राजेन मानन्धर
सुथसिया न्याताः थात । मोबाइलचिया अलार्म न्यात, त्यांग्रां त्यांग्रां । मछिं मछिं ल्हाः पिकानाः धकिं चिइका स्वया । धुमधाम वा वयाच्वन । वन का बागद्वार — मन मनं धया । अले सिलखं हानं ख्वाः तपुना ।
खुताः थायेवं हानं पिने स्वयां वा तसकं ला मवः, कःसि जक प्यानाच्वन । आः धाःसा धर्मसंकट हे धाये का । थौं २०२० या मार्च ७ । बोधि टिभीया पासापिं मुनाः बागद्वार वनेगु यानातयागु । न्हाचःला वा वाः धयां पार । आः ला मवनां मजिल ।
थःत तयार यानाः टेकुइ वनाः पियाच्वना । वा वःगु त्वह दत, छम्ह छम्ह यायां धिकिहिं वल । हानं लँय् नं सुयात सुयात काःवनेमानि हँ । १२ किलोमिटर पुलाः जिपिं भुइजःसिइ थ्यन । शहरं छकलं गांया वातावरण । गां छु धाये, थन नं मत्यवं शहरी ख्वापाः पुनाः लाखय् खानाच्वंपिं च्वःनिप्वःया छेँत । दक्वसित येँय् च्वनेमाःगु ल्वय्या लिच्वः खः थज्याःगु हहतिउगु शहरीकरण । वंथाय् छेँ, च्वंथाय् छेँ । थःत जक छेँ दनां गाःला? निखलः स्वखलः बालं नं तये हे माल ।
अनं थाहां वनां लँ स्यनाच्वन, धलान यायेत्यंगु हँ । मछिंमछिंथाय् जग्गा न्यानाः छेँ दनेगु अले लँ बांलाकेमाल धकाः छेँ दनाच्वंवःपिन्सं सरकारयाके माग यायेगु, करपनिगु जग्गा त्यलाः लँ तबाला याकेगु । अज्याःथाय् धाःसा धमाधम निर्माण जुयाच्वनी, तर कोर एरियाय् धाःसा धः तज्याःसां लां लां तकं दयेकःवइमखु । झीगु पहुँच सरकारय् मदुगु वा झी जनप्रतिनिधिपिनि क्वँचय् स्यःमदुगुया थ्व स्वयाः मेगु दसु छु दइ?
शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्ज मुहान पोखरी थ्यंबलय् १० ता हे थात । लिक्कसं नेपालय् बुद्धं बियाबिज्याःगु विपस्सना ध्यानया प्रचार प्रसारय् ऐतिहासिक योगदान बिउगु संस्था धर्मश्रृंग लुखा तक मचायेकुसे च्वनाच्वन । अन हे दूगु छगू रेष्टुरान्टनय् च्या आलु नयाः जिमिसं जिमित तयार याना । वा फुतिफाति वया हे च्वनतिनि । थय्क स्वयेबलय् जितःला तसकं चिकुइथें च्वनावल । तर नं जिगु बागद्वार वनेगु संकल्पं थःत क्वाका ।
शहरया हुलमुल, वंथाय् च्वंथाय् धू, कुँ व फोहरयात जक मिखाय् परके मालाच्वंपिं जिपिं कथित शहरियात यक्व लिपा अज्याःगु मानवनिर्मित वातावरण स्वयाः तापाक्क धाथें प्राकृतिक अले प्राकृतिक जक सौन्दर्यया रसपान यायेत पलाः छिनाच्वना ।
भाग्य धाये वा संस्कार । जिपिं शहरय् बूपिं, गांया परिवेशलिसे बांलाक भ्यलय् पुनेमखंपिं । थथे जंगलय् वनकि खनीगु हे वांगु जक । थी थी सिमा, झाः, सि, स्वां अले घाँय् । थन थ्यनकि जितः छगू कथं लघुताभासं त्याप्प ज्वनीगु । न जिगु दोष, न जितः भाय् स्यंपिं मांबौया दोष वा न जिगु मांभाय्या हे दोष — थज्याःथाय् थ्यनकि जिगु न्ह्यपुं जितः हे न्यनाच्वनी, थुकियात छु धाइ, थुकियात छु धाइ । जिकय् शब्दया कमि महशुस जुइ । अन च्वंगु अधिकांश सिमा, सिसाफल, स्वांया नां सिइमखु जिं । जिं जितः तसकं गरिब तायेके । जिगु लागि ला व दक्व वाउँगुया वाउँगु जक हे जुइगु । सिमा धायेसः, दं धायेसः, कचा धायेसः, बु धायेसः, अले स्वां वा सि जक धायेसः । मेगु दक्व वाउँगु जक । ब्वनातःपिन्सं ब्वनामतःपिन्त हाकुगु आखः मामेय् बराबर धकाः हिस्याइगु, जितः थन वाउँगु दक्व हः बराबर धायेमाःथें च्वनावइगु ।
