Siddhidas Amatya: a short life history

Razen M

Poverty makes poerty. This line of goes truly with legendary poet of Nepalbhsaha, Siddhidas Mahaju, one of the pioneers of the Renaissance of Nepalbhasha literature.

He was born in 1867 (NS 978 Yanlaga) Keltole, near Indrachok, Kathmandu. His great grandfather was from Sukuldhoka, Bhaktapur but his grandfather moved to Kathmandu do to businees. His father’s name is Laxmi Narayan Amatya and mother was Shri Harsha Laxmi.

As it took place with every boy in those days, he went through the traditional way of schooling – learning Chanakyaneeti, mulitiplication tables, Muhurtachintamani and so on. It continued till he was 16 years old. His marriage also took place quite early. Then he was sent to Thapathali (the present Nepal Rasthra Bank) to learn government accounting system. And thus started his professional life.

Travelling to Hindu pilgrimage sites, Kashi and Jagannath, in around 1883 provided him an opportunity to b roadhen his horizon of learning. Having accqainted with many scholars there, his rough paper, composing verse and prose in Nepalbhasha. A significant outcome of this period is his “Siddhi Byakaran”. His dedication for literature of his mother language impressed students of those times – Thakurlal Manandhar, PB Manav and Siddhicharan. They became humble disciples of the poet Shiddicharan.

He was at the age of 62. He still had to work, to solve hand-to-mouth problem of his family, which never could give him peace of mind. One day, he decided to live at the home of his sister Lilabati. It was a strange request in Newar culture, but she accepted because she was aware of the condition of his family. After several days, his health worsened and he finally took last breath at Pashupati Ghat in 1929 (NS 1050 Kachhala ga 13).

We have lots of things to glorify his life as a Mahakavi. But only a few books have been published out of 44 books. Whereabouts of many of his manuscripts also is not known. He published only one book in his life time in past one century, merely 14 books are published.

quest for knowledge even deepened. He determined to continue study and bought several books there. Then he moved to Calcutta and make relation with other scholars. He even learned book-binding at that time.

Coming back to Kathmandu, he joined the government office. But soon after that, in 1885, the prime minister Ranoddip Singh was assassinated and succeeded his brother Bir Sumsher. most of the hop-level officers of the former prime minister were expelled and he lost his job in this political change. It was like liberty from the bondage for him.

A friend of him Motilal, a draper at Janabahal, who owned a classic Hindi book “Prem Sagar”. It attracted him very much and his social responsibility to his community urged him to translate it into Nepalbhasha, his mother language.

Siddhidas’ father opened a drapery hofr him. It was a time when the Prime Minister Bir Shamsher was influenced by the cotton revolution and was promoting use of cotton for the people. The demand of cotton clothes was high. And he, taking the opportunity, designed his kind of manual spinning mill. And he made several other experiments too, to increase productivity and to make use of his creativity. He was a born writer; he could not devote himself to commerce and naturally, could not make sufficient profit though it was the time of cotton marketing. Instead he used to go to Calcutta to order thing for his shop. Even this was his pretext to go there and buy some useful books.

In 1905, he was attracted by Arya Samaji movement. But he was not included in the list of the “rebels” like Yogbir Singh, because he was not that active in the movement.

In 1906, he fell ill for six months and discontiued his affiliation with the Calcuttan scholars. Instead he spent more time in his shop. He started composing couplets and Pandit Chakrapani Chalise suggested him to try composing in Barnik style of verse. One fine morning, he started composing verse out of a scene he saw in his dream. And thus his journey to poetry started. He started translating Ramayan into Nepalbhasha and he gave it his name “Siddhi Ramayan”.

He had married Shri Ganga Devi when he wasquite young. But passed away leaving a daughter Sumeru Laxmi behind her. And he married another woman but he was miles away from happiness. Similarly, his father also had married twice after demise of his mother and the family was quite big. As it had to be, the death of his father in 1911 left alone to carry the burden of his big family, including his step brothers. The worldly needs and his quest for sublime Nepalbhasha literature only deteriorated his health day by day.

Frustrated, he left for Birgunj and started small business there. He lived there for around six or seven years – around from 1919 to 1923. It is not quite sure if he made prosperous business there but he came back with genuine Nepalbhasha creations – “Sakata Maa”, “Sajjan Hridayabharan” and “Shuk Rambha Sambad”.

By the year 1926, he was back to Kathmandu and started working in the traditional medicine shop of Bhudharananda Baidhya as an assistant. This shows that his financial conditions have changed a lot but he could not change himself. Even in that shop, he kept himself busy with tiny pencil and

Published in Newarland 2011 12 01

20111130 तिरुपति निसें पुट्टपर्ती तक

तिरुपति निसें पुट्टपर्ती तक

रा मानन्धर

भारत धाल कि झीगु मिखाय् यःसां मयःसां दिल्ली, हिन्दी भाय्, हिन्दी टिभी सिरियलया पात्रत, बिहारया डा“कात, ल्वापु, लुटपाट, अपहरण, बलात्कार, हत्या, भोकमरी इत्यादि दृष्यत झ्वःलाक दंवइ । मचांनिसें झीत बियातःगु शिक्षा थ्व हे खः । अथवा, झीके दूगु भारत म्हसिइकेगु माध्यम थ्व हे जक झीसं कायेखनाच्वनागु दु । अले इलय्ब्यलय् गनं गनं दक्षिण भारतया ख“ न्यनेबलय् वा दृष्य हे खनी बलय् थ्व थाय् ला छकः वने हे मालीका धयाथें च्वनीगु । धयां छु याये, धाइ न्हापं द्यवं मसायेकं गनं थ्यनी मखु धाइ ।

अबलय् हे एस्पेरान्तो क्लबया पासा नवीन्द्रया मिखाया वासः यायेत चेन्नाइ वनेमालाच्वंगु अले पासा दुसा जिउ धयाच्वंगु सिल । थःत नं तसकं व मास्ति वयाच्वंगु जूगुलिं जितः ला अगःचा मालां द्यःगःचा लूथें जुल । छे“या गबलें सिमधइगु ज्यायात छखे तयाः जि तुरन्त हे तयार जुया । न्याम्हसिया पुचः दत — पासा अनिल, नवीन्द्र, वया पाजु झलक अले वय्कःया पासा गुरुङ । द्यवं जुरेयाःगुलिं जुइ, न्हापा छकःनं नाप मलानापिं जूसां झलक पाजु व गुरुङ पाजु नं छकलं हे थःथें च्वन ।

जिपिं सुथन्हापां लु“हितिया बसस्टपय् नाप लाना । पिइकेगु ला  माइक्रो बसया अधिकार हे जुल । धौछि धयाथें पिइकाः जिमित यंकल वहे कलंकिया धुफ्वः दंगु घ्वाराघ्वारा संकीगु लं जुकाः । गन खः मसिउ छगू थाय् बाय् हे मसिउगु थासय् गाडि दिकल, यःसा न मयःसा घिचेया धयाथें । भाः धायेलात कि नसा क्यनाः लुटे हे यात जिमित । ल“ धुछि ध्यबा म्हयाच्वंपिं, गुलिं छ्यनय् ह्यांगु फेतां चिनातःपिं गुलिं इ“चा मुगः दूगु झण्डा ज्वनातःपिं । देश सेवा यानाच्वंपिन्संथें रसिद न्ह्यचाकी, छाय्, छुयायेत, गुलि धइगु न्ह्यसःलिसः यायेगु आवश्यकता हे मदु । धाल कि धाल । अन हे दनाच्वंपिं ट्राफिक पुलिसं नं लातां क्यरा स्वःथें स्वयाच्वनीबलय् व बफरा ड्र«ाइभरं जक गथे नवायेफइ?

चारबजे ति जुल जुइ जिपिं नेपाल भारतया सिमाना सुनौलीइ थ्यंबलय् । तांन्वयाः च्वनां च्वने मजिउ । तुकुतुकु वनाः सिमाना पार याना । कतपिनिगु देसय् थ्यनकि मन हे असुरक्षितथें गरखेसे जुइयः खनी, खला झी थःगु हे दसय् नं गबलय् सुरक्षित धकाः ? पाःगु छुं हे मखु अथे सां फुक्क मेथे । भचा ला पा हे पा — अन थ्यन कि फुक्क छुं छुं यानाच्वंपिं जक लुइ, दक्वं लिमलाः । “मेरा भारत महान” धकाः च्वयातःगु गाडीतय् दथुं थःगु देय्यात लिफः स्वया । अन तःधंगु बोर्डय् हिन्दी व अंग्रेजी भासं च्वयातल — “हिन्दू अधिराज्य नेपालय् छितः लसकुस” । नुगलय् वल, गणतन्त्र वःगु व धर्मनिरपेक्ष जूगु स्वद“ दइन अथे नं छाय् थ्व लोकतान्त्रिक सरकारं बुद्धया देय् नेपालय् लसकुस धकाः नं च्वयेमफुत । थ्व ला लिसः हे म्वाःगु ख“ जुल ।

भचा जायेकाः गोरखपुर वनेगु बस लुइका । दुने हिन्दी प्याखं स्वयाच्वना, यःसां मयःसां । भचा जायेकाः बस न्हयात, तप्यंगु बांलाःगु ल“य् जवं खवं वाउ“गु बु“यात लिउने लाकाः । सनिलय् गोरखपुर थ्यन । नेपालीत भारत वनेगु दकलय् चल्तीगु ल“ — ब्वं वनीपिं, धर्म याइपिं, ज्या याःवनीपिं, वासः याःवनीपिं अले मिस्त मिइयंकीपिं दक्वसिगु थ्व ल“ । स्वर्ग वनेगु ल“ हे धाःसां जिउ, थःगु देशय् कर्म खंकेमफुपिं झी अभागी नेपालीतय्गु लागि थ्व ।

नापसं गोरखनाथया द्यःगलय् थ्यन । तःधंगु इलाका कयाः चक्कंगु थासय् दयेकातःगु व दुरुल्वह“या द्यःगलय् थ्यनकि छगू आनन्दया महशूस जू । सुरक्षा जा“च धुंकातिनि दुहावने खनीगु थासय् गनं नं फोहर यायेमदु, द्यबां कयेके मदु, द्यःयात प्यं क्यनाः थःगु फोटो काये मदु, दुने द्यःया फोटो नं काये मदु । झीथाय् पशुपतिइ, मांकाःद्यःयाथाय् फ्वनाच्वनीपिं मध्ये गुलि थ्व हे थासं वःपिं दइ, तर थन धाःसा छम्ह नं फ्वगिं मदु । द्यःपालाःनं अन ध्यबा काइमखु, बरु वक्वसित स्वां व प्रसाद धाःसा मन स्वां ह्वयेकाः इनाच्वन । न्ह्याःसा अन तयातःगु दानपात्रय् मंदुथें चन्दा क्वफात, व नं कर मदु । झीसं थन बुंग द्यः वा मत्स्येन्द्रनाथयात गोरखनाथया गुरु धयाच्वना । अन धाःसा गोरखनाथया तःम्ह शिष्यत मध्ये छम्ह मत्स्येन्द्रनाथ नं धकाः थनातल, वथें ग्वाय्दारी तःतःहाकःम्ह, जटा सप्वः प्यनातःम्ह बाबाजी थेंज्याःम्ह ।

छगः त्याम्पुइ न्याम्ह मनू व च्यागः ब्याग न्हयंकाः जिपिं गोरखपुरया रेलवे स्टेशनय् थ्यन । सछिद“या इतिहास क्वबिच्वंगु व भराय्धंगु स्टेशनं जिमित लसकुसयात हपहप ताःन्वगु इलय् । दुने वनेसाथं जिमिसं थुल थ्व ला मेगु हे संसार धकाः । अन निसः स्वसः मनूत ब“य् चातुवानाः द्यनाच्वन, गुलिं वयाच्वंपिं गुलिं वनेत पियाच्वंपिं । प्रत्येक यात्रीया थःथःगु दुख, थःथःगु समस्या । थज्याःगु दृष्यं मनूतय्त दार्शनिक दयेकी, कवि नं दयेकी — थ्व दुनिया हे छगु रैनबसेरा । रेलवे स्टेशन — पलख थन च्वनेगु ला खःनि झी, अले थःम्हं बांलाःगु बांमलाःगु यानागुया लुमन्ति त्वःता वने हे मानि । व नं गुलिस्यां गुलिसित जक लुमंकातयेफइ? स्याःन्याःपिं मन्तकि तकं सनाः वने मलाःगु थ्व जीवनय्?

