जर्मनीमा बुद्ध धर्म

 राजेन मानन्धर

धर्म युरोपको मध्यदेखि पश्चिमतर्फ फैलिएको एक देश संघीय गणराज्य जर्मनी हो । युरोपमा रूस भन्दा पछि दोश्रो ठुलो देश यही हो । यो यूरोपेली संघको सबभन्दा धेरै आबादी भएको देश पनि हो । यसको उत्तरमा बाल्टिक तथा उत्तर सागर र दक्षिणमा आल्प्स पहाडी श्रृंखला अवस्थित छ । यसको क्षेत्रफल ३५७,००० वर्ग किलोमिटर छ र यसको जनसंख्या ८ करोड ४० लाख छ । यसको उत्तरमा डेनमार्क, पूर्वमा पोल्याण्ड र चेक गणराज्य, दक्षिणमा अस्ट्रिया र स्विट्जरल्याण्ड, अनि पश्चिममां फ्रान्स, लक्जÞमबर्ग, बेल्जियम र नीदरल्याण्ड पर्छ । यस देशको राजधानी र सबै भन्दा बाक्लो जनसंख्या भएको शहर बर्लिन हो । तथापि यहाँको सबैभन्दा ठुलो आर्थिक केन्द्र फ्र्यान्कफर्ट मानिन्छ ।

जर्मनीलाई एक शक्तिशाली एवं आर्थिक समृद्धिको देश भनेर पनि चिनिन्छ । यो यूरोपकै सबैभन्दा ठुलो अर्थतन्त्र भएको देश भएको छ । यसले औद्योगिक, वैज्ञानिक तथा प्राविधिक क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ । यसले आफ्नो जनतालाई सामाजिक सुरक्ष, विश्व स्वास्थ्य उपचार प्रणाली तथा निःशुल्क विश्वविद्यालय शिक्षा दिएको छ । यो देश संयुक्त राष्ट्र संघ, युरोपेली संघ, नाटो, युरोप काउन्सिल, जि ७, जि २० तथा ओइसिडिको पनि सदस्य हो ।

१. इतिहास
इतिहासको कुरा गर्ने हो भने जर्मनीमा बुद्ध धर्म भित्रिएको लगभग १५० वर्ष मात्र भएको छ । जर्मनीमा बुद्ध धर्मको इतिहास १९औं शताब्दीको अन्त र २ं०औं शताब्दीको शुरुदेखि शुरु हुन्छ । यसबेला यूरोपभरी नै आफ्नो धर्म संस्कृति भन्दा पर अध्ययन गर्ने लहर चलिरहेको तथा पूर्वी दर्शन तथा आध्यात्मिकतातर्फ मानिसहरुको रुचि बढिरहेको थियो । लामो समयसम्म यसले त्यहाँका बौद्धिक वर्गको बिच अध्ययन अनुसन्धात तथा रहस्यको विषय मात्र भैरह्यो । पछि २०औ शताब्दीकोे उत्तरार्धसम्म पनि बुद्ध धर्मले यहाँका जनतामा धर्म वा शिक्षाको रुपमा लोकप्रियत हुन सकिरहेको भने थिएन ।

नीदरल्याण्ड्सको एम्स्टरड्याममा जन्मेका आइज्याक याकोब स्मीद (सन् १७७९–१८४७) एक पूर्वी सभ्यताका विशेषज्ञ थिए । उनले अन्य विषयहरुका साथै केही रचनाहरु बुद्ध धर्मको बारेमा पनि लेखेका थिए जुन जर्मनीबाट पनि प्रकाशित भए । जस्तै सन् १८२८मा जर्मनीको लिपजीगबाट एउटा लेख प्रकाशित भयो — “पूर्वका धार्मिक प्रणालीहरु, विशेष गरी बुद्ध धर्मको साथै ग्नोस्टिक–थियोसोफिकल शिक्षाहरुको सम्बन्धको बारेमा” भन्ने । उनका लेखहरुले जर्मनीका जिज्ञासुहरुमा बुद्ध धर्म र शिक्षाका बारेमा रुचि जगाइदियो । उनका रचनाहरुबाट प्रभावित हुनेहरु मध्ये एक थिए अर्थर शोपेनहावर (सन् १७८८–१८६०) । उहाँ उपनिषद र गीता जस्ता हिन्दु ग्रन्थहरुका व्याख्याता हुनुुहुन्थ्यो । तर पनि उहाँ बुद्ध धर्मलाई उच्च सम्मान गर्नुहुन्थ्यो । उहाँ पछि थेरवाद बुद्ध धर्म प्रति बढी केन्द्रित हुन भयो ।

त्यस्तै किसिमबाट अमेरिकी लेखक तथा थिओसोफिकल सोसाइटीका संस्थापक हेनरी स्टिल ओल्कोटका लेखहरुले पनि जर्मनहरुमा बुद्ध धर्मसम्बन्धी रुची जगाएको थियो । यसै क्रममा सन् १८८८ मा फ्रेडरिक जिम्मरम्यान (सुभद्रा भिक्षु)ले हेनरी स्टिल ओल्कोटको रचनामा आधारित भएर “बौद्ध धर्मशास्त्र” प्रकाशित गर्नुभयो ।