खयेत ला जि भाषाविद मखु । अथेसां जितः ताः, झीगु भाय् ललितकला, बास्तुकला इत्यादि विषयय् तसकं तःमिसां वनस्पतिया ख्यलय् धाःसा धसकं गरिब । जि ला मसःम्ह हे धाये, तर सःसिउपिं विद्वान साहित्यकारपिन्सं नं थःगु साहित्यिक रचनाय् स्वां, सिमा इत्यादिया नां व उकिया प्रक्रियाया विहंगमता ब्वःगु खनेमदु । रोमान्टिसिज्मया छगू धिसिलाःगु थां धइगु हे स्वां, सिमा व प्रकृतिया वर्णन खः, तर झीगु साहित्यय् थ्व छगू ह्याकुंवंगु हे पक्ष थें च्वं । थः जक बल्लाः, थः जक त्यागु खँ ल्हानाजुइपिं कतिलाःपिं समालोचकपिन्सं थ्व खँयात कुलातःगु नं जितः लुमं मजू ।
जिपिं मुक्कं झिंखुम्ह । गुलिं मलाः, गुलिं मफु, जिपिं हे जक वनेखंपिं जुयाच्वना । न्हयइपुकाच्वना । आःला हरेकसिया ल्हातिइ मोबाइल, हरेक मोबाइलय् क्यामेरा । न्ह्यःने दूगु दृष्य खुयाकायेगु छगू ज्याभः । अले थःगु ख्वाःपाः, न्ह्याक्व स्वःसां यइगु । थःत थी थी पृष्ठभूमिया न्ह्यःने थनाः सेल्फी कायेगु नं छगू शौख थें, अझ रोग थें । जितः नं जि तसकं यः आः । न्हापा भारत, कोरिया, सिंगापुर व जापानय् चाःहिलाबलय् तक थःगु फोटो काये मयःजितः । आः ला थः हे वँय् थें च्वनाच्वनीगु, थम्हं थःगु सेल्फी कयाच्वनेबलय् । खनं सुनां नं जितः लुममंकूसां जिं ला लुमंकेनि । जि हे छम्ह ला दु जिमि स्याःन्याःम्ह पासा । जितः हे क्यनेत सां जिं जितः मोबाइलया क्यामेराय् उगुंथुगुं अले थःत स्वथनाः वनाच्वना ।
ख्वाउँसे च्वंगु जिउगु हे मखु । निभाः ला त्वइ हे ख्वाः मवः । दक्वस्या ख्वातूगु जाकेट फिनावल, जि जक न्हिनय् निभाः हे त्वइ धकाः जान्या जुयाः सालुगु वसतं गाकाम्ह । दुनें दुनें ख्वाउँख्वाउँ धयाहल । निभाः धाःसा जितः बुकेत धकाः हे सुलाच्वन ।
नेपाली सेना पाः च्वनाच्वनीगु शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्जया लुखानिसें छघौत्या तिया प्यंगू किलोमोटर तबालागु लँ धुंकाः जिपिं दिना । हाइवे थजाःगु मोटर वनीगु व राष्ट्रिय निकुञ्जया लँ सिथय् ल्वहँया तगिं तगिं, त्यानुकी ख्वाः वयेक हे तस्वाः । अन हे च्वयातल नागि गुम्बा वनेगु लँ धकाः । का, आः त्वानाः स्याक्क तँ गयेगु पाःवल धकाः जिं जिगु तुतियात खँ थुइकाबिया ।
स्वये हे यइपुसेच्वं सिमन्तिं दयेकातःगु तगिं । सरकारं ला दयेकूगु खइमखु थ्व । थन च्वय् हे नागि गुम्बा । लँ नं यचुसे च्वं, गनं न्ह्इपुगु थासय् थ्यनीन धइगु आभास अथें अथें हे बिउ ।