तिकसया ज्या मिलेयायेधुंकाः पिने नःवया । अपाय्धंगु बजार, उलिमछि पसः । छगू नपसलय् वनाः जा ति धया, निम्ह नेपालीत वयाः जा नकःवल, व सवाः थ्व सवाः मदुगु । अनसं नेपालीत प्यम्ह मिजंत, छम्ह १५द“ ति दुम्ह मिसा मचा अले बाज्यःवंम्ह मिसा खासखुस यानाच्वन, मिसा मचां नमवाः । जिमित माःगु ख“ मखु धयाथें वास्ता मयाना । नयेधुनेवं छझाः चाहिलाः, मोबाइलय् सिमकार्ड तयाः थःथःगु छेय् फोन याना अले स्टेशनय् वना । अन थःथःगु स्लीपिङ ब्याग लानाः ब“य् ग्वतुला । ताःन्वःगु व अनतयातःगु लाउडस्पीकरं व ट्रेन वल, थ्व ट्रेन वन धकाः मतापं हालाच्वंबलय् न्ह्यः वयेक मफुत । अथें हे चा बित ।

ञ्ञ्

सुथन्हापां ख्वाःसिलेसिधयेकाः थःगु ट्रेन माला । मनूत ला अन ओहो खापा मचाःनि उखें गयाः थुखें गयाः आक्रमणथें हे यानाच्वन । पलख लिपा चायेकःवल । जिपिं थःगु सिट मालाः फ्यतुना । थ्व जिगु जीवन या न्हापांगु अनुभव ट्रेनय् च्वनेगु — तग्वःगु, फोहरगु, नवःगु तर बल्लाःगु । ब्रिटिश सरकारं भारतय् राज यानाः न्हयाःगु कयायंकूसां अन विकासया पुर्वाधार ला बियाथिकल नि । झी जुलं न थःम्हस्यां थःत दयेकेफु, न करपिन्सं दयेकाबिइ लायक हे झी जुया, खाली स्वतन्त्रता या म्ये हालाः थःत मिउवनाच्वना, गबलें बर्माय्, गबलें मलायाय्, अले गबलें कोरिया व सउदी अरबियाय् । ट्रेन न्ह्यात — जिमिगु करिब ४,००० किमी तःहाकःगु यात्रा न्ह्यात । गज्याःगु गज्याःगु अनुभव जुल, धाये हे मसः । तसकं रोमान्चित जुल । एस्पेरान्तो भाय्या ”लोकोमोतिभो“ धाःगु म्ये लुमन । धाथें ट्रेन हे जीवन खः अले जीवन ट्रेन । पलख न्हयइपुक ख“ जुल , लिपा ला व नं सुम्क, व नं सुम्क । झ्यालं खनेदयाच्वंगु दृष्यं जिमित मोहित यात, झुमिं यंकातःगु थें । भारतया थुलि थासय् वनेत गुलि ई मालीगु जुइ, तर जिपिं धाःसा सितिकं स्वयावनाच्वना । खजा थुकिं हे उगु लागाया खःगु चित्र जा ब्वइमखु, अथेसां अनया ग्रामिण जीवनया जीवन्त वर्णन ब्वनाच्वना, सफुतिइ ब्वनेथें । रेलया लिक लिक्क लिक्क वयाच्वंपिं, लः काःवंपिं, वसः हियाच्वंपिं अले छे““ पिने खि फानाच्वंपिं । बेतोडं जिपिं दक्षिण पाखे न्हयानाच्वना । घण्टौं तक नं वा“उगु छ्वमा वा मेमेगु बाली बाहेक मेगु छुं स्वयेगु मदु, मैदान या मैदान, मिखां न्हयायेमदयेक तःफागु बु“ । चक्का जाम नं मदु, चन्दा काःवःपिं नं मदु । अले गनं देय्या विकास मजुइलेसा धयाथें मनय् वन ।  न्ह्यइपुगु दृष्य नं ताबाय्त स्वयाच्वनकि मिखा त्यानुसे च्वनी खनी । जि च्वये ग्वतूवना, कय्ता बालाथेंज्याःगु यखानातःगु खाताय् थसःपानाः ।

ट्रेनया जिन्दगी नं थःगु हे कथंया दु । अन दिपाः मदयेक मिउवयाच्वनी, गबलें छु गबलें छु । गबलें बांलाःगु सःदुम्ह म्ये हालीम्ह फ्वगिं वइ, गबलें लापा थानाः म्ये हालीम्ह हिजरा वइ । मदु, मयः, म्वाः धकाः जक हालाच्वच्वं हे न्हि वनी । ट्रेनया थः हे मनूतय्सं च्या, समोसा, पुरी व मेमेगु नसाज्वलं मिउवइगु ला दहे दु, उकिसं पिनें गयाः मिउवइपिं छु धायेगु — ख“क्व मिइहइ, धाःगु न्यायेगु दु । जा हे नं नयेगु ला दु तर लुइमखाइथें च्वनाः जिमि थम्हं यंकागु हे उगुं थुगुं न्ह्यइपुक नया । थाय्थासय् स्टेशन वलकि पलख दिकी, जिमि स्टेशनया नां जक स्वयाच्वने । ज्या छुं हे याये म्वाःसां न्हिछि ट्रेनय् च्वने धइगु ला साप त्यानु खनी । बहनी ला तसकं चिकुसे च्वनावल, स्लिपिङब्याग हे मगाना वल ।

ञ्ञ्ञ्

सुथंनिसें वहे झ्यालखाना थें ज्याःगु झ्यालं छु छु वल दक्व स्वयाच्वना, स्वयाबिया । वहे बलेचा, फोहरगु पुखू, ततःधंगु होर्डिङ बोर्ड, मनूत ज्या यानाच्वंगु, अले गनं गनं शहरथें च्वंगु तःतःखागु छे“त । गुलि स्वयेगु, स्वस्वं वाकी वः । थाय्थासय् स्टेशन वइ — हुल्ल मनूत वइ, हुल्ल मनूत वनी, मिइपिं वइ, जिपिं नं तुति चकंकेथें पिने वने, हप्प वइगु फय् नये । जिके ब्वनेगु नं दु, म्ये न्यनेगु नं दु तर याये छुं हे मयः । प्रति घण्टा १०० किमी वनाच्वनाः नं जिपिं कैदी, मोबाइल कैदी । मेपिं च्वनाच्वनेमालाः हिमी चाइ, जिपिं वनाच्वनेमालाः हिमी चाः । धइथे यायेमन्तकि दक्वसिया तं वइ, शायद थुकियात हे स्वतन्त्रता धाइगु जुइ । रघुवापुरम, पोतकपल्ली व मेमेगु स्टेशन वयेधुंकाः जिपिं सनिलय् विजयवाडाय् थ्यन ।

चान्हसिया १२ बजे जुइन जिपिं चेन्नाइ (मद्रास) थ्यंबलय् । ट्रेनं कुहां वयाबलय् जि अझ नं ट्रेनय् हे तिनि थें का, वाग्लावाग्ला सनाहे च्वन जिगु मन ला । सब्बु चान्हय् नं उपाय्सकं तान्वःगु, चःति हे खलखल वयेक । कुहां वयेमलाःनि कुल्लीं भुंवल, अटोवालातय्सं भाःभी यानाः वना । स्टेशन पिनेया दृष्यं छझाः ला थारा हे न्हुकल । स्टेशनय् द्यनाच्वंगु ला स्वयेधुन, तर पिने नं ल“ सिथय् उतिकं ग्वतुलाच्वंपिं झ्वः झ्वः, सलंसः हे दइ । उपिं अन स्टेशनय् वा मेमेथाय् ज्या याइपिं जुइमाः । गांया सिचुगु फय् व ताजागु अन्न नये मययाः खिचां मसिउगु दुख सिइत वःपिं उपिं । बांलाःगु जीवनया म्हगस सुयात मदइ? तर झीगु अर्थब्यवस्थां शहरय् च्वन कि जक तःमि जुइ धकाः स्यनातःगु दु । उकिया फल भोगेयानाच्वंपिं उपिं । शहरं धनी जक मखु गरीब जनता नं दयेकी खनी । अथेला सुं गरीब जुयामबिउसा सुयात धनी धाःवनेगु हानं । स्वयेत ला जिं भारतया दिल्ली, बनारस व दार्जिलिङ नं स्वयातयागु दु तर थनया थ्व खनाः जि छझाः ला इतःमितः हे कन । नुगलय् यक्व हे ख“ वाल ।

अटों गिथालयम होटलय् थ्यंकाबिल । भाःया ख“य् भचा कचमच जुल । हिन्दी बांलाक नमवाइपिं जूगुलिं अंग्रजी भाय् हे सहारा जुल । ताबाय्त हालां छुं फाइदा मखनाः द्यनाछ्वया व मिग्वारा थज्याःगु पूगु लासाय् । अनया ततःधीपिं पत्तितय्त जिमिगु हिमालयया हिया सवाः सात जुइ ।

ञ् ञ् ञ्

सुथय् दनागु लिबात । कःसिइ वनाः स्वया । न्हयाक्व तःधंगु शहर जूसां अन धू व कु“या दुख फये म्वाः, कमसेकम सुथय् छझाः सां याउ“क यचुगु फसय् सासः ल्हायेदु —खितुंगाः थें न्हियान्हिथं स्यनावनाच्वंगु ये“य् बूम्ह जितः थ्व स्वयाः आनन्द मेगु छु माल? मुक्तिनाथया कामना लिपा याये, आः यात ला थ्व हे स्वर्ग का ।

ञ् ञ् ञ्

च्याया तलतलं याकनं पित ब्वनाहल । पिनेसं च्वंगु पत्रिका पसलय् हिन्दी भाय् या छुं हे पत्रिका मदुबलय् तिनि झसंग वन, थ्व ला भारत खयाः नं भारत मखु खनीका । पिने मिखा ब्वयेका, अंगलय् ततःग्वगु आखलं नं उमिगु तामिल भाय् जक नवाइ अले स्याम्पुया पोस्टर व मोबाइलया विज्ञापन जक मखु, हिन्दी प्याखं (तामिल भासं हिलातःगु)या पम्प्लेटं नं उमिगु हे भासं जक जानकारी बियाच्वन । जिमिगु लागि अन थुइकेगु छुं नं ख“ मदु । थन ला अनया मातृभाषा तामिल बाहेक मेगु छुंछुं नं भाय्या अस्तीत्व मदु धाःसां जिउ, गनं गनं माःथाय् अंग्रजी बाहेक । उमिगु निंतिं उमिगु तामिल भाय् दुसा गाः । अपाय्धंगु शहर, अन मेपिं पिनेयापिं मनूत मवइगु नं खइमखु, उमित पिनेयापिं ब्यापारी, पर्यटक वा श्रमिक हे नं म्वाःगु खइमखु । तर छाय् अन हिन्दी लगायत अन्य भाय् अघोषित रुपं निषेध यानातःगु? सुनां यायेफत? अनच्वनाच्वंपि आप्रवासीतय्सं विरोध मयाः जुइला? च्याया तलतलस्वयाः नं उलिमछि न्हयसःया तलतलं जितः तयेमबिल । सुयाके न्यनेगु? सुनां कनी? हानं छु भासं न्यनेगु?