यसप्रकार जर्मनहरु बुद्ध धर्मप्रति आर्कषित हुँदै गए र उनीहरु आपसमा कुराकानी गर्दै ज्ञानको आदानप्रदान गर्न थाले । यसै बिच सन् १९०३मा भारतविद् कार्ल सेडेनस्टुकरले जर्मनीको लाइपजिगमा पहिलो बौद्ध संगठन स्थापना गरे । अर्को तर्फ सन् १९०४मा फ्लोरस एन्टोन गुएथ श्रीलंका तथा म्यानमार गएर थेरवाद भिक्षु न्यानातिलोका महाथेरा बनेर फर्के । उनीहरुका गथिविधिहरुले पनि जर्मनहरुमा धेरै प्रभाव पार्यो । सन् १९२२मा जर्मन लेखक हर्मन हेसेले आफ्नो कृति “सिद्धार्थ“ प्रकाशित गरे । बोधिसत्व सिद्धार्थको ज्ञानप्राप्तिको यात्रालाई प्रतिकात्मक रुपमा वर्णन गरिएको यस पुस्तकले गर्दा पनि जर्मनमा बुद्ध धर्मको प्रचार हुन गयो । यसका लेखकलाई पछि सन् १९४६ मा नोबेल पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो ।

सन् १९२४ मा डा. पौल डाल्केले बर्लिनमा पहिलो जर्मन बौद्ध विहारको स्थापना गरे, जसको नाम “बौद्धिक घर” थियो । यस प्रकार जर्मनीमा बुद्ध धर्म विकास हुँदै थियो । सन् १९३३ मा जर्मनीका लामा अनागरिक गोविन्दले आर्य मैत्रिय मण्डल नामक तान्त्रिक बौद्ध संघ बनाए । पछि सन् १९५२मा श्रीलंकामा अशोक वीररत्नले “जर्मन धर्मदूत समाज” को स्थापना गरे । यसलाई पहिले लंका धम्मदुत समाजको नामले चिनिन्थ्यो । यसको उद्देश्य जर्मनी तथा अन्य पश्चिमी देशहरूमा बुद्धको शिक्षा फैलाउने थियो । यसले सन् १९५७मा श्रीलंका तीन जना भिक्षुहरुलाई बौद्ध मिशनको रुपमा ल्याएर धर्म प्रचार गराउने कामको प्रायोजन गरे ।

द्वितीय विश्व युद्ध पछिको समयमा जर्मनीमा बुद्ध धर्मले बिस्तारै त्यहाँको क्षतविक्षत भएको समाजलाई बढी ध्यान आकर्षित गर्न थाल्यो । यस बेलामा राजनीतिक तथा सामाथिक कारणले विभिन्न देशबाट आएर बसेका बौद्ध समुदायहरुको पनि योगदान देखिन्छ । यसबेला विशेष रूपमा भियतनाम, थाईल्याण्ड, श्रीलंका र तिब्बत चीन जस्ता एशियाली देशहरुबाट आएका बौद्ध आप्रवासीहरुले आफ्नो देशबाट धार्मिक आस्था, संस्कृति र परम्परा पनि लिएर आएका थिए । उनीहरुको रहनसहन तथा उनीहरुसँगको सम्बन्धले पनि जर्मन समाजमा भूमिका खेल्यो ।

सन् १९५७ को डिसेम्बरमा अशोक वीररत्नले जर्मन धर्मदूत समाजका ट्रस्टीहरूको तर्फबाट यहाँको डा. दाल्केले स्थापना गरेको बौद्ध घर किनेर लिए । अहिले यो जर्मन मात्र नभइ युरोपकै थेरवाद बुद्ध धर्मको केन्द्रको रुपमा विकसित हुँदैछ । यो युरोपको दोस्रो सबैभन्दा पुरानो बौद्ध संस्था हो र यसलाई अहिले जर्मन अधिकारीहरूले राष्ट्रिय सम्पदा स्थल घोषणा गरेर राखेको छ ।

पछि १९६० र १९७०को दशमा भने जर्मनीमा बुद्ध धर्म फस्टाएको देखिन्छ । यसबेला जर्मनी सहित यूरोपमा प्रतिसाँस्कृतिक आन्दोलनहरु चल्न थाले । त्यसको फलस्वरुप त्यसबेलाको समाजले बुद्ध धर्म लगायत पूर्वी दर्शन र आध्यात्मिक प्रथाहरुमाथि नयाँ ढंगले रुचि देखायो । उनीहरुले पूर्वी धर्म दर्शनको गंभीरता बुझे अनि आफ्ना पश्चिमी धर्महरुबाट निराश भएर, ध्यान, सचेतनता र करुणामा जोड दिने भएको ले धेरै भन्दा धेरै जर्मनहरु बुद्ध धर्म तर्फ आर्षित भएको देखिन्छ ।

पछि बिस्तारै जर्मनीमा पनि थेरवाद, महायान तथा वज्रयान जस्ता विभिन्न निकायहरुको प्रतिनिधित्व हुने गरी छुट्टाछुट्टै बौद्ध संगठनहरु बन्न थाले यसका पनि आआफ्ना अनुयायीहरुबिच शिक्षा तथा सहयोगको आदान प्रदान हुन थाले । यी संगठनहरुले बौद्ध शिक्षाहरु तथा परम्पराहरुको प्रचार प्रसार गर्ने, ध्यान कक्षा वा शिविरहरु सञ्चालन गर्ने तथा अन्य औपचारिक वा अनौपचारिक बुद्ध शिक्षाको अध्ययन अध्यापनका कार्यक्रमहरु चलाउन थाले ।