हिमाली बुद्धधर्म कथं आनी वा गुरुमांपिनिगु लागि जक दयेकातःगु विशाल गुम्बा । निघौ न्यासि मवयेकं गनं नं वये मजिउगु थ्व छगू कथं अनकन्टार पहाडय् थपाय्जि तःधंगु गुम्बा दयेकेगु चाःचू खँ मखु । अपा छपा तक नं अनंनिसें ल्ह्ययाहयाः दयेकेमाः । मसिउ थ्व धर्म धइगु नं गज्याःगु । धर्मय् वनेत सयेके सिइके माः, सयेकेसिइकेत अज्याःगु सयेकेगु थाय्, अथे धइगु गुम्बा माः धइगु ला सिउ तर थन थज्याःगु गुम्बा दयेकेगु धेंधें बल्लाः हे जुयाच्वंगु दु । छखें स्वयेबलय् बुद्ध जन्मेजुयाः नं बुद्धधर्मं हा कायेमफयाच्वंगु, खालि ९ प्रतिशत जक जनता बौद्ध जुयाच्वंगु देशय् थथे बौद्ध पहिचानया ध्वाँय् ब्वयेकीगु गुम्बा, विहार, चैत्य इत्यादि दयेकूगुयात च्वछायेमाः । थ्व हरेक बौद्धया शान खः धकाः धायेमाः।
लँय् छम्ह निम्ह नच्चापिं आनिपिं नापलात, ख्वालय् शान्त भाव दु, सन्तोषया ध्वः दु । उमिसं सयेकेमाःगु सयेकाच्वनसा झी उमिसं थम्हं सयेकागु ज्ञान आः गां गामय् वनाः इउँवनी धकाः आश कायेथाय् ला दु नि । छम्ह ज्याथि जुइधुंकुम्ह मिखा छपा बांलाक कनेमफुम्ह आनि थःगु क्वथां पिहाँ वल । जिं मुसुक्क न्हिलाः वन्दनायाना । जितः वयागु मुसुका लित वल ।
झिंनिताः थायेधुंकल । निभाःया अत्तापत्ता मदु । प्यखेरं धुम्म जक । थुलि चकंगु थासय् वयाः प्यखेरया दृष्यावलोकन जुइ धकाः च्वनां ला फ्वसाह्वःगु बरां थें जुल । छपाःनिपाः फोटोकया गुम्बाया तिनातःगु खापा वयेक । चुन गोङ नाङकी योङसाल लिङ धाइगु जुयाच्वन थुकियात थन ।
अन. जिपिं चिकीचाधंगु खापा चालाच्वंथासं थाहाँ वना । स्वाहानेया तगिं ला न्हापा हे दूगु थें च्वं । पुलांगु, अले धिसिलाःगु । गनं गनं सिमाय् कताकाः ब्वयेकातःगु रंगिचंगि ध्वाँय् स्वयेबलय् मन सिचुसे च्वं । उकिइ सँय् आखलं च्वयातःगु मन्त्रं थन दक्व गुँ हे पवित्र यायेमा, थन लँय् जूपिनिगु नुगलय् नं बुद्धया छाप छकःसां तयेफयेमा ।
पलाः न्ह्याना हे च्वन । सुं न्हयःने, सुं लिउने । स्वाहाने थें तस्वाःगु तँ गयेगु स्वयाः जवं खवं गनं माथं वंगु थाय् तकं मदु । प्यखेरं सिमासामा जक । निभाः त्वःगु हे खनेमदु, निभाः त्वइख्वाः नं मवः । छखें ला निभाः मत्वःगु नं पाय्छि हे जुल । मखुसा थन चःति नाःनाः वयेक थाहाँ वनेफइगु जकं खःलाथें । अथे ला न्हाचाः चिकु चिकु धाःपिनि हे लं अप्वः जुयाः छपाः छपाः यानाः त्वताः वयाच्वंगु खना ।
भचा भचा त्यानुयावल । खःला मखुला धयाथें थःगु मन त्याकाच्वना । छथ्वः स्काउटया मस्त चाकःलिं च्वनाः खँ मुइकाच्वन । उमित ला त्यानु मजू जितः जक छाय् त्यानुइ धकाः थःगु मन बल्लाका । पलख भचा चकंगु थासय् झासु लना, म्हिचां उगुंथुगुं लिकानाः पाकापुकु नया । न्हापा थ्यंपिंन्सं लिपा लाःपिन्त पियाच्वनेथें जक जुल । दक्व नाप लायेवं हानं दक्वं जुरुजारुं दनाः लँ लुइका ।
मनूत थन न्ह्याबलें वइगु ला मखु, तर वल कि छुं न छुं याना हे थिकी । थन उखें थुखें खनेदयाच्वंगु चाउचाउया पाकेट, पान गुटखाया पाकेट अले मेमेगु प्लास्टिकं व हे धयाच्वंगु दु । न्ह्यःने लाःथाय् फोहर वांछ्वयेमते धकाः ला च्वयातःगु खनागु, थन छथाय् निथाय् ला प्लास्टिकया बोटल तयेगु जालीया बाक्सा नं खनागु खः तर व हे नं जाः, अले मेगु फोहर वांछ्वयेगु थाय् छगू किलोमिटरया दुरीइ छगू तकं मदु । ल्हातिइ च्वंगु फोहर बँय् कुतुं मवनीगु नं गय् ?