न्हापां च्या त्वनेगु थाय् नी लुइका । अनया च्या त्वनेगु स्वयाः च्या दय्कीगु स्वयेगु मज्जा । भचा दुरु लुइ, कडागु रंग तइ अले ब्वाइब्वाइ मवःतले च्वंनिसें उखें थखे, थुखें उखे यानाः ग्लास संकाच्वनी । च्या हे मूसयेकाः त्वनेमाः इमि । व ला न्हयइपुसे च्वन तर अथे सनाच्वनीबलय् च्या ख्वाउसेच्वनीगु धाःसा सुख मदु, थः जुलं मे च्वकाय् च्वाइ“क पुक्क त्वनेमाम्ह ।

बजार चाःहिला, निगू स्वंगु पसलय् दुहां वनां सुनां नं हिन्दी ख“ मल्हाः, बरु मसःसां अग्रेजी भाय् हे छ्यली पिनें वःपिं धकाः म्हसिलकि । अन पसःपसलय् मूलुखाय् च्वय् ख्याःया ख्वाःपाः खानातःयइगु चलन व खुलाखलुइ थी थी रंग छ्यलाः मंदः दयेकीगु चलन यल जिमित । अन्नपुर्ण क्याफे धाःगु पसलय् वनाः नयेगु स्वया, पसल्यां अन अंगलय् तिकातःगु फोटो क्यन । जिमिसं पोंगल धाःगु हलूजाथेंज्यागु कयाः नया, पालुसां साः । बल्ल छगू पसलय् हिन्दी नवानाबिल, जिमिसं थःथःगु मोबाइलय् अनया सिमकार्ड तया, थनच्वंपिन्सं हिन्दी मसःला धयां सःसां नवानाबिइमखु धाल । थन नं झीथाय् थें त्वाः त्वालय्, ल“य्, गल्लीइ द्यःगःत दु । अन दइगु धइगु गणेश, कुमार भगवतीया द्यःगः खः । झीथाय् थें ध्वातुमु ध्वानाः वनेगु, जाकिं स्वानं, सिन्हलं कयेकेगु चलन मदु, न पालाःयात ध्यबा हे बिइमाः । बरु भक्तजनपिन्त पुजारीं प्रसाद बिइ, अले उमियःसा दानपात्रय् फुथे चन्दा तयाबिल धाःसा व अनया संरक्षण समितिइ वनी । द्यःगः कलात्मक, अले व स्वयाः अन द्यःगःया पल्लिइ फ्यतुकातःपिं द्यःपिनिगु मुर्तित साप ल्वःवनापुसे च्वं, सना हे हइला धयाथें च्वंक दयेकातःगु दु । झी थःगु जक बखान यायेसःपिन्सं दक्षिण भारतया कलाकृति, वास्तुकला व सौन्दर्यशास्त्रया अध्ययन यायेगु मौका दत धाःसा झी झीसं थःगु गुणगान यानाः च्वयागु लेख रचानाय् न्याय यानाथें च्वनी ।

पलख चाःहिला । ताःन्वया वल । न्ह्यागु पसलय् वंसां भाय्या समस्या— हिन्दी नवाइपिं मखु, अंग्रेजी बांलाक मसः । जिं ला नेपालय् गथे दक्वस्यां खय् भाय् ल्हाइ, अथे हे थन नं दक्वस्यां हिन्दी भाय् ल्हाइ धकाः बिचाः यानाच्वनागु । जिमिसं जक छु दक्व नेपालीतय्सं अथे हे बिचाः याइ । झीथाय् गथे दक्वसित सरकारी भाय् ल्हायेत बाध्य याइ, थन नं दक्वसित अथे हे बाध्य यानातःगु दु , मेमेगु भाय् ल्हाइपिन्सं व सरकारी प्रवृतिलिसे ल्वायेमफयाः थःगु मां भाय् त्वःतात्वःता वनाच्वनजुइ धकाः अनुमान यायेगु नं अन्यथा मखु झीगु निंतिं । तर अथे मयासें नं राष्ट्रिय अखण्डता ल्यंकातये जिउगु जुयाच्वन ।

कमसेकम भाय्या हिसाबं धायेगु खःसा तामिलनाडु वा चेन्नाइ भारतया अधिनय् मदु । उमिसं थःत हिन्दी भाय् आवश्यक मदु धकाः धायेफत । अंगलय् धायेधुनकि गुलि हिसिचा दयेक थःगु भाय् व लिपिं थःम्हं धायेमाःगु ख“ल्हाकातःगु । झी स्वनिगलय् बालं च्वंवइपिं खय्तलिसे व पाछै मिउवइपिं मस्र्यातय्त मसः मसः उमिसं छु छु भासं ख“ ल्हात व व भासं लिसः बिया च्वना । उलि जक मखु साइकलय् तरकारी मिइहल कि “ओ भैया इसका कितना?” धकाः थःगु देसय् उमिसं धायेन्ह्यः उमिगु दासत्व स्वीकार यानाच्वना । झीसं तामिलतय्गुथेंज्याःगु थःगु भासय् गर्व यायेगु गबलय्? आः ला झी भाषिक नेतातय्सं थौंतक झीत झंगः जकं लानाच्वन ला धइथें च्वना वल । मांभाय्या सेवा महाकाव्य वा हाइकु च्वयाः जक जुइमखु धइगु सिइकेत नेवाःत छकः सां अन ला वने हे माःगु थें ताल ।

लिक्कसं छगू होटल जिपिंच्वनागु स्वयाः दंक लुत । न्यनास्वयां अन विदेशीतय्त तयेगु अनुमति मदु धाल । थःत “विदेशी” धाःगुलिं फुरुंग जूसां व दंगु होटलय् च्वनाः ध्यबा म्हंचायेके मखनीगु जुल । लिपा वं हे धाल, जिपिं अन भचा उखे च्वंगु पुलिस स्टेशनय् वनाः अनुरोध याःसा अनयागु स्वीकृति कयाः जक तयेफइ धकाः । धाथें वना, अंग्रेजी भासं अनुरोध याना अले वं व होटलय् फोन यानाः तःसां जिउ धाल । अले तिनि जिपिं अन च्वनेखन । झीथाय् थज्याःगु नियम गबलय् वइ जुइ धथाथें मनय् ख“ ल्हात ।

क्वथाय् वयाः न्हापां तिरुपति बालाजी वनेगु ख“ जुल । अस्पतालया ज्यामदुसेंलि वनेगु हे बांलाइ ताया । झीथाय् पशुपतिया “विकास” यायेगु ख“ ल्हाइपिन्सं इलय् ब्यलय् नां काइ तिरुपतिया द्यगलय् बांलागु ब्यवस्था जुयाच्वंगु दु धकाः । अथे जुयाः थ्व छकः ला वने हे माःगु थाय् धकाः मतिइ जक तयातयागु ।

न्हापा अनयापिं एस्पेरान्तो पासापिं वेंकटेश रेडी व रंगानायकुलुयात नापलाये धकाः बचं बियातयागु । फोन यानास्वयां जिमिगु लागि तिरुपतिइ –(द्यःगः स्वयाः क्वयेच्वंगु बस्ती) क्वथा नं रिजर्भयानातःगु जुयाच्वन । तर जिपिं धाःसा तप्यंक तिरुपति द्यःयाथाय् वनेगु तिकस कया । अथे जुयाः वयागु ग्वहालि नं ज्या कायेमखन । फोन यानाः वयात सुभाय् बिया अले तप्यंक वनेत्यनागुलिं क्षमा नं फ्वना ।

तिरुपति

१२ बजे गाडिइ वनापिं जिपिं सनिलया ६.३० बजे तिरुपतिइ थ्यन । ल“य् कडा चेकिङ यानाच्वंगु दु । ला व अय्लाः ला यंकेगु बिचाः नं यायेम्वाः । छम्हसित स्याउया जूस तकं अय्लाःथें च्वं धकाः वांछ्वयेकेबिल । द्यःगः पहाडया च्वकाय् जूसां ल“ बांलाः, न्ह्यइपुसे च्वं, फय् नं ख्वाउ“से ख्वाउ“से च्वनावल । पलख थनया चहलपहलय् तना । शहरतक सितिं यंका बिइगु रथथेंज्याःगु बसया व्यवस्था दु खनी अन । स्टेशनय्थें अन नं तीर्थयात्रीत याउ“क हे ब“य् द्यनाः चाबिकेफु । द्यःया मुर्ति, प्रसाद व मेमेगु उपहारया पसः झ्वःझ्वः दनाच्वन ।

थन वक्वस्यां थःगु स“ पाचुक खानाः निति द्यः दर्शन यायेगु चलन खनी । बुरा, बुरि, ल्याय्म्ह, ल्यासे, मस्त दक्व स“ पाचुकाः वःपिं जक खन जिगु मिखां । छकः वयाबलय् छाय् मखाये, थ्व नं अनुभव जुइ धकाः मतिइ तया । स“ सितिकं खाकीगु व्यवस्था दु थन, बरु भचा लाइन च्वनेमाः । बाघौति लाइन च्वनेवं पाः वल । झ्वःलिक फ्यतुनाच्वंपिं स“खाकीपिन्थाय् पुतुं फ्यतुनाबिया, ५मिनेटं सिधयेकाबिल । अन स“ खाकूपिन्त ध्यबा बिइमते धकाः च्वयातःगु ला खनागु खः, तर पिनें वःम्ह धकाः सिइकाः ल्हाःफल, नीतका दां सुतुक्क तयाबिया, म्हासुगु वाक्यनाः व न्हिल ।

तिरुपति तःमि जूगु धइगु अनया चन्दा व्यवस्थाया कारणं खः । अन सुनां गुलि ध्यबा बिल उलि याकनं दर्शन यायेखनी धकाः न्यनातयागु खः । थ्व धर्मया ब्यापार मखुला ? अथेसां अन विरोध मदु छाय् धाःसा व ध्यबाय् भ्रष्टाचारया किचलं खइमखु धकाः दक्वस्यां सिउ । थ्व द्यःगलय् उलि ध्यबा दुकि थुकिं माल धाःसा देय्यात हे ध्यबा त्याय् बिइ धाइ । अन लाखौं वंगु निसें ५०तका वंगु तक पुजाया तिकसया व्यवस्था दु । जिमिसं ३००तका वंगु तिकस कयाः लाइन च्वंवना । अन छायेत छुं यंकेमदु, मोबाइल व क्यामरा सुरक्षा पोस्टय् बियाथिकेमाः । हानं लुखाय् थ्यंकाः तिनि सिल, अन ला म्ह छम्हं त्वपुइगु लं फिना वयेमाः धकाः । ताःन्वःगुलिं बागः प्यान्ट न्ह्यानावयापिं जिपिं प्यम्ह जुक्व लात, नवीन्द्र छम्ह बाहेक । पिने वनाः हानं धोती छपु छपु न्यानाहयाः हिना अले लाइन च्वना । खनं थन झीथाय् थें भद्दागु लं फिनाः धर्म याःवःपिं सुंहे मदु । खनेवं हे मन आध्यात्मिक जुइकथंया वातावरण दु ।

लाइनय् ला पुरा भारत हे खन जिमिसं उत्तर, दक्षिण, पुर्व, पश्चिम दक्व दिशां मनूत उति हे वःपिं दु, मनूतय्गु श्रद्धा धइगु तःधं । पिनें छकः द्यःगः पुलुक्क खनागु, दुने ला गन थ्यन धइगु अनुमान नं यायेमछिं, चाःचाःहिइका तल छगू हे लाइनय्, अथेसां मनूत हथाय् नं मचाः, त्यानु नं मधाः, दथुं दथुं वःपिं नं मदु । अपाय्सं कलात्मक द्यःगः खनीबलय् थन च्वनाः फुइ“ याइपिं नेवाःतय्त कलाकार झी जक मखु खनी धकाः बिचाः यायेत बाध्य याकी व तिरुपति बालाजीया भव्य द्यःगःया परिसरं । थाय् थासय् मेमेगु लाइनयापिं नं जिपिंलिसे ल्वाकज्याःवल, शायद उपिं जिपिं स्वयाः अप्वः वा म्हो ध्यबापुलाः वःपिं जुइ । अले द्यःया न्ह्यःने थ्यनेवं जिपिं दक्वं छगू हे लाइन जुल — सु दुम्ह, सु मदुम्ह, द्यःया न्ह्यःने दक्वं उथें ।