यो भन्दा पछि सन् १९८० र १९९०को दशकमा जर्मनीमा बौद्ध समुदायहरुमा संख्यात्मक वृद्धि देखिन थाल्यो ।, देश भरी थुप्रै बौद्ध केन्द्रहरु, संघहरु तथा मन्दिरहरु स्थापित गरिए । यहाँ बौद्धहरुको ध्यानले धेरैलाई आकर्षण गरिरहेका छभने अर्को तर्फ तिब्बती बुद्ध धर्ममा पनि अलग्गै रुचि राख्नेहरुको संख्या पनि बढ्दै छ । यसको कारण यहाँ तिब्बतीहरुको आप्रवासन बढिरहेको र उनीहरुले यहाँ आआफ्नो निकायको गुम्बाहरु खोल्नु हुनसक्छ ।

जर्मनीमा बौद्ध संघसंस्था बनाउने चलन पनि धेरै भएको छैन । सम्भवतः जर्मनीमा बुद्ध धर्मको प्रचार प्रसार तथा बौद्धहको एकताको लागि सबैभन्दा पहिलो संस्था सन् १९२२मा बर्लिनमा स्थापित बौद्ध सोसाइटी थियो । इस सोसाइटीको उद्देश्य जर्मनहरुको बीच बुद्ध धमको अध्ययन र अभ्यासको विकास गराउने थियो । तर यो संस्था धेरै समय प्रभावकारी रहेन ।

जर्मनीमा आएर बसेका अप्रवासीहरु र उनीहरुको सम्पर्कमा आएका जर्मनहरुले बिस्तारै जर्मनीमा आफ्नै प्रकारको बौद्ध समुदायकै स्थापना गरे । यसरी हेर्दा आज जर्मनीमा बुद्ध धर्म एक विविधाले भरिएको तथा जीवन्त धार्मिक समुदाय बनेको छ, जसमा विभिन्न पृष्ठभूमि र परम्परा वा निकायको अभ्यास गर्नेहरु अनुयायी छन् । भौगोलिक रुपमा हेर्दा पूरै देशमा धेरैवटा बौद्ध केन्द्रहरु, मन्दिरहरु तथा विहारहरु फैलिएका छन् । यहाँ सदस्यहरु व अनुयायीहरुआफ्ना आध्यात्मिक आवश्यकता वा कौतुहलता मेट्न र भौतिक सुविधाले दिन नसक्ने सुख र आनन्द खोज्न आउँछन् । त्यसैले बुद्ध धर्मले जर्मन समाजमा यस्तो विशेष मान्यता र सम्मान पाएको छ जुन संसारका हरेक बौद्धहरुका लागि गर्वको विषय हुन सक्छ । यस प्रकार बुद्धको जन्मभूमि र कर्मभूमि भन्दा हजारौं किलोमिटर टाढा रहेको जर्मनीमा बुद्ध धर्म फैलिनुको कारण बुद्ध धर्मको अद्वितीय गुण, यसमा भएको करुणा को शिक्षा, आधुनिक मनोविज्ञानसँग मेल खाने दर्शन र सबैभन्दा माथि विश्व शान्तिको उद्देश्य नै हो भन्न सकिन्छ ।
०००

२. परम्पराहरु
भगवान बुद्धले दिनुभएको शिक्षा एउटै भएतापनि समयकालमा यो विभिन्न निकायहरु व परम्पराहरुमा बाँडिसकोको छ । यो अहिलेको सत्य हो । अहले संसारका जुन जुन देशमा बुद्ध धर्म फैलिएका छन्, त्यहाँ त्यहाँ ती निकायहरु मध्ये एक भन्दा बढी निकायहरु प्रचलनमा छन् । त्यस्तै किसिमबाट जर्मनीमा पनि अन्य धेरै देशहरूमा जस्तै बुद्ध धर्मका विभिन्न निकायहरू वा परम्पराहरूको अभ्यास भइरहेको छ । जर्मनीमा अभ्यास गरिने बुद्ध धर्मका केही प्रमुख निकायहरु र त्यसको विस्तारको बारेमा यहाँ संक्षिप्तमा ब्याख्या गरिन्छ ।

थेरवाद ः जर्मनीको बुद्ध धर्मको कुरा गर्दा त्यहाँ सबैभन्दा पहिला थेरवाद पुगेको थियो भन्न सकिन्छ । यसलाई बुद्ध धर्मको सबैभन्दा पुरानो रूप मानिन्छ र यो नेपाल लगायत भारत, श्रीलंका, थाइल्याण्ड, म्यानमार र कम्बोडिया जस्ता देशहरूमा प्रचलित छ । जर्मनीमा थेरवाद परम्परा पछ्याउने विहारहरु, केन्द्रहरू छन् र यसलाई पछ्याउनेहरुको समुदाय पनि छ । उनीहरु प्रायः विपस्सना लगायतका ध्यान अभ्यास गर्छन् र प्रारम्भिक बौद्ध ग्रन्थहरूको अध्ययनमा केन्द्रित हुन्छन् ।