हानं पलाः न्ह्यात । लँ अथे हे ल्वहँया तगिं तगिं जक । सुनां जक दयेकल जुइ थ्व गोचर हे मदूगु थासय् थथे मिलेजुइक ल्वहँ तछ्यानाः तगिं ? श्रद्धाया सीमा मदु । वनेगु व हे छगू बागद्वार हे ला खःनि । अन वनेत सुनां जक थथे मिहेनत यानाः दयेकूगु जुइ । वयात लाख लाख पुण्य वनेमा, वया परिवार दक्वसिया भिं जुइमा धकाः मनंतुना ।
तल्लो देउराली धाःथाय् थ्यंबलय् २ताः थात । बागद्वार थ्यंकेत अझ घौछि हे मानि । प्वाथय् नं भचा भचाः सितार थाःगु महशुस जुल । थःथःगु म्हिचाय् तयाहयागु छु छु खः लिकानाः नयेगु ज्या जुल । थःगु बिचाः थः बाहेक मेपिं सुनां वयाः याःवइ ?
तकुस्वां छफ्वः जिगु ल्हातिइ च्वंवल । नुगः लय्ताल । स्वां धइगु हे अज्याःगु । व थःगु मां चबुनाः सुयागुं थःगु ल्हातिइ वल कि तिनि झी लय्ताइगु । वयागु ज्या हे थः सिनाः झीगु ख्वालय् मुसुकाः पानाबिइगु । मतिनाया चिं धाइ नि । गुलिस्यां मतिना बिइ, गुलिस्यां स्वां । धाथें स्वां छाय् बांलाइगु जुइ? अले व स्वांयात बांलाः धकाः झीगु मिखायात सुनां कनाबिउगु जुइ? सुन्दरता धइगु व बस्तु लाकि झीगु सामाजिक मान्यता जक? मखुसा सत्यम् शिवम् सुन्दरम् धाःथें सुन्दरता साश्वत् जुइमाःगु मखुला? तर यथार्थय् छम्हसित बांलाःगु वा यःगु बस्तु वा मनू हे नं मेम्हसित मययाच्वनी ।
जंगल झन् झन् ख्वातुयावल । वाउँगुया वाउँगु जक, खिउँसे हे च्वंक । सिमा झन् झन् ततःमा, बँय् वाउँका घाँय्या लासा, कि मखुसा वथं गयाच्वंगु जक । मनूया किचलं मखलकि बनस्पति नं बांलाक सइगु वा ह्वइगु जुयाच्वन । थ्व हे थासय् न्हियान्हिथं मनूत ग्वाः ग्वाः वल कि जक थनया वातावरण गथे च्वनीगु जुइ । अझ लछिलिपा खाइसंल्हूबलय् ला बागद्वारया मेला हे दु, मेबलय् गबलें मवइपिं नं पुण्य कमेयायेत धकाः सां थन वइ । सलंसः हे खाइ । थज्याःबलय् थनया थ्व सुनां नं थियातकं मतःगु बनस्पतिया हाल गथे जुइगु जुइ धकाः ग्यासे वः । मनू व वातावरणया थ्व द्वलंद्वः दँ पुलांगु युद्धया निरन्तरता ला खःनि विकास धइगु । सन्तुलन तयेफुसा निम्हं त्याइ, मफुतकि निम्हं बुइ । विश्वय् वन विनासया कारणं मनूत द्यानाच्वंगु ला दक्वस्यां हे खनाच्वंगु दु ।