करिब स्वघौत्या दनेवं जिपिं द्यःगःया न्ह्यःने थ्यन । ततःग्वःगु ल्वह“या कलात्मक थां, ल्वह“या धलिं, ल्वह“या हे पःखाः स्वःस्वःथाय् मन हे सालीगु । पिने न्ह्याक्व मत झिलमिल यानातःसां द्यःगः दुने हे धाःसा जवं खवं च्याकातःगु पाल्चाया जलय् जक द्यःया दर्शन यायेमाः। हाकुगु ल्वह“या मुर्तिइ झःझः धायेक लु“ व स्वांया तिसा अले तापाकं  खनेदयेक तुयुगु चन्दन हे तिरुपतिया स्वरुप खः, गुगु थन जक मखु देय्या हे प्रतीकथें जुइधुंकल । पिहां वक्वसित पुंगलम् धाःगु ध्यःजाथेंज्याःगु प्रसाद ब्वःताय् तयाः इनाच्वन । हानं पिने ३००तका बियागु रसीद क्यनाः नैक्याःपाय्ग्वःगु लड्डु छगः छगः नं काये जिउ ।

पिहा“ वयाबलय् चान्हय् जुइधुंकल । च्वय् वनाः द्यःगः परिसर छकः लुधंक स्वया । अन ला तुंख्यः पाय्धंगु खुल्ला थाय् नं दु खनी । अले न्हयाक्व मनू वसां गबलें हुल मजू । न्यने दु कथं अन न्हिइ न्यय्द्वः मनूत थ्यंगुयात सामान्य रुपं काइ । पिने पसलय् च्या त्वना, चिचिधंगु प्रसाद वा लुमन्तिया चिं न्यानाः सरासर पिहां वना ।

पिने तिरुपतितकया गाडी लुत, उकिइ च्वना वना । हानं तिरुपतिं चेन्नाइ तकया मेगु गाडीइ वना । थःगु होटलय् थ्यंबलय् आइतबाः या सुथसिया ४ ताइ जुल । भ्वसुक न्ह्यः वल ।

ञ्ञ्

सुथय् लिबाक्क तक ग्वतुलाच्वना । प्यन्हुतकया यात्राया त्यानुचाःगु नकतिनि होश वल । म्ह नं उलि सुखमदुगुलिं ग्वाराजकतुलाः न्हि छ्याना । बहनिथाय् बसय् च्वनाः समुद्रकिनार वना ।

लः स्वयेत आय्बूपिं स्वनिगःया जिपिं महासागर हे थःगु न्हयःने खनेवं व“य् मचाइगु नं गनं । मञ्जुश्रीनं स्वनिगःया लः पित मछ्वःगु जूसा झीथाय् नं थथे हे लः दइजुइ धैगु बिचाः दना वल जिकय् । जिजकजिउसा व दक्व भारतीय महासागरया लः कथुइ थाकाः स्वनिगलय् प्वंकःवनेला धइथें च्वन । जितः कृष्ण प्रसाद भट्टराईयात लखं सतक सिलेगु धइगु गथे जुइ धकाः क्यनाबिइ मास्ति वल, मेलम्चीया नामय् ध्यबा नयाच्वंपिन्त म्वाल लिहां हु“ धायेमास्ति वल ।

अनया समुद्रकिनारया विशेषता हे धायेमाली, अन सुं छम्ह नं नांगां लखय् म्हिताच्वंपिं खनेदइमखु । गथेच्वनेफत जुइ लःया सागरय् नं लखं म्ह मप्याकुसे । छम्ह निम्ह मिज“ मस्त बाहेक दक्व शर्ट पाइन्टय् अले मिस्त कि परसि सिनाः कि कुर्ता सुरुवालय्, गुलिं गुलिं मुस्माः मिस्त ला झन् बुर्कां थःत तपुनाः । अनया सुरक्षाय् च्वनाच्वंपिं पुलिसत तकं अज्याःगु हे युनिफर्मय् । थ्व संस्कृति लाकि थनया कम्यूनिष्ट सरकारया बाध्यता, थ्व सिइकेत जिमित अःपु मजुल । न्यनेत सुयाके न्यने, हानं न्यनेधाःसा अस्यःपिं धयाहइ धइगु भय । औसत यानाः ल्ह्वंपिं मिस्तय्के छगू मेगु कथंया सौन्दर्य दु, ततःग्वःगु अजःतयातःगु मिखाःय् व्यक्त यायेमफयाच्वंगु भावनाया आवेग दु । आर्य व मंगोलियन स्वयां मेखथंया म्हगःयात सौन्दर्यशास्त्रीतय्सं गकथं काइ? समुद्रय् जुइमा वा बजारय् अन मिस्तय् म्ह क्यनाजुइगु चलन मदु । पुलितक वःगु स्कर्ट वा लंचा मदुगु लं जक फिनावःसां अन ला फसाद हे जूगु तायेकीगु जुइ । बरु सिन्ह, अजः धासा अनया मिस्तय्त अनिवार्य हे यानाःगु जुइमाः अले ल्हातिइ वा सप्वलय् नस्वाःगु स्वां छुनाच्वनेगु खःका बरु अनया फेशन ।

लिपा गनं काये मदइथें छम्ह बुरायाके छम्हिचा शंख न्याना । जिपिं समुद्रया लखय् तुति प्याकाच्वना बलय् अन लाल काःवना च्वंम्ह छम्ह मचा दक्वस्यां खंक खंक हे लिहां मवल । सलंसः मनूत का, का जक धयाच्वन, बचे याःवनीपिं सुं हे मवल । अले अज्याःथाय् बचेयायेत सुं रक्षक, लाइफ गार्ड तयामतःगु धइगु नं सिल । थ्व घटनां जिमित न्हिछि म्हाइपुकातल ।

थन ला झ्वःलिक अज्याःगु शंख व मेमेगु लुमन्तिया चिंया पसः दु खनी । सलंसः हे दइ । उकी जितः यःगु ला शंख हे जुल —थ्व जिगु लागि कला खः, प्रकृति खः अले धर्म नं खः । समुद्रया शंख दक्व लिकालकि मदया जकं वनीला धैगु ग्याःचिकुं नं नुगलय् थाय् काल । हानं मतिइ वल, यदि दुर्लभ खःसा, संरक्षण यायेमाःगु खःसा ला अनया सरकारं अथे खुल्लमखुल्ला मिइकी मखु जुइनि । मेगु स्वयाः नं जिमित जाकि छगलय् निम्हसिगु तक नां च्वइपिं कलाकारतय्सं नुगः साल । लिपा च्वका यंके माली धकाः मतिइ तया ।

खिउ“लय् लिहा“ वया । थन ला अनया स्थानीय मनूतय्सं हे बस रुटया नम्बर सिइमखु खनी । महानगरीय स्वभाव हे खः थ्व, थःत माःगु जक ज्या यायेगु, म्वाःमदुगु ख“य् ध्यान मबिइगु । बल्लबल्ल होटलय् थ्यन ।

ञ् ञ्

नवीन्द्र भचा ताउत द्यनेमाः, जितः धाःसा पिने वनेबलय् सुथन्हापां पिहां वनेमास्ति वइगु । सुथय् च्या त्वनाः अनिल नाप पिहा“ वना । जिमिसं यंकागु गाइडबुकय् ट्रेन स्टेशनया पारी नापियर गार्डेन खनागु खः, वहे मालेत धकाः वना । अनसं दयेमाःगु खः तर लुइकां लुइकेमफुत । भाय् हे दकलय् तःधंगु समस्या खः धकाः जिमिसं थुइका । गनं नं सुं छम्हस्यां नं हिन्दी भाय् ल्हानामबिउबलय् जिपिं थन निघौतक तान्वयेक चाःहिलाच्वनागु सितिकं वन । थन बरु सुकुम्बासीतय्गु तःधंगु बस्ती खन । जिं बिचाः याना, सुकुम्बासी जुइगु नेपालीतय्सं चेन्नाइनं सयेकूगु खःसा खय् भाय् मदयेक म्वायेगु नं सयेकेमाल ।

थौं शंकर नेत्रालय वनेगु दिं । सुथय् ९ताइलय् अन थ्यन । नवीन्द्र व झलक पाजुया मिखा जा“चेयाकेगु पाः । जिपिंथें थन विदेशय् वया वासः याःवयेमाःपिं सलंसः दइ । उमिसं न्ह्याबलये सत्ताया लागि ल्वानाजक च्वनीपिं नेतातय्त सुवाः बिल जुइला?

पियाच्वच्वं प्यघौ जाइन । जि ज्या मदुम्ह व एसि दुगु थासय् न्हाय् च्वका हिइसे च्वंक च्वनाच्वने मफुत, तीजक पिहां वया । अन नापसं विदेशं आयात यानातःगु ब्राण्डेड सामानया बिस्कंगु बजार दयाच्वन । म्हो मनूत जक न्याः वनीगु, तसकं थिकय् थिकय्गु सामानया बजार । गाडि अन विदेशी हे अप्वः अझ गुलिं गुलिं ला बिएमडब्लु थेंज्याःगु थिकय्गु गाडि ज्वनाः न्याःवइपिं । चाःहिलेसिधयेकाः लिहांवना । पाजुया ला बांलागु ख“ ज्वनाः लिहा“ झाल तर नवीन्द्रया धाःसा उलि बांलाः मजू । जिपिं दक्वसित म्हाइपुसेच्वन । जिपिं दक्वं होटलय् लिहां वनाछ्वया ।

बहनी छझाः चाःहिउमव“से मफुत । छता ख“ जिमिसं उकुन्हु निसें याद यानाच्वनागु । चेन्नाइलय् मिजंतय् ल“य् दनाः च्व फायेगु धइगु सामान्य जुयाच्वन खनी । अथे यायेमते नं धाइपिं मदु, याइपिनि मछाःनं मजू । अन मनूतय् ल“य् ल“य् वः व चतांमह्रि दयेकाः मियातःगु स्वयाः न्ह्यइपुुुसेच्वन ।

ञ् ञ् ञ्

सुथय् नवीन्द्रया थःलाःपिं दूगु जुयाः अन वनेमाल, अनिल व झलक पाजु अस्पतालय् वन । जि व गुरुङ पाजु जक ज्या मदयाः हानं समुद्र किनारय् वना । भाःपिइमफुसेंलि जि ला पाजुयात जिगु लंलिं स्वकाः सरासर समुद्रय् दुहा“ वना । समुद्रया लखय् थःत थुनेगु धइगु ला ध्यान यायेथें जुयाच्वन । मतिइ बांलाःगु, बांमलाःगु, यःगु, मयःगु छुं छुं हे लुया मवः, बस् आनन्दया आनन्द जक । थ्व ई धइगु गबलें सिमधयेमा धयाच्वन मनं । किसिद्वम्बःया लः गःपतय् तक वयेकाः व“चुगु सर्गः स्वस्वं मिखा तिसिनाछ्वयाया अनुभूति शब्दय् हिइके फइमखु जुइ । घौछिति च्वने धुनेवं म“मदु म“मदु दना । थः पासापिं दक्वसिगु नां जाकिइ च्वकाः ज्वनावना ।

बान्हिथाय् हानं चेकअप याकेत मर्करी नर्सिङ होमय् वना । अन नं निघौति पियाः नं ज्या मजुसेंलि जि व अनिल ८ताइलय् हानं छकः समुद्र थिउ वना । लिहां वयाबलय् नवीन्द्रं उकुन्हु निसें धयाजूगु आइज्याक रोड माःवना । व थासय् सुनां नं सिउ मधाः। बरु जिपिं अन तसकं हे कन्नाचायापुगु जिन्दगी म्वानाच्वंपिं शहरी गरिबतय्गु बस्तीइ लाः वन ।

चेन्नाइ न्ह्याक्व बांलाःसां अन बांमलाःपिं मनू त ला दूगु हे जुयाच्वन । लिहां वयाच्वच्वं जिमि न्ह्याबलें नयेगु किंग्स पार्क रेष्टुरांया न्ह्यःने ग्वाः पसलय् छुंहे म्वायेकं जिमित अनया गुण्डातय्सं आक्रमण यात । जिमिसं ला छाय् अथे याःगु धकाः तकं मसिल, छथु दाल, जिगु चस्मा हे काच्याकुचु जुइक ब्यक्वल । आः अन च्वनेगु पाय्छि जुइमखु धकाः हथासं होटलय् दुहां वना । कन्हय् नं झलक पाजुया चेकअप ल्यंदनिगुलिं नवीन्द्र व झलक पाजुयात त्वःताः अनिल, गुरुङ पाजु व जि पोण्डिचेरी धइगु थासय् वनेगु याना ।