महायान बुद्ध धर्म ः जर्मनीमा महायान बुद्ध धर्मपनि प्रारम्भिक युगमै पुग्यो । महायन बुद्ध धर्र्मको अर्को प्रमुख निकाय हो, जस अन्तर्गत अहिले विभिन्न उप–निकायहरू जस्तै जेन, शुद्ध भूमि, र तिब्बती बुद्ध धर्मलाई राखिएको पाइन्छ । जर्मनीमा महायान बुद्ध धर्म भन्ने बितिकै जेन केन्द्रहरू, तिब्बती बौद्ध गुम्बाहरू, र शुद्ध भूमि समूहहरूलाई एकमुष्ट रुपमा बुझिन्छ ।

जेन बुद्ध धर्म ः जेन बौद्ध धर्मले खास गरी ध्यानको अभ्यास (जाजेन अथवा बसेर गरिने ध्यानको प्रकार) गराउँछ र अभ्यासकर्तालाई आफ्नो वास्तविक प्रकृतिमा प्रत्यक्ष अन्तरदृष्टि राख्नमा जोड दिन्छ । जर्मनीमा धेरैवटा जेन केन्द्रहरू र समुदायहरू छन् जहाँ अभ्यासकर्ताहरु जाजेनमा सहभागी हुन्छन् तथा नियमित वा बेलामौकाा आयोजना गरिने ध्यान शिविरहरुमा भाग लिन्छन् । यसका साथै उनीहरु आफ्नो भाषामा अनुवाद गरिएका जेन पुस्तकहरुको अध्ययन पनि गर्छन् ।

हिमाली बुद्ध धर्म ः हिमाली बुद्ध धर्म भन्नाले समग्रमा वज्रयान वा तिब्बती बुद्ध धर्मलाई बुझाइन्छ जुन मुख्यतया तिब्बत, भुटान र नेपाल तथा भारतमा प्रचलनमा छ । जर्मनीमा धेरै तिब्बती बौद्ध केन्द्रहरू छन् जहाँ अभ्यासकर्ताहरूले तिब्बती लामाहरूबाट शिक्षाहरू प्राप्त गर्छन्, तिब्बती परम्परा अनुसार बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्छन्, अनुष्ठानहरूमा संलग्न जसमा तान्त्रिक अभ्यासहरू समेत समावेश हुन्छन् । यहाँको हिमाली बुद्ध धम, विशेष गरी दलाई लामा जस्ता प्रमुख गुरुहरु को भ्रमण, प्रवचन तथा शिक्षाको कारणले फैलिरहेको देखिन्छ ।

निचिरेन बुद्ध धर्म ः निचिरेन बद्ध धर्म जापानी बौद्ध भिक्षु निचिरेनको शिक्षामा आधारित छ र यसले आहिले विश्वभरी नै विशेष गरी पश्चिम मुलुकमा लोकप्रियता हासिक गरेको छ । यस निकायले मुख्यतयाः लोटस सूत्रको जपमा जोड दिन्छ । जर्मनीमा निचिरेन बौद्धका धेरै केन्द्रहरू छन् जहाँ अभ्यासकर्ताहरू जप अभ्यासमा संलग्न हुन्छन् र निचिरेनको शिक्षाहरू अध्ययन गर्छन् ।

संलग्न वा इन्गेज्ड बुद्ध धर्म ः संलग्न वा इन्गेज्ड बुद्ध धर्म पश्चिमी मुलुकहरुमा फैलिरहेको बुद्ध धर्मका रुपहरु मध्ये सबैभन्दा नयाँ अभियान वा आन्दोलन हो । यसले सामाजिक र वातावरणीय सक्रियतालाई अभ्यासको रूपको रूपमा बुद्ध धर्मसँग जोडेर हेर्न जोड दिन्छ । जर्मनीको समकालीन समाजमा संलग्न बौद्ध समूहहरूले सामाजिक न्याय, पर्यावरण संरक्षण, र अन्तरविश्वास संवाद जस्ता मुद्दाहरूमा ध्यान केन्द्रित गरिरहेका छन् र उनीहरुले आधुनिक पश्चिमी शिक्षाले दिएको ज्ञान भनेर प्रचार गरिएका यी विषयहरु भगवान बुद्धले २५०० वर्ष अगाडि नै दिनुभएको सन्दर्भ जोडेर बुद्ध धर्मको शिक्षा ग्रहण गर्न मन पराउँछन् ।

यी प्रमुख बुद्ध धर्मका निकायहरु बाहेक पनि जर्मनीमा अन्य सासाना बौद्ध समुदाय वा निकायहरू छन् । ती सबै निकायहरु आफ्नो मूल, इतिहास, गुरु तथा जर्मनीमा प्रवेश पछि भएका सामान्य परिवर्तनका कारण फरक पनि भएका हुन सक्छन् । तैपनि प्रत्येक परम्परा वा निकाय र त्यसका अभ्यासकर्ताहरले आ–आफ्नै अभ्यास, शिक्षा र हरुले विभिन्न आध्यात्मिक आवश्यकताहरू पुरा गर्दै जर्मनीमा धार्मिक विविधता थपिरहेका छन् ।
०००