वाउँगुया वाउँगु जक स्वयावयाच्वंगु जिगु मिखाया न्ह्यःने छुं तुयुगु बस्तु वल स्वता थाइथें च्वंकाः । खः, छखा छतँचा जाःगु छेँ धायेला तहरा धायेला । दथुइ जस्ताया खापा दूगु लुखा, जवं खवं छपाः छपाः झ्याः । स्वजु लाकां पिने त्वःतातल, हाःसः दु दुने । उखे हानं सँय्तय्गु गुम्बाय् थज्याःगु ध्वाँय् प्यनातल । जिगु पलाः उखेहे स्वल । झीथाय् प्याखं हुइकेगु दबू थज्याःगु, चाकःलि चाकःमत, अन दथुइ शिवलिङ्ग दुथाय् हे ध्वाँय् प्यनातःगु जुयाच्वन । निपलाः न्ह्यःने लायेवं दथुइ पुखू दूगु छगू ध्याकुन्चाय् लाःगु तीर्थ जिगु न्ह्यःने वयाः ध्याप्पा याःवल । थ्यन खनी का जि बागद्वार । सुथय्निसें गन गन जुइ, गज्याःगु गज्याःगु जुइ धकाः च्वनाच्वनागु, थःगु मिखाया न्ह्यःने दंवःबलय् यः मयः हे धाये मफुत ।
भचा संयमित, भचा सशंकित अले भचा उत्साहित जुयाः जिं पलाः न्ह्याका । गबलें निभालं मखइ थज्याःगु, न्ह्याबलें नकतिनि वा वःगु थें बँ प्यानाच्वनीगु थासय् लाः व स्वनिगःया सभ्यता दयेकूगु बागमति खुसिया उद्भव स्थल । दथुइ प्यकुं लाःगु पुखू छगू, हितिं वःगु लः मुनेगु थाय् जक । दथुइ नकतिनि सयेकाच्वंम्ह कलाकारं ज्यानातःगु थज्याःगु महाद्यःया मूर्ति । कलाकारिताया भ्याः भचा हे किनामच्वंगु ।
खवय् पर्यटकतय्गु निंतिं निगू बोर्ड । अन भचा थुखे फःचा । अन न्हूगु पुलांगु उगुं थुगुं द्यःतय्गु चिचीधंगु मूर्तित — शिवलिङ्ग, नागनागिनी, सूर्य व मेमेपिं । अनं व हे हिति — धुंयागु ख्वाः वयेक दयेकातःगु हितिख्वाः, । मनूया थें ज्याःगु मिखा, म्हुतुइ पाइप तयाः लः हायेकातःगु, उलि तधाः मजू लः । उखे निगःस्वंगः शिवलिङ्ग, अले आखः सिइमदयेधुंकूगु शिलालेखत । मेखे ततःग्वःगु हे नेवाःतय्सं स्वनिगलय् थापना याइगु थज्याःगु निगः चैत्यत ।
जात्राबलय् सा थन पलाः तयेथाय् दइमखु जुइ । थन आः धाःसा सुं मनू हे मजू । तीजक ग्याग्यां धुँया म्हुतुइ ल्हाः यंका । ह्वाइँक वांन्यानाः लापाँय् लिकाइला धकाः ग्याः । तर छुं मयाः । लः च्वापु थें ख्वाउँ । छफासः लः कयाः म्हय् ह्वलेथें यानाः । म्हय् छकलं शान्त व निर्मल भावनाया संचार जुल । जि धन्य जुल ।
बागमति । नेवाःतय्गु सभ्यता हे बागमति धाइ । बागमति थन बुयामवःगु जूसा नेवाः सभ्यता हे दइमखुगु जुइ नेपालय् । नेवाः सभ्यता मदुसा विश्वय् नेपालयात गथे यानाः म्हसिइकीगु जुइ । गजब मखुला, थ्व हे बागमतिया उद्भव विन्दु धाये । थनया छम्हूचा लः थनं तुलुतुलु बाःवनाः हे झीगु बागमति खुसि जुल धाये । तर थ्व बागमति गोकर्णय् वा पशुपतिइ थ्यने न्ह्यः नं यक्व हे बाःवन अले चोभारं क्वय् नं यक्व हे बाःवन । तर थुकिया दथुइ, नेवाःत च्वंगु थासय् जक छाय् थुकिया धार्मिक महत्व दत? छाय् थन हे जक खुसिसिथय् सिथय् द्यःगः, पिठ अले तीर्थ व सतःत दत, अले थन हे जक छाय् मनूया अन्तिम संस्कार यायेगु थाय् दत?