ञ् ञ्

पोण्डिचेरी

सुथय् ९ताइलय् पोण्डिचेरीया बसय् च्वना । उजाड थासं ववं जिमित छकलं समुद्रया सिचुगु फसं लसकुसयात । न्हिनय् १ताइलय् थ्यन जिपिं थन ।

आलु मनेथें ताःन्वगु शहरं तापाक्क न्ह्यइपुसे च्वंगु थासय् वनेदयाः जिपिं लय्ताः । बसं कुहां वयेवं हे जिपिं ला न्हूगु हे देसय् लाः थें जुल । अन अनिलया छम्ह पुलांम्ह पासा दूगु जुयाच्वन । अरधेन्द्रु धइम्ह व मनू नेपालय् चाःहिउवःबलय् अनिलं वयात लिहां वनेत ग्वहालि याःगुलिं वं जिमित अन थ्यनेवं बांलाक सम्मान यात । जिमित वं थनया नांजाःगु होटल ले हेरिटेज पोण्डिचेरीएन धइगु थासय् मिलेयाना बिल अले अनया प्रख्यात अरोभिल चाःहिलेगु तिकस नं न्यानाबिल ।

चाया मत न्यानाच्वच्वं बस वल अरोभिल वनेगु । थ्व अनया छम्ह योगी व फ्रेन्च मिसाया कल्पनां दयेकातःगु दक्व धर्मया पिन्त थाय् बिइकथंया आध्यात्मिक गां खः । १० मिनेटया फिल्म क्यनेधुंकाः जिमित अन भकुंग्वारा थेंच्वंगु मातृमन्दिर स्वकेयंकल । द“य् दसं थी थी देय्या द्वलंद्वः मनूत अन वयाच्वंनिगु जुयाच्वन, शान्ति मामां । मेगु, न्ह्यइपुसेच्वंगु ला छु जुल धाःसा अन १५०म्ह स्वयाः यक्व नेपालीत ज्यायानाच्वंगु दु । उकी मध्ये छम्ह दैलेखया अमरसिंह श्रेष्ठ नापलायेदयाः जिपिं नं लय्ताल । ल“खतं जिमित अन हनुमानया तःधिकःगु मुर्ति दूगु द्यःगलय् नं यंकाहल ।

अनं लिपा जिपिं व अरोविन्दया आश्रमय् वयागु व फ्रेन्च मातायागु समाधि दयेकातःथाय् वनावया । थन नं देसं विदेसं यक्व मनूत वयाच्वन, समाधिइ न्ह्यःने च्वनाः पलख ध्यान यायेत ।

बहनी अन जुयाच्वंगु देय्या दक्व प्रान्तया हस्तकलाया मेलाय्  वना । जिं चिंकथं मणिपुरया ल्वह“या थल छगः न्यानाकया । अरधेन्द्रुं जिमिके बिदा फ्वन । जिमिसं वयागु तफागु नुगःयात सुभाय् बिइगु बाहेक मेगु याये मखन । भतिचा अनया बजार चाःहिलाः लिहां वना होटलय् । अन नवीन्द्रया फोन वल, पाजुया उपचारय् हानं मेगु छवाः बिइतिनि धाल । जिमिसं च्वनाच्वनेगु लाकि नेपाः लिहां वनाछ्वयेगु निर्णय याये मफुत ।

ञ् ञ्

सुथ न्हापां बसय् च्वनापिं जिपिं न्हिनय् १२ताइलय् चेन्नाइ थ्यन, हानं वहे चेन्नाइ । अनिलया ये“य् अफिसय् ज्या स्यंगु खबर वयाः म्हाइपुसे च्वनाच्वन । जिमिसं आः थन च्वनाच्वनेगु पाय्छि मजुसेंलि लिहां वनेगु ख“ ल्हाना । नवीन्द्र व झलक पाजुं नं अथे यायेगु बेश जुइ धाल । अथे जुसेंलि बान्हिथाय् जिपिं रेलया तिकस कायेत वना तर तिकस धाःसा लुइके थाकुल, उकिं तप्यंक चान्हय् हे बेंगलुरु वनेगु व साइबाबाया थाय् वनाः लिहां वनेगु ख“ क्वःजित । अले जिमित नवीन्द्रं आइज्याक रोड क्यनेयंकल । व ला अनया होलसेल यायेगु, सामान लोड अनलोड यायेगु अले सा लहीपिनिगु थाय् लानाच्वन, ये“या भोताहिति वा महाबौद्धथें । चाःहिले सिधयेकाः सामान क्वबियाः बेंगलुरु वनेगु बस गया, चान्हसिया ११.३० ताइलय् हानं चेन्नाइ वयेम्वाःल धकाः ।

दक्षिण भारतया भ्रमणया ख“ जुइवं हे जिगु मतिइ वःगु खः अनया हिजरा प्रथाया बारे सिइकेगु धकाः । अथे धयापिं मिजंत थःयसें मिसा जुइपिं खः । थज्याःपिं मनूत देय् न्यंक दुसां तामिलनाडुइ धाःसा थुमि धार्मिक परम्परा हे दु । अन इरभान धइम्ह द्यः दु गुम्हसित अनया हिजरातय्सं तसकं मानेयाइ । दछिया छकः ला अन अज्याःपिं हिजरातय्गु मेला हे जुइ । थ्व ज्या आः हानं लिपा वयेगु इलय्यात ल्यंका तया ।

बेंगलुरु

सुथय् बेंगलुरु (बेंगलोर)थ्यन । जिमित थ्व चेन्नाइ स्वयाः ख्वाउ“ ताल ।

अनिलं थन ब्वनाच्वंम्ह केहे“ अच्युतायात सःतल । घौछि ति जायेवं व जिमित नाप लायेत वया पासा निरजलिसे वल, जिमिसं थःगु झोला जक यिबाछ्वयाः थः अनंतुं पुट्टपर्तीइ वनेत तिकस कया ।

निघौति ल्यं दनि उकिं अन शहर भचासां चाःहिला । थन मनूतय् कन्नड भाय् ल्हाइ अले थन नं उमि हिन्दी भाय् ल्हाये म्हाः । न्ह्यागुसां थनच्वंपिं मनूत चेन्नाइया मनूतथें खनेदयेक हिन्दी विरोधी नं मखुथें च्वं । ल“ सिथय् फ्यतुनाः गबलें त्वने मनंगु कचिगु नैक्याःति त्वना । ल“य् च्वफानाजुइगु ल्वय् ला थन नं दु ।

बस १२.२०ताइलय् पुट्टपर्तीइ वनेत न्ह्यात । अथे धयागु साइबाबा च्वनीगु थाय् खः । ववं जिपिं ला मरुभूमिथें उजाड थासय् लात । गनं बस्ती धाःसा मदु तर ल“ धासा तसकं हे बांलाक दयेका तःगु जुयाच्वन । व फुुक्क धयागु पुट्टपर्तीइ वनीपिन्त जक हे धाःसां जिउ छाय्धाःसा अन मेगु तःधंगु बजार वा शहर मदु । जितः तसकं वनेमास्ति वयाच्वंगु थाय् खः थ्व । यक्व न्ह्यः निसें साइबाबाया बारे तःता ख“ न्यनातयागु खः, भिंगु नं मभिंगु नं । न्हापा यक्व चमत्कार क्यना तःकं विवादय् हे लाःसां लिपा वं थःगु धर्मय् समाज कल्याणया ज्या नं ल्वाकछ्याःबलय् मनूतय्सं वया विरुद्ध ख“ ल्हानाजुइ मछाल ।

लगभग ४ताइलय् जिपिं पुट्टपर्ती थ्यन । कन्हय् सुथसिया बसया तिकस कयाः थःगु सामान प्वः अन लकरय् तयेके बिया अले नापसंच्वंगु साइबाबा आश्रमय् दुहां वना । मरुभूमिथज्याःगु थासय् नं अन दुने धाःसा थी थी सिमा व स्वांमा सयाच्वन । वनेवं हे मन शान्त व शीतल जुल । अन नं म्ह खनेदइगु लं फिनाः दुहां वने मदु, क्यामेरा व मोबाइल नं यंके मदु । मिखां हे न्ह्यायेमदयेक तःधंगु हलय् जिमित छ्वल । ख्वाउंगु मार्वलय् मुलपतिं छ्यानाः फ्यतुना । न्हिइ न्हिइ २०,००० निसें ५०,००० भक्तजन भारतं व मेमेगु देसं अन साइबाबाया दर्शन यायेत वइ, अथें वइमखु । थौकन्हय् तसकं म्हमफुगुलिं न्हिइ न्हिइ दर्शन यायेगु मदु धाःगु न्यनातयागु, छकः दर्शन याये दुसा जिउ धइथें मनय् ख“ ल्हात । करिब निघौ व ३० मिनेट पिइवं ह्याउ“गु वसतं पुनाः पांग्रा दूगु मेचय् च्वनाः बुलुहु“ थ्यंकः बिज्यात साइबाबा । दक्वसिया मन सन्तोष जुल । अझ उकुन्हु थीथी थाय्या सांस्कृतिक ज्याझ्वः नं दूगु लिं ला वसपोल अन घौछि थइथें हे च्वनाबिज्यात ।

जिपिं नं अन दुनेया आश्रमय् च्वने दइला धकाः आश कयागु, तर पिहां वयेधुंकाः दुहां वने मफुत । अले पिनेया होटल मालाः थःगु सामान यंका । ताःन्वःसां अन चेन्नाइथें धाःसा मजू । पसः अन याकनं तिइगु खनी, काचाकाचां थःत मामाःगु छुं छुं प्रसाद न्याना । अन ला भोताहिति, असं वं वंघः पाय्धंगु बस्ती व बजार हे दु । उमिछि मनूत वःपिन्सं छतानिता ला न्याहे न्याइ, अले अनया ब्यापार गुलि जुइ? अनुमान यायेफु झीसं । लिसें अन अपार्टमेन्ट नं न्यायेगु दु । अथेन्यानाःपिं नेपाःया पुलांम्ह मन्त्री लिसें यक्व हे दु धाःगु न्यनातयागु जिं ।

उगुंथुगुं स्वःजुजुं ब्यले यायेगु हे छखे लात । न्यायेनी यायेधुंकाः लिहांवयां ला नपसः दक्वहे तिना तये धुंकल । बल्ल गाडाय् लित हयाच्वंगु निपुप्यपु केरा नयाः प्वाः यात सन्तोष याना ।

ञ् ञ्

शनिबार सुथ न्हापां याकःचा गनतक फु अनतक चाःहिला । मन गथे गथे आनन्द जुयाच्वन, लिहां हे मवने दुसा जिउथें च्वंक । चान्हय् गुरुङ पाजुं कनाच्वंगु लुमन । वया ला थःथिति दक्व हे साइबाबा प्रति समर्पित ह“ । उकिसं वया छम्ह जिलाजं धायेमाःम्ह लाखे न्हापा तसकं स्यंम्ह । छे“या अंश तकं स्यंकल अले लिपा गय् गय् यानाः परिवारलिसें हङकङ वन । निद“ प्यद“ लिपा ला व पत्याः हे मजुइक आध्यात्मिक जुल खनी, साइबाबाया भक्तपिनिगु संगतय् लानाः । थौकन्हय् ला दछिया निकः स्वकः तप्यंक वइगु ह“ अन ।

चाःहिउहिउं हानं छकः आश्रमय् वनाः उखेथुखे स्वया वया, च्या छगू नं त्वना । अन झलक पाजु व गुरुङ पाजु नापलात । ख“ ल्हानाच्वच्वं अन छम्ह स“, ग्वाय् दारि खाना तःम्ह यचुगु तुयुगु वसतं पुनातःम्ह मनू छम्ह वयाः गुरुङ पाजुयात नतूवल । पाजुं ला छझाः म्हसिइके नं मफुत । व ला वहे म्हिगः ख“ ल्हानाम्ह जिलाजं जुयाच्वन । इमि थौ नाप लाःगु धइगु १२ लिपा नाप लाःगु ह“ । जि ला वया ख्वाः खनाः हे ज्यः जुल, श्रद्धा धयागु नं तःधंगु हे खनी का धइगु थुल ।