३. जर्मनीका केही प्रमुख बौद्ध शिक्षक र कार्यकर्ताहरू
जर्मन जस्तो एशिया भन्दा धेरै टाढा, धर्म संस्कृति नमिलेको देशमा बुद्ध धर्म प्रवेश हुन र फैलिन सजिलो थिएन । त्यो त त्यहाँका बुद्ध धर्मका विज्ञहरुले अथक मिहेनत गरेर नै त्यहाँको जनमानसले बुद्ध धर्मसँग परिचित हुने मौका पाएका थिए । यहाँ जर्मनमा भएका केही उल्लेखनीय बौद्ध विज्ञ वा गुरुहरुको परिचय दिइन्छ ।

कार्ल बर्नहार्ड सेडेनस्टुकर (सन् १८७६–१९३६) : कार्ल बर्नहार्ड सेडेनस्टुकर जर्मनीमा बुद्ध धर्मको भरखर प्रचार हुँदाको समयका एक चर्चित भारतविद् लेखक तथा अनुवादक थिए । उनले जर्मनीमै सबैभन्दा पहिला सन् १९०३मा बौद्धहरुको संस्था “जर्मनीका लागि बौद्ध मिशनरी एसोसिएशन“ स्थापित गरे र जर्मनीमा बुद्ध धर्मको विकासको लागि पहलो संगठनात्मक ढांचा तयार गरे । पछि उनले र्जमनीमा बौद्ध समाज नामक अर्को संगठन खोले ।

उनी पादरीका छोरा थिए र उनले प्राकृतिक विज्ञानका साथै दर्शन, चिकित्सा र भाषाशास्त्रका साथै संस्कृत, पाली, चीनी र बर्मीजÞ पनि सिके । सन् १९०२मा उनले बुद्ध शिक्षाको प्रचार गर्न थाले । उनले लीपजीगमा ह्यूगो वोलरथसँग मिलेर अंग्रेजी भाषाका बुद्ध धर्मका पुस्तकहरुको अनुवाद गर्न थाले तथा बुद्ध धर्मको प्रचारका लागि पत्रपत्रिकाहरुको प्रकाशन पनि थाले । जर्मनीमा महाबोधी सेन्ट्रल, महाबोधी सोसाइटी जर्मन शाखा तथा जर्मन पाली सोसाइटीको स्थापनामा पनि उनको योगदान थियो । उनी इशाई धर्मको आलोचक बने । उनले बुद्ध धर्मलाई “भविष्यको धर्म“ भनेर घोषणा समेत गरे । तर जीवनको अन्तिम समयमा भने उनी पुनः इशाइ धर्ममा नै फर्के ।

न्यानतिलोका महाथेर (सन् १८७८–१९५७) ः न्यानतिलोका महाथेरको जन्म एन्टोन वाल्थर फ्लोरस गुएथको रूपमा जर्मनीको वाइसबाडेनमा भएको थियो । उनी युरोपमै सबैभन्दा पहिलेका भिक्षुहरु मध्ये एक थिए । २५ वर्षको उमेरमा श्रीलंका तथा म्यानमार पुगे र त्यहाँ बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्ने मौका पाए । त्यस पछि श्रामणेर तथा भिक्षु बने ।

सन् १९०६मा उनको पहिलो बुद्ध धर्म सम्बन्धी पुस्तक बुद्धको बचन प्रकाशित भयो, जुन जर्मनहरुका बिच धेरै प्रख्यात भयो । उनले अङ्गुत्तर निकायको अनुवाद थाले, र सन् १९०७मा चतुआर्य सत्यको विषयमा प्रवचन दिए । उनले जर्मनीमा थेरवाद बौद्ध विहार बनाउने योजना समेत बनाएका थिए । यसै क्रममा उनी धेरै देशमा पनि घुमे । पछि प्रथम विश्वयुद्ध ताका यिनी समातिए र अष्ट्रेलिया लगिए र फेरि चीन पुगे । उनको निधन ७९ वर्षको उमेरमा श्रीलंकामा भयो ।

डा. पौल डाल्के (सन् १८६५–१९२८)ः जर्मनीमा बुद्ध धर्मको प्रचार प्रसार शुरु हुँदै गर्दाका एक सक्रिय कार्यकर्ताको रुपमा डा पौल डाल्के(म्च। एबग िम्बजपिभ) ले काम गरेका थिए । पेशाला चिकित्सक भएर पनि उनले बुद्ध शिक्षामा धेरै लेखरचनाहरु लेखे र अन्य भाषाका रचनाहरु जर्मन भाषामा अनुवाद पनि गरे । विश्व भ्रमण गर्दै उनी श्रीलंका पुगे र बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्न थाले । उनले पाली भाषा सिके र थुप्रै बौद्ध भिक्षुहरुसँग अध्ययन गर्ने मौका पाए । यसै क्रममा उन िम्यानमार, थाइल्याण र इन्डोनेशिया आदि देशमा भ्रमण गरे । सन् १९२४मा जर्मनको प्रख्यात बौद्ध घर (म्बक द्यगममजष्कतष्कअजभ ज्बगक)को स्थापना गर्नमा यिनको पनि धेरै मिहेनत छ । यसलाई युरोपके पहिलो थेरवादी बौद्ध विहार मानिन्छ ।