जितः न्यनेमास्ति वइ — धाथें नेवाःतय्सं बागमति दयेकूगु लाकि बागमतिं नेवाःतय्त दयेकूगु ? गन गन बागमति न्ह्यात अन अन सभ्यता दइगु जूसा थ्व हे खुसि लिपा तराइलय् थ्यंकाः अपाय्ब्यागु खुसि जुइ, अन अज्याःगु सभ्यता धकाः धायेबहगु छुं बनेमजुल । अले नेवाःत च्वंथाय् जक छाय् झिंनिगू तीर्थया म्ये? श्राद्ध यायेगु चलन, गुह्येश्वरी, पशुपति, शंखमूल, कालमोचन, राजतीर्थ आदि तीर्थ दत ? हानं थन थन म्वाःल्हुल कि थ्व थ्व पापमोचन जुइ धइगु बाखं नं गथे बनेजुल जुइ? मेगु, यदि खुसि दयेवं हे सभ्यता दइगु खःसा नेपालय् उलिमछि खुसि दु, तर कला, सम्पदा, द्यःगः व महात्म्य बागमतियागु हे जक छाय् बनेजुल? धाथें ला बागमतियात नेवाःतय्सं नां कायेबहजूगु खुसि दयेकूगु खः, मखुसा लः ला थ्व नेपालय् द्वलंद्वः खुसिइ चांन्हिं बाः वनाच्वंगु दु । ग्व ले सभ्यता धायेबहगु बस्ती, कला व संस्कृति?
ल्हातिइ च्वंगु छफासः बागमतिया लः स्वया । लः हे जक । लः थें यचु । तर व हे बागमति झीथाय् थ्यनकि छाय् खिधः जुइगु ले ? न्हापा जूसा झी तीर्थ धकाः सुथय् ख्वाः छकः सिलेत सां बागमतिइ पलाः तयाच्वना, छेँलिइ नौगाः साःगाः दयेकाः थःगु मलमूत्र तकं बुँइ छ्यले सःपिं थौं कमोड तयाः ट्यांकरया लः फ्लश याइपिं जुल । आः कथित शहरी विकास वयेधुनेवं चःबिया झोल व ठोस दक्व तप्यंक बागमतिइ प्वंकेगु चलन वल । झीगु सभ्यता थुकियात द्यः भापिइगु, लिपा च्वंवःपिनिगु सभ्यता, थुकियात थःगु शरिरया फोहर चुइकेगु धः जक भाःपिइगु ।
शब्दया खँ वल । थ्व बागद्वार लाकि बाघद्वार? मनूततय्गु म्हुतुइ म्हुतिइ बागद्वार हे प्यपुनाच्वंगु दु । बाग धइगु बाकया स्वरुप जुइफु, बाक धइगु बाक्य, शब्द, सः । उकिं झीसं मञ्जुश्रीयात नं बागिश्वर धयाच्वना । आः धुँछ्यं छगः तयाः वयागु म्हुतुं लः हयेकेवं थ्व बाघद्वार जुइ ला? अले हरिया छ्यं छुनाबिलकि हरिद्वार जुइला? शब्द शब्द हे जक खः, तर थन विशेष यानाः धार्मिक क्षेत्रय् शब्द शब्दया हे राजनीति जुयाच्वंगु दु । थज्याःथाय् लःलः दुरुदुरु जुइक खँ तिफ्यायेमाःगु दु । मखुसा थनं उत्पति जूगु खुसि छाय् बागमति जुल, छाय् बाघमति मजुल ? मनूतय् सत्ययात म्वय्द्याकाः थःगु तर्कया बलं इतिहास च्वइपिं थन यक्व दयावःगु दु । उकिं ला जुइनि सु सु सांसदत थन एक हजार केजीया गपाय्मछिधिकःम्ह धुँया मूर्ति दयेकेत सक्रिय जुयाच्वंगु धाःगु न्यना । असत्ययात सछिकः धयाः सत्य प्रमाणित याइगु देश थ्व । सचेत मजुसे मगाः ।