जिपिं बेंगालुरु लिथ्यंबलय् ३ता जुइन । न जि बान्हिया टूरय् वनाः अनया धार्मिक स्थल स्वये धयागु यायेफत, न अनिलपिं साइबाबा च्वनीगु मेगु थाय् ह्वाइटफिल्ड वनेधाःगु वनेखन । पलख पिया च्वना हानं व धू ब्वःगु बस स्टेशनय् । लिपा अच्युतां जिमित काः वल, अले निरजया क्वथाय् यंकल । क्वथा चिकूगुलिं जिपिं न्याम्ह न्याम्ह मछि पाहा“पिन्त तयेथाकुइगु जुयाः जिपिं अनच्वनेमखुत, पिने हे व्यबस्था याये धयां माने मजू ।

लिपा अनया फेशनया बजार कमर्शियल रोड व मेगु ब्राण्डेड सामानया बजार एमजि रोडय् भचा चाःहिला । अले तिनि जिमित आधुनिक शहरय् वयागु अनुभव जुल । न्हूदिल्लीया ब्यस्त बजारथें च्वन व जिमित, भचा भचा ला टाक्योया रापोङगी हिल थें नं च्वन । चेन्नाइ व बेंगलुरुया बस स्टेशनया वातावरण स्वयाः पाक्क अन स्वच्छन्दता दु, ध्यबादुपिनि ध्यबा फुकेगु थाय् दु । निगु स्वंगू बिजनेस कम्प्लेक्सय् दुहां नं वना । थिकय् थिकय्गु वसः, इलेक्ट्र«ोनिक सामान, कस्मेटिक, सफू अले रेष्टुरां व मेमेगु दक्वं दु अन । विदेशी व मेमेगु प्रान्तयापिं थेंच्वंपि मनूत नं यक्व हे खन, अन वयाः ब्वंवःपिं जुइमाः । तर नं अन ये“य्थें बछिबछि खने दयेक वसःपुनावइपिं मिस्त धाःसा मदु । चेन्नाइलय्थें थ्यंक ला मखु अथेसां अन नं भ्वासिपहवःगु फेशन धाःसा वःगु मदुनि ।

बिचाःयाना वयाच्वना । चेन्नाइ व बेंगलुरु धइगु भारतया हे दकलय् शिक्षित मनूत दूगु शहर, अन नां नं दु, ज्या नं दु, ध्यबा नं दु । अथेसां उमि थःत ब्वयाजुइम्वाः, स्वनिगलय् विशेष यानाः पिनें च्वंवःपिं ल्याय्म्ह ल्यासेतय्थें । शिक्षित व आधुनिक जुइगु धइगु म्ह ब्वयाजुइगु मखु धइगु अनं सयेके माः झीसं ।

निरजया क्वथाय् लिबाक्क लिथ्यन । साःसाःगु ज्वरेजुल । सिचुगु कःसिइ माकुगु ख“ ल्हाल्हां भ्वय् थें हे जुल जिमित । विशेषयानाः नेपाः, थनया राजनीति, सत्तालोभ, सत्ताय् वनीपिनिगु पह व भारतय् च्वनीपिं नेपालीतय्गु विषय् ख“ जुल ।

आइतबाः सुथय् जि, अनिल व गरुङ पाजु तप्यंक रेलवे स्टेशनय् वना, नवीन्द्र व झलक पाजु अन हे च्वनीपिं जुल । झिंछन्हुया जिमिगु यात्राय् नं दक्षिण भारतया छुं छुं खास थासय् बाहेक मेगु स्वये मखन, सयेके मखन । आः मेगु हानं द्यवं सालीबलय् धकाः लिहां वया व वनाच्वनीगु ट्र«ेनय् थःत कैद यानाः ।

Published in Thaybhu on 2011 November (1131 Kachala 2067 Magh) "From Tirupati to Puttaparti"

जातीय राज्य लाकि राजधानी प्रदेश?

राजेन मानन्धर

नेवाःत इलय् छुं निर्णय याये मफुपिं धकाः सियाः ला मसिउ, न्हियान्हिथं हिला वनाच्वंगु नेपाःया राजनीतिं नेवाःतय्के न्हून्हूगु निर्णय फ्वनाच्वंगु दइ। राजधानीबासीया ल्याखं देसय् जुइगु ततःधंगु निसें चिचीधंगु तकं परिवर्तनय् तकं नेवाःत साक्षी किनारा थें जक पुलुपुलु स्वयाच्वंगु दु। आः दकलय् न्ह्यःने वःगु, निर्णय मयासे मगाःगु मेगु खँ धइगु नेवाःतय्गु आदिभूमि स्वनिगःयात नेवाः राज्य दयेकेगु लाकि राजधानी प्रदेश दयेकेगु धइगु खः। खँ म्हुतुं कुतुं वये न्ह्यः हे सीकीपिं नं नेवाःत, सिउसां मसिउपहः यानाच्वनीपिं नं नेवाःत अले एसपं थें दुरु वायेधुंकाः ह्वाँय्ह्वाँय् यानाः ख्वयाच्वनीपिं नं नेवाःत। ख ला नेवाःतय्गु विज्ञप्ति च्वयेगु थेंज्याःगु निर्णयं देय्या राजनीतिइ छुं लिच्वः गबलें लाःगु मदुनि अले लाइ नं मखु, तर थ्व इलय् बहुसंख्यक नेवाःतय्गु धार गुखे जुइ धकाः नेपाःया विज्ञत पियाच्वंगु दु ।

थम्हं मियागु जग्गाय् म्हिगः कन्तुरचा छगः ज्वना वःम्ह खँय्चां थौं आलिशान छेँ दनाः पचासौं लाख वंगु गाडी गयावःगु खनीबलय् छकः निकः थनया नेवाः नेतातय्सं ई घुतकुघुतकुं धायेगु याः थ्व पिनेयापिंसं थन गाडीगिडी गयाः वातावरण स्यंकल, आः राजधानी हे पितछ्वयेमाल धकाः। तुसि नयाः जा नयेगु लाकि जा नयाः तुसि नयेगु धकाः तर्क विर्तक याना जुइपिं नेवाःतय्त हानं छगू खास्सागु विषय वःगु दु नेवाः राज्य लाकि राजधानी प्रदेश? धायेत ला धाये का, माःगु मदु जिमित राजधानी, जिमित ला थःगु भूमि प्राण स्वयाः यः धकाः। तर जब व भूमिं जा नकेगु त्वःती अले तिनि नेतागिरि व भाषणबाजीया सवाः वइ झीत ।

अथे ला थन नेवाः राज्य नं दयेमाः अले हानं उकिसं थनया आदिबासी नेवाःतय्गु अग्राधिकार व उमिगु भाषिक सांस्कृतिक अधिकारया रक्षा नं जुइमाः धकाः चिचि नं पापा नं माःगु तर्क बीपिं विद्वान नेवाःतय्गु नं कमी थन मदु। ति धकाः ला न्ह्याम्हेस्यां न्ह्यागु नं धाये दु थन। तर वास्तविकताया मिखाकुलिं स्वयेबलय् धाःसा थ्व सम्भव खने मदु। केन्द्रीकृत जक मखु संघीय व्यवस्थाया देसय् नं देय्या केन्द्रीय सरकार चले यायेगु छगू राजधानी दइ, गुगु छगू संघीय राज्यया जक अंश जुयाच्वने फइमखु। देय्या दक्व जनताया आशाया केन्द्र जुयाच्वनीगु व परराष्ट्र, अर्थ थेंज्याःगु ततःधंगु विषयया राजनीतिक हल हइगु थाय् थः स्वयम् हे छगू राज्य स्वयाः शक्तिशाली जुइगु नं अस्वाभाविक मखु। जर्मनी संघीय व्यवस्था दुगु देय् खः तर अन नं राजधानी बर्लिनया थःगु महत्व दु। अन मनूया वयेवने यक्व जुइ, राजनीतिक हलचल यक्व जुइ अले राष्ट्रपति शासनया इलय् देय्या हे लगाम ज्वनाच्वनीगु थाय् नं जुइ ।

थज्याःगु अवस्थाय् संघीय व्यवस्था हे मवःसां वा वहे वःसां नेपाःया छगू राजधानी ला दयेमाःगु हे जुल। पृथ्वी नारायणं तकं मिखा तःगु थ्व यइपुसेच्वंगु शहरयात थौतक नं यःसां मयःसां दक्व नेपाःमिं राजधानी हे धयाच्वंगु दु। अले थनया जनतां नं थुकियात राजधानी दयेकेगु बाहेकया विकल्प खंगु मदुनि। थुकिं झीत राजनीतिक, आर्थिक व सामाजिक फाइदा बियाच्वंगु ल्वमंके मजिउ। राजनीतिक कथं: राजनीतक पार्टी वा शक्तिया नेतृत्व लिसे स्वापू तयेगु मौका, राजनीतिक रुपं थःत अद्यावधिक यानातयेगु वातावरण, राजनीतिक प्रशिक्षण कायेगु व थःत राजनीतिक रुपं सक्रिय याना तयेगु सम्भावना। आर्थिक रुपं: जग्गाया भाः, मनूतय्गु जनघनत्वया कारणं बालं तयेगु मौका, व्यापारकेन्द्रया स्थापना, थःगु उत्पादन वा श्रमया अःपुगु बजार, संसारया हे उच्चस्तरीयउपभोग्य बस्तुया उपलब्धता, अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल दुगु कारणं व सांस्कृतिक नगरी जूगुलिं पर्यटन व्यवसायया सम्भावना, रोजगारीया अवसर आदि। सामाजिक रुपं: व्यक्तिगत सुरक्षा, स्वास्थ्य उपचारया सुविधा, उच्च शिक्षाया उपलब्धता, यातायातया विकास, शहरी मनोरञ्जन व सुखसयल, मेमेगु संस्कृति वा जातिया मनूत लिसे हेमचेम तयेगु वातावरण, देशविदेशया समाचारया तुरुन्त जानकारी आदि फाइदा बियाच्वंगु दु।
राजधानीबासी जुयाया फाइदा झीसं वंगु न्यागू दशक तक मखंगु जुइफु। तर खंसां मखंसां फाइदा ला झीसं कयाच्वनागु हे दु। काःपिंसं कया भाः मखंगु मेगु हे खँ जुइ अले कायेगु मौका दयाः नं म्हुतुइ थ्यंक तयेमहःगु तमं व फाइदा नं कयामच्वंगु बाखं मेगु जुइफु ।

थ्व हे कारणं स्वनिगःया नेवाःत थ्व १४ अञ्चलया बर्मू क्षेत्री निसें जनजाति जक मखु स्वनिगः पिनेयापिं नेवाःतय्गु तकं ईष्याया केन्द्र जुयाः म्वानाच्वनेमाःगु दु । झी बाज्या अजिं कनातःगु यक्व वैभव व सम्पन्नताया बाखं झीगु न्हाय्पनय् यगानाच्वंगु दुसां थौया यथार्थ थ्वहे खः कि झी चायेकं मचायेकं अतिकं परनिर्भर जुइधुन। आः वयाः मल्लकालया थें थःगु बुँइ थःगु अन्न ज्वाइँज्वाइँ सयेकाः पिनेयापिंत पिने हे तयाः धर्म संस्कृतिया जक खँल्हानां आः झीगु भुतुली जा बुइ मखुत। जाकि, बजि, तरकारी, चि, चिकं दक्व पिनें हयाच्वना। झीगु सम्पन्नताया फुइँ च्यान्हु राजमार्ग बन्द याना बिल कि कःकाय् लाःगु भुतुमालि थें थ्वास्स चबुइ। प्याज किलों सछि पुलाः नयागु ल्वःमं मजूनि जुइ झीत ।

