासाहित्यमाथि विहङ्गमी दृष्टिनिपेक्ष । येँ ः गोरखापत्र संस्थान, मधुपर्क, वर्ष १९, अङ्क ११ ( विसं २०४३ चैत्र) ।

ड्ड उपाध्याय, डा. केशवप्रसाद — साहित्य प्रकाश । येँ ः साझा प्रकाशन, विसं २०३० ।

ड्ड व्यास, निर्मोही — नेपाली नियात्रा (खण्ड १), सं। व्याकुल पाठक । येँ ः रत्नपुस्तक भण्डार, विसं २०१२ ।

ड्ड उप्रेती, भीष्म — यात्रानिबन्ध, यसको विकास र नेपाली यात्रा निबन्को वर्तमान स्थिति । येँ ः गोरखापत्र संस्थान, मधुपर्क , वर्ष ३१, अङ्क ९ ( विसं २०५५ माघ) ।

ड्ड उपाध्याय, वेदव्यास — “नेपाली यात्रासाहित्यको प्रवृत्तिगत विश्लेषण र मूल्याङ्कन”, (अप्रकाशित विद्यावारिधि शोधपत्र) । येँ ः त्रिवि नेपाली केन्द्रीय विभाग, विसं २०६६ ।

ड्ड शर्मा, तारानाथ — भूमिका, मधुपर्क ः प्रतिनिधि नियात्रा । येँ ः गोरखापत्र संस्थान, विसं २०६७ ।

ड्ड पन्त, महेशराज — प्रताप मल्लको तीर्थजात्रा । येँ ः दिनेशराज पन्त (संशोधन–मण्डलद्वारा), २३७ पूर्णङ्क (विसं २०६९ पौष ) ।

ड्ड माली, इन्द्र – भूमिका, न्यामिसाया देसय् । यल ः लिबिच्वसा–दबू, ११३२ ।

ड्ड स्थविर, धर्मालोक — महा चीनयात्रा । कालिम्पोङ्ग ः धर्मोदय सभा, १०७० ।

ड्ड वज्राचार्य, वर्णवज्र — मुक्तिनाथ यात्रा । भ्वँत ः वर्णवज्र वज्राचार्य व मेमपिं, १०८१ ।

ड्ड हृदय, चित्तधर – महाचीने नेपाल–संस्कृति । येँ ः चित्तधर हृदय, १०८४ ।

ड्ड वज्राचार्य, फणिन्द्र — “जिगु जातः”या लिपा चित्तधर हृदयया खँत, चित्तधर हृदयया जिगु जातः । येँ ः नेपालभाषा परिषद्, ११२६ ।

ड्ड मल्ल, के सुन्दर — लुमन्ति किचः । येँ ः भावना पिथना, ११०९ ।

ड्ड धिताल, सुलोचना मानन्धर — “लुमन्तिइ लेहेँबुगु जिगु अनुभूति”(अप्रकाशित स्नातकोत्तर शोधग्रन्थ) । यल ः त्रिवि, नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, ११११ ।

ड्ड शाक्य “त्रिशुली”, धर्मरत्न — “जिमिगु म्यानमार (वर्मा) यात्राया संक्षिप्त संस्मरण । येँ ः अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध भावना केन्द्र, १११९ ।

ड्ड शाक्य, मंगलमान — महाचीन यात्रा । येँ ः शाक्य जः, ११२० ।

ड्ड वज्राचायर्, कृष्णदेवी — बौद्ध तिर्थयात्रा, जिगु छगू अनुभव । येँ ः नेपालभाषा मिसा खलः, ११२३ ।

ड्ड शाक्य “त्रिशुली”, धर्मरत्न — जिमिगु श्रीलंका भ्रमण । लुम्बिनी ः अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध समाज । ? ११२७ ।

ड्ड वज्राचार्य, विमलप्रभा — बेलायतया लुमन्ति । येँ ः धरणीन्द्र कुथी, ११२९ ।

ड्ड वज्राचार्य , मुनीन्द्ररत्न — बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी । येँ ः नीरमती वज्राचार्य, ११३२ ।

ड्ड मानन्धर, राजेन — न्यामिसाया देसय् । यल ः लिबि च्वसा–दबू , ११३२ ।

ड्ड तुलाधर, प्रेमशान्ति — नेपालभाषा साहित्यया इतिहास । येँ ः नेपालभाषा एकेदमि, ११२० ।

ड्ड अमात्य, पूर्णप्रसाद — पालभाषाया बाङमय सूची । येँ ः नेपालभाषा एकेदमि, १११७ ।

ड्ड मल्ल, कमलप्रकाश — नेपालभाषाया घ्वानासपूmया धलः । येँ ः लय्ताः दबू, १०९९ ।

ड्ड ताम्राकार, बेलमाया — नेपालभाषा साहित्यय् धर्मोदय लय्पौया देन व उकिया च्वसु धलः (अप्रकाशित स्नातकोत्तर शोधपत्र) । यलः त्रिवि नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, ११११ ।

ड्ड तुलाधर, सरस्वती (सं) — सितु निला–पौया च्वसुधलः । येँ ः ओमी शर्मा, १११० (टाइपराइटरय् टाइप यानातःगु फोटोकपी प्रति प्रकाशन जूगु ) ।

ड्ड मानन्धर, पूनम — पासा बाःछिपौया च्वसु धलः व उकिया नेपालभाषाय् योगदान (अप्रकाशित स्नातकोत्तर शोधपत्र) । यल ः त्रिवि नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, ११२० ।

ड्ड शाक्य, मणिकलक्ष्मी — खेलुइताः पत्रिकाया च्वसुधलः व उकिया योगदान (अप्रकाशित स्नातकोत्तर शोधपत्र) । यल ः त्रिवि, नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, ११२९ ।