अथे हे थ्व द्वार लाकि दुवाः । नेवाःतय् ला पिहाँ वइगु वा मुहानयात दुवाः धायेगु चलन दु । नेवाःतय्सं न्हापां निसें हनाबनातयातःगु थ्व पवित्र तीर्थस्थल नेवाःभासं नां मच्वनेगु अले थन सुं सुं वयाः द्वार धकाः धयाच्वंगु थें तानाच्वंगु दु जितः । खैर, भाषाविद् व संस्कृतिविदपिन्सं मालेकुले याइ ।
४६सालय् बहुदलीय प्रजातन्त्र वयेवं थ्व स्वनिगलय् पिनेयापिं मनूतय्गु आप्रवासन शुरु जुल । गुलिं रोपनीका रोपनी सरकारयाके भ्वंभिं याकाः थःगु यानाकाल, गुलिं दुइचार आना जग्गा न्यानाः काठमाडौंबासी धायेकल, गुलिं ला थ्व हे बागमति खुसि सिथय् बलेचा दयेकाः थःगु गबलें थनाछ्वये मफइगु हक कायम याकल । न्ह्यागु याःसां बागमतियात दोष ।
अले लिपा ला थी थी अन्तर्राष्ट्रिय ग्वहालिया भरय् उखें थुखें बागमति सफा यायेगु धकाः कार्यक्रम दयेकल, अनेक नौटंकी नं क्यन । आःतक अर्बौं ध्यबा खर्च यायेधु.कल हँ । दक्वस्या दक्व सफा जुल तर बागमति धाःसा गथे खः अथे हे तिनि । बागमति धइगु दक्व मन्त्री, सचिव अले येँ महानगरपालिकाया तकं भचा भचा च्वायेगु छगू बचत खाता जक जुयाच्वंगु दु । छखें चःबिया फोहर प्वंकेगु, अले मेखे शनिबार शनिबार क्यामेरा न्हयःने पन्जा न्ह्याना छकू निकू फोहर लिकानाः स्वच्छ बागमति धकाः भासन यायेगु । थुलि दसिनि नेपाली राजनीतिया बुँज्या यानाः न्हय्गू पुस्तायात कमेयाइपिन्त मेगु छु मानि । धन्य बागमति, छं सुयात छु छु माल व व बियाच्वन ।
थ्यन धइगु शब्द नं गज्याःगु । थन तक वयेगु धकाः बान्हि तक स्येँस्येँ वयेक न्यासि वया । थ्यंकेमानि धइगु जक मनय्, गुलि वनेमानि, थाकु अःपु छुं हे मतिइ मदु । तर जब थ्यन धकाः जिगु मनं जिगु तुतियात धाल, तुति ला अन हे भ्वसुलाः द्यनाबिल । छपलाः हे न्ह्याके मफु थें जुइक त्यानुयाबिल । गन्तब्य दयेकातःपिं अथे जुयाः याकनं न्यलीगु । यात्रा अबिरल धइगु मनय् तये मफतकि शरिरं नं साथ त्वःती । थुलि हे का धका, अन ख्वाउँगु फलय् जक छु फ्यतुना, अन ला जिपिं नापं वःपिं पुचःया दुजःपिं सुं हे मदयेक वनातयेधुंकूगु वाःचाल । अनं च्वय् नं वनेगु थाय् दनि खनी । च्वय् भ्यू प्वाइन्टथय् वनेगु हँ । वने ला न्ह्याःम्ह हे खःजि, तर ग्व, अचानक जिं जितः तयार यायेमफुत ।
तर मवसें च्वनां नं जिउगु मखुत । जिमि नयेगु जिं क्वबियातयागु म्हिचाय् नं । जि मवनकि उमि नयेनीमखु, उकिया लागि सां जिं जितः घ्वानाघ्वानाः हे च्वय् थतयंकेत्यना । विमला छम्ह थाकुल, म्हाःल धकाः मवः ।
अनसं छगू गुम्बा दु, सुनसानगु । उकियात त्वःताः जि सरासर ल्वहँया तँ गया । आः ला लँ झन् झन् हे प्याः, गबलें निभालं मखइगु थाय् जुइ थ्व । वा वःगु ला प्वँगाःगु ला, लः लिपुलिपु पलाः भचा थातय् मलातकि थसःपाइ, हरेक पलाः चुलुक्क चुलुक्क वयाच्वंगु दु, पलाः दिकेगु अवस्था मदु । न्याया म्हय् पलाः तयेथें । तर छपलाः द्वन धाःसा भीरं कुतुं वनाः गन थ्यनी, अथवा सिइला म्वाइला हे धाये मफु । यात्रा ला खः ।