रियालिटी बाइट्स (सत्यं वांन्याइ) धाइ। कन्हय् राजधानी थनं वन धायेवं थनया हिराया भावं मीत मदुगु जग्गाया भा खाःकुचा ति जुइतिनि। झीगु परम्परागत पेशा दक्व बालं च्वनीपिंत स्यना तये धुन। बुँज्या थाज्या सःपिं मनूत ला लुइ, तर धलान पिना तःगु जग्गाय् वा सयेकेत तःदँ माली तिनि। झीसं गर्व यानाच्वनागु झीगु कलात्मक लुखाय् नकिं तानाः मेड इन चाइना च्वयातःगु ब्रा व पेण्टी पसः तइपिं नं दइ मखु, न्याइपिं नं दइ मखु। अपाय् अपाय्जाःगु व्यापारिक भवन, अस्पताल, शिक्षण संस्था च्वनाच्वंगु भवनय् संग्रहालयय् तयेगु पुलांपुलांगु मूर्ति व कलाकृति जक तयाः नं जायेके फइ मखु ।

नेवाः राज्य झीगु म्हगस खः तर स्वदँ तकया दुने थुकिया निंतिं ल्वाइपिं व पूर्वाभ्यास याइपिनिगु हैसियत झीसं खने धुन। आः वयाः काठमाडौंया जनताया विरोध जुल धकाः सुं प्रभावशाली नेताया गृह जिल्लाय् राजधानी ल्ह्यया यंकल कि झी वाताहां च्वनेमालीगु अवस्थायात नं लुमंकाः जक भावुकतां भुनातःगु जातीय स्वाभिमानं जाःगु चुनौती बीगु बांलाइ। ख ला थज्याःबलय् धायेगु चलन दु - धाये थें अःपु मजू राजधानी ल्ह्येगु धइगु, यक्व ध्यबा माः, याइ मखु उकिं फुसा यंकि धकाः धायेगु बांलाइ। झीसं न्यनातइगु दु पृथ्वी नारायण नुवाकोटय् थ्यन धालं वइ का व, धकाः न्ह्यलं ब्वानाच्वन हं थनया जुजु, अनं बिष्णुमतिइ थ्यन धालं नं वइ का व धयाच्वन हं अले दरवारय् थ्यंकः वलं वःसा वल का आः छु याये धकाः दनावन हँ ।

झीत बिचाः वयेफु, आःतक राजधानी जुयाः नेवाःतय्सं छु फाइदा कायेफूगु दु धकाः। वंसा वनेबिउ ले। तर राजधानी वन कि थन च्वंपिं सःसिउपिं, ध्यबा दुपिं, व्यापारी व उद्योगपतित छम्ह छम्ह यानाः न्हूगु राजधानीइ वनाः बनेज्या याइ। अले थ्व नेवाःतय्गु आदिभूमि धकाः झीसं गर्व यानाच्वनागु थाय् हानं मेगु भिमफेदी वा बन्दीपुर मजुइ धकाः धाये मफु ।

नेवाः जुयाः जातीय गौरव व नेवाः राज्य ला व लुसि थें हे खः। स्वायत्तता मदुगु राजधानी झीगु निंतिं खाग मदुम्ह ग्येंराम्येय् थें खः, राजधानी मखुगु नेवाः प्रदेश डाइनोसर खः। अथेसां थपाय्धंगु राजनीतिक निर्णयय् न्हापा गबलें म्वाःगु कथंया राजनीतिक सुझबुझया आवश्यकता दु। थन राजधानी प्रदेशया खँ अनौपचारिक कथं वये न्ह्यः गनं राजधानी प्रदेश दयेकेत माःगु पूर्वाधार दयेकेगु ज्या शुरु जुइधुंकल अले विशेष यानाः न्हूगु शहर दयेकेगु प्राविधिक ज्ञां व महत्वाकांक्षा दुम्ह मनू प्रधानमन्त्री जुइधुंकाः आः नेवाः नेतृत्वया माकः फुइँ गुलि तक आत्मघाती जुइ धकाः दक्वस्यां बिचाः यायेत्यल ।

थज्याःगु अवस्थाय् नेवाःतय्के निगू लँपु दइ: कि थन थम्हं मिहेनत मयासे वःगु विकासया सवाः कायेत थःगु जातीय स्वाभिमानयात हाकुतिनाः राजधानीबासी जुयाया गौरव क्वखायेमाल। कि जिमित विकास बाकास मयः धकाः नेवाःत जक च्वनीगु जातीय राज्यया कल्पना यानाः तुतिं खिनाः त्वाथं नयेगु कथंया स्वाबलम्बी जीवन यापनया प्रण यानाः नेवाः राज्यया निंतिं संघर्ष यायेमाल ।

आःया अवस्थाय् झीगु मिखा न्ह्यःने जुइ फइ मखु धयाच्वनागु यक्वं जुइधुंकल। थ्व छता जुइत नं आः आइतबार म्वाः। नेवाः प्रदेश भावना खः, राजधानी यथार्थ। थ्व निगू मध्ये गुगु ल्ययेगु धइगु नेवाःतय्गु ल्हातिइ दु अले थ्व ल्यज्याय् नेवाःतय् भावी पुस्ताया भविष्य दु। इलय् न्ह्यल चायेकेफुसा झीगु भविष्य बांलाइ ।
Published in Sandhya Times on SEP 9, 2011

20111102 प्रधानमन्त्रीया न्हूदँया सन्देश

राजेन मानन्धर

प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टरार्इं माइक ज्वनेवं छु छु न धाइ जुइ धकाः क्यामरा, रेकर्डर व नोटकपी ज्वनाः न्ह्यःने भ्वलूवंपिं पत्रकारत जक मखु दँय्दसं थथे सरकार प्रमुखया भाषण न्यनाः वाक्क वयेधुंकूपिं नेवाःत नं तुंख्यःया व खुल्लामञ्चय् म्हगसय् मखं थें नेवाः भासं भाषण ब्वनाः न्यंकूबलय् दक्व दक्व हे मनूत ज्यः जुल। उमिगु ख्वालं क्यं, थःत आयोजक धायेके यःपिं यक्व मनूतय्सं नं अथे जुइ धकाः कल्पना यानातःगु मदु। थुकथं जुल थुगुसीया न्हूकथंया न्हूदँ समारोह ।

सारय् स्वयेगु खःसा प्रधानमन्त्री भट्टराईया भाषणय् छुं न्हूगु खँ मदु। दँय्दसं बसन्तपुली नेवाःतय्गु ताली नयेत अज्याःगु भाषण ला ज्वना हे वइ। तर थम्हं सःथें मसःथें नेवाः भासं नवानाः वय्कलं छगू इतिहास कायम यानादिल - थौं तक नेपाःया २४० दँ पुलांगु इतिहासय् सरकार प्रमुखं सरकारी धकाः लादे यानातःगु नेपाली भासं बाहेक मेगु भासं नवाःगु, सार्वजनिक अभिव्यक्ति बिउगु अभिलेख मदुनि। दतंफतं छम्ह नेवाः प्रधानमन्त्री मरिचमान श्रेष्ठं तकं गनं नेवाः भासं सार्वजनिक भाषण याःगु दु थें मच्वं। थुकथं वय्कलं दकलय् न्हापां नेपालय् मेमेगु भाय्या नं अस्तित्व दु धकाः स्वीकार यानादिल - सरकारय् वन कि तपाःलं सुरुवाः फी हे माः, नेपाली भासं नवाये हे माः धइगु पञ्चायती मानसिकतायात चुनौती बियादिल। सुं दहाल यज्ञनिधित दनाः सर्वोच्च अदालतय् मुद्दा तया बिल धाःसा प्रधानमन्त्रीयात बुका बीगु सम्भावना मदु धाये मछिंनि आःया थ्व गणतन्त्र वयेधुंकाःया अन्तरिम संविधानय्। तर वय्कलं इतिहास ला च्वया हे दिल (बरु थकियात कयाः मेमेगु भाषाभाषीं आःतक लसता प्वंकूगु ताये मदुनि, थ्व बरु रहस्यमय हे जुयाच्वन तिनि।) थ्व ल्याखं वय्कःयात समस्त नेवाःत व दक्व मेमेगु भाषाभाषीतय्सं सुभाय् मधासे मगाः ।

नेवाःतय्त अले छु माल। लसताया खुसिबाः हे वल। नेवाः न्ह्युलवा पद्मरत्न तुलाधरजुं थुकियात तःधंगु विजय धयादिल, अले मेमेगु भाय्या पुचलय् नवायेबलय् नं अनया हे भासं नवायेत इनाप यानादिल। लिसें खय्तय्सं सञ्चालन यानातःगु पत्रपत्रिकां थ्व भाषणया ऐतिहासिकता ल्वःमंकल, ससुरालीभाषा धकाः नागःतुगः जक यात।

तर थ्व भाषणया दुघाः मेगु हे दु। स्वीदँ निसें नेवाःतय्सं नेपाल संवत् न्हूदँयात आन्दोलनया रुपय् हना वयाच्वंगु थुकियात राज्यं राष्ट्रिय संवत् कथं नाला कायेमा धकाः खः। नेवाःतय्सं जक हनां गाःगु जूसा ला थपाय्च्वः लिमलाः कुन्हु सुथन्हापां बसन्तपुली वयाः राष्ट्रिय संवत् धकाः कथु सुक्क हालाच्वने हे माःगु मखु। गथे पाहांचह्रे, गथांमुगः, चथाःयात नेवाःतय्सं हनी अथे जक हा्कसा गाःगु जुल। तर झीगु आशय थ्व नेपाल संवत् धइगु देय्या हे नामं स्वनातःगुलिं थुकियात राज्यं नाला कायेमाल धइगु खः, थुकियात राज्यं खय्, सँय्, मर्स्या दक्वसिगु संवत् याना बी माल धइगु खः ।

वहे कारणं न्हूदँ समारोह समितिं सरकार प्रमुखयात मूपाहां दयेकाः बसन्तपुली भव्य समारोहया आयोजना याइगु खः। अन हरेक वर्ष सरकार प्रमुखयात थ्व संवत् जिमिगु जक मखु, राज्ययागु हे खः, नाला कयाबी माल धकाः याचना याइगु। उमिसं कयागु जुल धाइगु, तर थ्व झीके तुं लानाच्वनीगु ।

थुगुसी ला झन् नाटकीय ढंगं मेगु हे जुया बिल। प्रधानमन्त्रीं नं थ्व नेवाःतय्गु जक खः धकाः शंका याये मजिउ धकाः धयादिल, तर थ्व हे धायेत वय्कलं नेवाः भाय् ल्यया बिल। थुकिं वय्कः नेपाल संवत् माने यायेत वयाच्वंपिं दक्व नेवाःत जक खः, थ्व नेवाःतय्गु जक नखः खः धकाः क्यना बिल प्रयोगात्मक ढंगं ।

खतुं अन वयाच्वंपिं सहभागीत दक्व नेवाःत हे खः। अथे हे जुयाः स्वीदँ तक नं नेवाःतय्सं गैर नेवाःतय्त सहभागी याके मफु धकाः छगू झ्यातुगु व्यंग्यवाणं कयेकादिल। अले उकिं नेपाली वा सरकारी भाषां नवायेगु आवश्यकता मंत। थुकिया मर्म थुयाः हे जुइ, अनथाय् पद्मरत्नजुं प्रधानमन्त्रीयात आः छि तामाङतय्थाय् वनेबलय् तामाङ भासं भाषण बियादिसँ धकाः लिसः बियादिल, गुगु उतिकं अर्थपूर्ण जू ।

थुगुसी न्हूदँ न्हूकथं छगू राष्ट्रिय समिति दयेकाः हनेगु मनसाय प्रधानमन्त्रीं न्हापा हे ब्वयादीगु खः। थज्याःगु समिति धइगुया अर्थ थ्व समावेशी लोकतन्त्रय् छम्ह ब्रम्हू, छम्ह खय्, छम्ह तामाङ, छम्ह राई, छम्ह दलित आदि दुथ्याकेगु जुइफु। अथे जूगु खःसा थुकिं छगू आःतक गबलें मवंनिकथंया सन्देश वनाः थ्व जिमिगु नं जुइफु खनी धकाः स्वीकार याना काइगु जुइ, शायद दीर्घराज प्रसाइँ व दिनेशराज पन्तपिंसं नं थुकी थःगु क्वथा मालीगु जुइ। अले नेपाल संवत्यात नेपाःया तःधंगु ख्यलं नेवारी संवत्या दर्जा बिया मतइगु जुइ। तर थथे दक्व च्वन कि ला थ्व समारोह झीगु पकडय् लाइ मखुत का धकाः दुनें दुनें भुलूखा ब्वयेका बिउबलय् साधारण मनूतय्गु न्ह्यपुं ज्या मयात। खःला खःला धइथें च्वन। थ्वहे अलमल जुयाच्वंतले, झीसं दक्वसित कःघानाः राष्ट्रिय दयेकेगु मनसाय मक्यँसेंलि पार्टीया कार्यकर्ता नेवाःतय्सं जक सलंसः थाय् कया बी माल, राष्ट्रिय नां जूसां ज्या धाःसा जुइके मखन ।

हानं छकः वाले, नेपाल संवत् नेपाःया राष्ट्रिय संवत् हे खः तर झीके ढंग मदयाः वा झी थुकियात झीगु यकःति याना तयेगु अचेतन इच्छा दयाः हे थ्व नेवाः संवत् जुयाच्वनेमाःगु खः। थुकियात धाथेंगु राष्ट्रिय संवत् दयेकेगु खःसा स्वीदँया अभ्यास माक्व गाःगु खः, यदि झी दुने हे नुगः चकंगु खःसा। प्रधानमन्त्रीया थ्व नेवाः भासं बिउगु अभिव्यक्तियात पाठया रुपय् कयाःसां आकिवं थुकियात राष्ट्रिय दयेकेमा धकाः आसिका याये ।

Published in Sandhya Times on ....