अशोक वीररत्न (सन् १९१८–१९९९)ः श्रीलंकामा जन्मेर पनि जर्मनीमा बुद्ध धर्मको विकास गर्नमा योगदान दिने मध्ये एक जना अशोक वीररत्न हो । उनले सन् १९५२मा जर्मन धर्मदूत समाजको स्थापना गरे । साथै उनी यूरोपकै सबैभन्दा पुरानौ विहार बर्लिन बौद्ध विहारका संस्थापन पनि थिए । उनेले जर्मनीमा बुद्ध धर्मको प्रचारप्रसारमा गरेको काम सम्झेर कसैकसैले उनलाई जर्मनीका महिन्द थेर भनेर समेत सम्बोधन गरेको पाइन्छ । उनले जर्मनीमा बुद्ध धर्म प्रचारका लागि तीन जना श्रीलंकाली भिक्षुहरु पठाएका थिए । त्यस्तै बौद्ध घरको निर्माण गर्नंमा पनि उनको योगदान थियो ।

थिक नात हान (सन् १९२६–२०२२) ः भियतनाममा जन्मिएका गुरु थिक नात हान (त्जष्अज ल्जबत ज्बलज)ले अमेरिका र युरोपका विभिन्न देशहरुमा स्मृति (माइन्डफुलनेस)मा आधारिक बुद्ध धर्म तथा ध्यानहरु सिकाउँदै तथा त्यहाँका बौद्धहरुलाई संगठित गर्दै गए । यसै क्रममा सन् २००८मा उनले कोलन तथा बोनबाट नजिकै वालब्रोल भन्ने ठाउँमा यूरोपियन इन्स्टिच्युट अफ एप्लाइड बुद्धिज्म (युएआइएबि)को स्थापना गरे । थिक नात हानको शिक्षाले जर्मनी सहित विश्वव्यापी रूपमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ । उहाँको शिक्षाले अभ्यासकर्ताहरूलाई सामाजिक र राजनीतिक मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न बौद्ध सिद्धान्तहरू लागू गर्न प्रोत्साहित गर्दछ ।

तेन्जिन पेल्जोरः जर्मनमा जन्मेका बौद्ध भिक्षु, तेन्जिन पेल्जोर (त्भलशष्ल एभवियच) तिब्बती बौद्ध धर्मका गुरु हुन् । शमनिज्म, सुफिज्म र हिन्दुधर्म अध्ययन गरिसकेपछि २९ वर्षमा बुद्ध धर्ममा प्रवेश गरी बौद्ध भिक्षु बनका थिए । स्मृति ध्यान सिकाउनुका साथै उनीर मानव अधिकारको वकालत पनि गर्छन् र कैदीहरु तथा बालबालिकाका लागि पनि काम गर्छन् । उनी चीनमा तिब्बतीहरूको उत्पीडन विरुद्धको अभियानमा सक्रिय रूपमा संलग्न छन् र जर्मनीमा विभिन्न धार्मिक परम्पराहरू बीचको संवाद र समझदारीलाई प्रवर्द्धन गर्ने काम गरेका छन् ।

जोआना मेसी (जन्म सन् १९२९)ः मूल रूपमा जर्मनीबाट नभए पनि, जोआना मेसी (व्यबललब ःबअथ) शीतयुद्ध कालमा जर्मनीमा काम गरिन् । त्यसपछि भारतमा गएर तिब्बती शरणार्थीहरुका लागि काम गरिन् र बुद्ध धर्म अध्ययन गरिन् । उनी क्रमशः बौद्ध अध्येता र विद्वान बनिन् । एक बौद्ध शिक्षिका र पर्यावरण कार्यकर्ताको रूप उनले जर्मन बौद्ध समुदायमा गहिरो प्रभाव छोडेको छ । तिनको पुस्तक “त्यो कार्य जसले पुनः जोड्छ”मा बौद्ध आध्यात्मिकता, गहिरो वातावरण र सामाजिक सक्रियताको व्याख्या गरेकी छिन् ।

गर्ट स्कोबेल (जन्म सन् १९५९)ः टेलिभिजन प्रस्तोता र दार्शनिक हुँदै बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्न पुगेका गर्ट स्कोबेल (न्भचत क्अयदभ)िले आफ्नै तरिकाले जर्मनीमा बौद्ध शिक्षाको प्रसार गरेका छन् । उनले बुद्ध धर्मका विभिन्न पक्षहरू र समकालीन जीवनमा यसको सान्दर्भिकताको खोजी गर्ने धेरै कार्यक्रमहरू आयोजना गरे, जसले बौद्ध विचारलाई देशमा व्यापक दर्शकहरूलाई परिचय गराउन मद्दत गरेको छ।
सिस्टर चान खोङ ः थिच न्हाट हानको नजिकको सहयोगी चान खोङ ( ऋजबल प्जयलन )ले जर्मनी र युरोपभरि बौद्ध धर्मका बारेमा आफ्ना शिक्षाहरू फैलाउन महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरिन् । गरिबी र द्वन्द्व जस्ता सामाजिक मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न बौद्ध सिद्धान्तहरूको प्रयोगलाई प्रवर्द्धन गर्दै, उनी विभिन्न मानवीय परियोजनाहरू र शान्ति पहलहरूमा संलग्न छिन्।