Re-published in nepalmandal TV on

POSTED ON WED NOV 2, 2011 4:36 PM NST

http://www.nepalmandal.com/content/17004.html

20110204 संघर्ष समितिया ताःचा सुइके ?

राजेन मानन्धर

संघर्ष धैगु योजना दयेका, साइत स्वयाः शुरु याइमखु । थ्व ला आवश्यकतां मनूतय्त घ्वातूघ्वानाः याकी, सुयात छु यायेमाः वं अन व याइ । सुनां गुलि  फुु उलि उपलब्धि हासिल याइ, संघर्षयात न्ह्याकेफुम्ह नेताया जन्म नं अनं हे जुइ । तर नेवाःतय्गु सवालय् धाःसा थ्व संर्घष व आन्दोलनया सामान्य नियम लागु जुइमखु । आःतक जूगु, जुल धयातःगु दक्व धयाथें आन्दोलन लमियात भम्चा स्वकाः बाजं थाकाः ब्याहा यायेथें हे जक जुयाच्वंगु दु । अथे जुयाः अन माजु जुइम्हस्या ग्वःतोलाया सिखः क्वखायेगु खँ तःकः जुइ, मिजंयात यःम्ह खः लाकि मखु धैगु खँ जुइमखु । आः इलय् ब्यलय् नेवाः बुखँपतिइ वइगु नेवाः स्वायत्त राज्य दइबलय्यात धकाः दयेकातःगु संघर्ष समिति छगू अज्याःगु हे तामझामया ज्याझ्वः खः ।

धयाच्वनेम्वाः नेवाः राज्य थःगु स्वाभिमान दुपिं हरेक नेवाःतय्गु म्हगस खः, थःगु अस्तीत्वया चिल्लाय् खः । अले थ्व हयेगु –( बिलकि ल्हाः फयाकायेगु)जिम्मा थःत नेवाःराज्यया निंतिं पाये धकाः वःगु खलःपुचःया सामुहिक रुपकथं नेवाः स्वायत्त राज्य संघर्ष समितिं काःगु जुल । अन दुपिं गुलिं गुलिं खलः पुचः ला नेवाः राज्यप्रति कटिबद्ध हे खनेदु । अथेसां लसिंया काय् नं लोकेश्वर जुइफु धइगु बाखं पाखें प्रभावित जुयाःहे जुइ, झीसं गुलिगुलिस्यागु आगं सिइक सिइकं नं स्वीकार याना । मेगु विकल्प दयेकेमफुगु नं नियमित आकस्मिकता जक जुइफु झीगु ।

अन्तरिम संविधानय् संघीयता च्वयेवं दंवःगु थ्व समिति गर्भाधानया इलंलिनसें न्ह्यसःचिंया पुखुलिइ लाल कयाच्वंगु दु । ब्यंकेगु ई निसें  नेवाःतय्सं थ्वयात म्हसीका कायेमफूगुलिं आः थ्वं सुलिसे इहिपा याइगु खः धकाः मनूतय्सं स्वयाच्वंगु दु ।  थ्व इलय् आः साधारण नेवाःतय्गु न्ह्यपुइ छगू न्यनेमजिउग न्ह्यसः दनावयाच्वंगु दु – धाथें थ्व संघर्ष समितिया ताःचा सुयाके जुइ? अथवा थुकियात ताःचां प्याखं हुलीम्ह कतांमरियात थें लिउने सुनां दम तयाच्वन जुइ ?

अबुया नं उलिहे काय्या नं उलिहे अंश दइगु थुकिया संरचना हे अजबगु । हानं दक्व हे अध्यक्ष जुइमास्ति वइगु अले दक्वसित लय्तायेकेत पालंपाः अध्यक्षया सिरपेचं पुइगु इच्छा पुवंकाबिइगु थुकिया विधान नं चिन्तामणी झोला स्वया म्हो तिलस्मी मजू । पिने नापलाःसा भ्यराभ्यर जुइगु राजनीतिक प्रवृतियापिं नं थन छगू हे लाइनय् आज्ञाकारी मस्तथें च्वनेफूगु नं थुकिया मेगु अजूचायापुगु  प्रकृति खः । थःथःगु पार्टीया संघीय व्यवस्था व अझ जातीय अग्राधिकारया औपरचारिक अवधारणा स्वयाः आगरां देगरां पाःसां थन धाःसा क्रान्तिकारी स्वयाः नं क्रान्तिकारी जुयाः थुगु ”ट्याबु” विषयय् तिंतिं न्हुयाः हालाच्वंगु दइ, थःगु पार्टीया हे ध्वाँय् ज्वनाः । अथेसां थ्व संघर्ष समितिइ च्वंपिन्त थःगु पार्टी लाइन स्वयाः ब्यागलं खँ तल धकाः थौं तक सुयातं कारवाही याःगु वा स्पष्टीकरण तक नं फ्वंगु खने मदुनि । थ्व फगत संजोग वा पार्टी नेतृत्वया लापरवाही जक जुइफइमखु ।

माउपार्टीया नेतां हाकु लंसुरुवाः फिनाः बसन्तपुरय् नेवाः राज्य घोषणा याःगु गुलिचां मदुनिबलय् मचापार्टीया सक्रिय सहभागिता सहित दशरथ रंगशालाय् भव्य घोषणा जुल नेवाः राज्यया । अन यायेधकाः धयाः नं मयाःगु ज्या दक्वयात ल्वःमं ख्यःमं धकाः धयाहे छ्वत धाःसां नं उगु घोषणा धुंकाः यायेमाःगु ज्या मयासे च्वंगु यात धाःसा उलि सहज कथं कायेफइमखु । मचा बुइके सःसा मचायात माःगु संस्कार व पौष्टिक आहारया व्यवस्था यानाबिइमाः धकाः अबुजुइसःपिन्त सुनां स्यनाच्वने म्वाः । उकिं राज्य दयेके धुंकाः नं थुकिं गुगुं कथंया प्रशासनिक इकाइया अस्तित्व खंकेमफुत, थन प्रशासन चलेयाइपिं मनूतय्गु किपालु मलुत, सुरक्षा बिइपिनिगु सासः मलुत, थनया आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक, भाषिक नीति आदि धकाः पितबिउगु भ्वं मस्त भ्वय् म्हितूथाय् तकं उल्लेख मजुल । आखिर थ्व नं माओबादीया बसन्तपुरया घोषणा स्वया एक छटाक नं झ्यातु मजुल । याइगु हे खःसा अपाय्जिगु ज्या यायेधुंकाः कमसेकम थुकिं थःगु राज्य थपाय्धनेमाः धकाः तक धाइगु जुइ, मधाः, बरु नेवाःत सभासद्त नं जानाः दयेकातःगु सिन्हःपता पाय्धंगु नेवाः राज्ययात माकःमतिना यानाः घय्घय्पुनाच्वन । अले थुकिं अःपुक म्हिगः तिनि वःपिं ६५ प्रतिशत आप्रवासी खय्, सय् व मस्र्यातय्त थःनालाः उमित नेवाःराज्यया नागरिकता तकं बिइत तयार जुल, उमिगु अधिकार रक्षाया निंतिं थः प्रतिवद्ध धकाः छाति चकंकाः भाषण नं मुइकल । थ्व खँ अःपुक पचेजुइमखु  छम्ह सच्चा नेवाःयात । 

देशय् छकःयां छकः संविधान च्वयाच्वन, वहे संविधानं दयामाया याःसा जक नेवाः राज्य दइगु थुइकाः नं थ्व समितिं उकियात दवाबया नामय् छम्ह सभासद्यात थःगु ल्हाःचिंया प्वः लःल्हायेगु बाहेक व खःथें न्यंक बानेश्वरय् हुल क्यनेगु बाहेक मेगु तात्विक रुपं दबाव बिइमफुत थुकियात नं अल्छिपह जक धकाः धायेगु पाय्छि जुइमखु । अनंलि थ्व समितिं मेमेगु राज्यया सिमांकन, शासन पद्धति, निर्वाचन पद्धति, नागरिक परिचयपत्र अले थःगु राज्यया लः, मत, खुसि, पहाड, द्यःगः अले न्हाय्च्वकाय् च्वनाच्वंपिं सुकुम्बासी आदिया बिषय् नवायेमफुगुयात नं ल्वःमंगु जक धायेफइमखु । पिनें वःपिन्सं थन क्यनीगु उभौली, ल्होसर, छठया नाटक व आः वयाः पशुपतिइ किरात तयेगु लास थुनेदयेमाःगु आन्दोलन यात अथें लाटां केरा स्वःथें स्वयाजक च्वंगु मखु थ्व समितिं ।

समग्र रुपं धायेबलय् थ्व समिति पिनें स्वये बलय् गुलि हिसिचा दु, मायावनापुसेच्वं अले निरिह खनेदु,  दुनेया खँ उलि सरल मदु । थ्वयागु मसः मसिउ पह कायेगु अभिनयं हे नेवाः राज्यया म्हगस थौं सालिनदीया सिथय् ग्वारातुलाच्वंम्ह ल्हाःतुति मदुम्ह चन्द्रावतीथें जुयाच्वंगु खः । थ्व सनीमखु – छिं याःसां सनीमखु, जिं धाःसां सनी मखु, बरु न्ह्यानाच्वंगु खुसियात न्हापं दिकाबिइ । उकिं हे थ्वं याइगु दक्व धयाथें ज्याझ्वलय् ल्वःमंगु, द्वंगु खँत दयाच्वनी । नेवाः एकता दिवसया झाँकिइ तक वःबलय् गुलिनं ल्वःमन, द्वन, व ला नियोजित रुपं हे जूगु खः । थुकिं यायेमाःगुु ज्या याइमखु ु खः छाय् धाःसा थुकियात दयेका तःगु हे ज्या मयाकेत ।

आः खनि थुइकेमाल, ध्वंचित पाः तयां खाचा ल्यनाच्वनीमखु । अन निकथंया राजनीतिक शक्ति हाबी दु — छखलः पिनें पिनें जातीय राज्यया वकालात यानाःनं केन्द्रीय स्तरय् थ्व पाखे पलाः मछिइगु जक मखु, थःगु थ्व ज्याया निंतिं दयेकातःगु कचापुचःतकयात नं डिफन्क्ट यानःतःगु पार्टी । मेखलः धइगु ततःसलं हे संघीय व्यवस्था व  जातीय राज्य मजिउ धकाः हालाच्वनीगु पार्टीत । थुमिगु पाखें छु आश यायेफइ? उकिं आः नेवाःतय्गु राज्य गुलि नेवाःराज्य जुइधइगु वहे कतांमरिचित लिउनें दम तइम्हस्यां जक सिउ, छि जि ला फगत स्वकुमि जक ।