यी व्यक्तिहरूले जर्मनीमा बौद्ध धर्मको परिदृश्यलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्, उनीहरूको शिक्षा र उनीहरूको सक्रियता मार्फत, अभ्यासकर्ताहरूलाई उनीहरूको दैनिक जीवनमा बौद्ध ज्ञानलाई एकीकृत गर्न र सामाजिक र वातावरणीय चुनौतीहरूको दबाबमा संलग्न हुन प्रेरित गरे ।

०००
४. मन्दिरहरु वा स्मारकहरु ः
जर्मनीमा बुद्ध धर्मको प्रभाव बढ्दै गएपछि त्यहाँका जनतामा बुद्ध धर्मप्रति रुचि र श्रद्धा बढ्दै गएपछि त्यहाँका स्थानीय जनता पनि आफ्नो आस्था अनुसार भगवानलाई सम्झने, प्रार्थना वा अध्ययन गर्ने स्थानहरुको आवश्यकता महशुस गर्न थाले । यसै अनुसार त्यहाँका बौद्ध समुदायको समन्वय, दान र परिश्रमबाट त्यहाँ थुप्रै बौद्ध स्मारकहरू र मन्दिरहरू देशभरी बनेका छन्। ती मध्यो केही उल्लेखनीय विहार, गुम्बा, मन्दिर तथा अध्ययन केन्द्रहरुको जानकारी यस प्रकार छ ।

लिन सोन टेम्पल ः बर्लिन मा स्थित लिन सोन टेम्पल ( Linh Son Temple) जर्मनीको सबैभन्दा ठूलो बौद्ध मन्दिर मध्ये एक हो । यो भियतनामी परम्परामा बनेको मन्दिर हो र यसले महायान बुद्ध धर्मलाई पछ्याउँछ । यसले बर्लिनमा भियतनामी बौद्ध समुदायको मिलन केन्द्रको रूपमा पनि कार्य गर्दछ ।

बौद्ध गेट बर्लिन ः बौद्ध गेट बर्लिन ( Buddhistisches Tor Berlin ) मन्दिर फ्रोहनाउ, बर्लिनमा अवस्थित छ । यो पनि भियतनामी बौद्ध समुदायसँग सम्बन्धित छ र यहाँ महायान परम्परा अनुसार धार्मिक कार्यक्रमहरु सञ्चालन हुन्छन् ।

लामा टेम्पेल बर्लिनः जर्मनीको अर्को बौद्ध मन्दिर लामा टेम्पेल बर्लिन ( Lama Tempel Berlin) हो । बर्लिनमा अवस्थित यो मन्दिरले तिब्बती बौद्ध परम्परालाई पछ्याउँछ । यहाँ तिब्बती बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित ध्यान शिविरहरू, कक्षाहरू तथा अन्य गतिविधिहरू सञ्चालन हुन्छ ।

बुद्धिज्मको लागि केन्द्र ः सामान्यतयाः बुद्धधर्ममा मन्दिर भन्नाले यस्तो नबुझाएपनि बुद्धिज्मको लागि केन्द्र ( Zentrum für Buddhismus ) बुद्ध धर्ममा रुचि भएका जर्मनहरुका लागि एक महत्वपूर्ण केन्द्र हो । ह्याम्बर्गमा अवस्थित यस केन्द्रमा बौद्ध शिक्षा, ध्यान लगायतका सामुदायिक गतिविधिहरू सञ्चालन गरेर यसले बौद्धहरुलाई संगठित गरिरहेका छ ।

फ्रान्कफर्ट तिब्बती केन्द्र ः जर्मनीको फ्र्याङ्कफर्टमा अवस्थित यस फ्रान्फर्ट तिब्बती केन्द्र ( Tibetisches Zentrum e.V. Frankfurt) तिब्बती बुद्ध अनुसारको बुद्ध शिक्षा प्रदान गर्ने ठाउँ हो । यहाँ तिब्बती बुद्ध धर्ममा चलेका ध्यान शिविरहरू सञ्चालन हुन्छनु । त्यस्तै यहाँ सोही अनुसारको पाठ्यक्रमबाट कक्षाहरू चलाउनुको साथै विज्ञहरुलाई ल्याएर कार्यशालाहरू पनि आयोजना गरिन्छन् ।

०००
५. संस्था वा संगठनहरु
जर्मनीका लागि बौद्ध मिशनरी एसोसिएशन ः जर्मनीका लेखक अनुवादक कार्ल सेडेनस्टुकरले सन् १९०३मा जर्मनीमा “जर्मनीका लागि बौद्ध मिशनरी एसोसिएशन“ ( Buddhistischer Missionsverein für Deutschland ) नामक संस्था खोलेर बुद्ध धर्मका प्रचार गर्ने र बौद्ध विदनहरुलाई संगठित गर्न खोजे । उनले जर्मनीमा बुद्ध धर्मको विकासको लागि पहलो संगठनात्मक ढांचा तयार गरे । यो संस्था उनी सहित आठ जनाको सक्रियतामा खोलिएको थियो । यो संस्था पछि निष्क्रिय भएर गयो ।

जर्मनीमा बौद्ध समाज ः कार्ल सेडेनस्टुकरले सन् १९०५मा आफै अग्रसर भइ पुनः जर्मनीमा बौद्ध समाज ( Buddhistische Gesellschaft in Deutschland ) नामक संस्था खोले । यसलाई पछि महाबोधी केन्द्र भनियो ।
जर्मन बौद्ध संघ : ( Deutsche Buddhistische Union, DBU ) जर्मनीका बौद्धहरुको एउटा छाता संगठन जर्मन बौद्ध संघ हो जहाँ सबै परम्परा र निकायका बौद्धहरू भेला हुन्छन् र बौद्ध सिद्धान्त र अभ्यासको विविधता र विविधताको लागि बुझ्छन् र कदर विकास गर्छन् । सन् १९८५मा एक बौद्ध घोषणा तयार पारिएको थियो जसलाई सबैले स्वीकार गरेको छ ।

माथि उल्लेखित मन्दिरहरु जर्मनीमा भएका केही उदाहरणहरू मात्र हुन् । त्यहाँ यस्ता अन्य ठुला साना बौद्ध मन्दिरहरु अथवा केन्द्रहरू धेरै छन् । यस बाहेक त्यहाँ यस्ता बौद्ध समुदायहरू पनि छन् जुनसँग आफ्नै जग्गा वा भवन छैनन् र आफै मन्दिर नभए पनि ठाउँ भाडामा लिएर धर्म समन्धी अध्ययन र अभ्यास गर्छंन् । अझ कतिपय संगठनहरुको त भौतिक रुपमा भेट्ने ठाउँनै हुँदैन तर पनि संगठित रुपमा धर्म अभ्यास गर्छन् ।
०००

वर्तमान अवस्थामा जर्मनीमा बुद्ध धर्मको अवस्था
जर्मनीमा अहिले ६६.५ प्रतिशत जनता कुनै पनि धर्म मान्दैनन, १४.९प्रतिशत प्रोटेस्टेन्ट छन्, ८.५ प्रतिशत क्याथोलिक छन् र ८.१ प्रतिशत मुस्लिम छन् । साना धार्मिक समुदायहरु मध्ये यहाँ सबै भन्दा ठुलो बौद्धहरुको समुदाय मानिन्छ, जुन ०.२ देखि ०.३ प्रतिशत छ । यस अनुसार त्यहाँ २७०,००० बौद्ध जनसंख्या भएको देखिन्छ । ती मध्ये सबैभन्दा धेरै श्रीलंकाबाट आएको थेरवाद मान्नेहरु छन् । त्यस्तै थाइल्याण्डबाट ५९,००० बौद्धहरु आएका छन् र ४८वटा विहारहरुसँग सम्बद्ध छन् । त्यस्तै यहाँ भियनामबाट आएका बौद्धहरुको संख्या पनि उल्लेखनीय नै छ । त्यस पछि वज्रयान वा तिब्बती बुद्ध धर्म मान्नेहरु र जापानको निचिरेन तथा जेन बुद्ध धर्म मान्नेहरु छन् । त्यहाँको सार्वजनिक कानुनले बुद्ध धर्मलाई धर्मको रुपमा मान्यता प्रदान गरेको छैन तर पनि त्यहाँका जर्मनहरुमा समेत बुद्ध धर्ममा धर्मान्तरण गर्ने चलन बढिरहेको भनेर प्रतिवेदन आएका छन् ।

जर्मनीमा बौद्धहरूको वास्तविक संख्या अनुमान गर्न गाह्रो छ, किनकि तिनीहरूमध्ये धेरैले निजी रूपमा अभ्यास गर्छन् र थोरै मात्र त्यहाँका बौद्ध संस्था वा संगठनहरुकहाँ सदस्यता लिएका हुन्छन् । यद्यपि अहिले जर्मनीमा बसोबास गर्ने बौद्धरु मध्ये लगभग १२०,००० एसियाली मूलका बौद्धहरू (धेरैजसो भियतनाम, थाइल्याण्ड, ताइवान, कम्बोडिया, कोरिया, जापान र अन्य एशियाली देशहरूबाट आएका) छन् । अनि बाँकी जर्मन मूलका १३०,०० बौद्धहरू छन् भनेर अनुमान गरिएको छ । तिनीहरू सामान्यतया विभिन्न निकायसँग सम्बन्धित छन् र आआफ्नो समूहहरूमा अभ्यास गर्छन् । तैपनि वैशाख पूर्णिमा जस्ता महत्वपूर्ण चाडहरुमा सबै खालका बौद्धहरु भेट्छन् चाड मनाउनका लागि सहकार्य गर्छन् । यसमा कुनै समुह एशियालीमूलका बौद्धहरुको कुनै जर्महरुको र धेरै जसोमा दुबै खालका सदस्यहरु सँगै छन् । स्वभाविक छ, अहिले बर्तमान समयमा सबै बौद्धहरु आपसमा भेदभाव नराखी सहकार्य गरेर अध्ययन अध्यापन र धर्मको अभ्यास गर्ने गर्छन् ।

Buddhism in Germany