१५ मिनेट धकाः च्वयातल, तर ववं बाघौ जाल, गनं थ्यंगु मखु, अथे धाधां हे गनं सिमाया कापिं कापिं निभाःया जलं तय्जु याःवल । धाथें थौ न्हिछि हे निभाःया दर्शन मजूनि । ख्वाउँगु, चिकुगु अले त्यानूगु दक्व हे निभालं नायेकी थें आशा जायावल । धाधां ३.३५ ताः थाःबलय् जिगु मिखां निभाः स्वयेखन ।
न्हिछि पहाड पहाड खोंच खोंच जुजुं वयाच्वनागु । अकस्मात् जिपिं निभालं खःगु गुँया च्वकाय् थ्यन । २७३२ मिटरया फसं जिगु न्यतालय् चुप्पा नयावन । म्हय् न्हूगु रक्त संचार हे जुल । म्हयात न्हूगु जीवन दूगु थें । स्वर्ग धइगु थथे हे ला जुइ नि ।
गजक्क निभालं जितः घय्पुल । ओहो, गपाय्सकं मतिना याःगु जितः । मछालाहे पुक्क । निभाःयात नं जिं घुतुघुतु हे त्वनाबिया । म्हाः मधाः वं नं । न्हिछिया न्हापां निभालं थिउगु जितः थौं । धाथें पियाः तिनि लुइगु मतिना धइगु माकुसे हे च्वनीगु जुयाच्वन ।
अनसं शिवपुरी बाबाया शालिक । थज्याःथाय् थ्यंक सालिक तये हयातल । तर धुँयात कुनेथें खोरय् तयातल । गनंगनंनिसें थन वयाः थःगु तप यायेगु थाय् दयेकल थुकियात । उकिं वयागु नां हे शिवपुरी बाबा जुल । थन वयात विशेष यानाः नेपालभाषाया साहित्यकार ठाकुरलाल मानन्धर व वया काय् गिरिधरलाल मानन्धरं माःगु तक पुरेयानाबिल धाःगु न्यनातयागु । तर आःया संरक्षक जुयाच्वंपिं थ्व खँ कनेत तयार मदु । मेकथं हे इतिहास जुयावनीगु भय दु ।
अनसं नयेगु दयेकाहयागु स्याण्डवीच व मेमेगु नया । कथुं घुतके थाकुसां लुधन । पलख च्वच्वं निभाः मसिउ सुयाथाय् वन । हानं जि याकःचा हे जुल । ख्वाउँसे चिक्कुसे । च्वने नं मछुत ।
नेपाः चीधं धाइपिन्त लिसः । छु थ्व शिवपुरी नेपाः मखुला? छु थ्व चीधं ला? लगभग १५९ वर्ग कि.मि. क्षेत्रय् चकनाच्वंगु दु थ्व राष्ट्रिय निकुञ्ज, व नं नेपाःया राजधानीलिसे प्यपुना हे च्वंगु । धायेत ला थ्व निकुञज पूर्वय् चिसापानीनिसें पश्चिमय् ककनीतक थ्यं धाइ । न्हापा शिवपुरी जलाधार क्षेत्र धकाः थुकियात सन् १९८९य् १४४ वर्ग कि.मि. क्षेत्र कःघानाः दयेकूगु खः, लिपा सन् २००२य् थुकियात शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्ज धकाः नां बिल । थुकिया दकलय् तजाःगु थाय् धइगु थ्व शिवपुरी शिखर खः, गुयिक जाः २,७३२ मि. दु ।
धयाच्वनेम्वाः, थ्व हे खः स्वनिगःयात लःबिइगु छगू मुख्य दुवाः धइगु । थनं न्हिछिया १० लाख घन लिटर लः झीथाय् वइ । थथे थःगु थासय् लःया दुवाः दयेक दयेकं छाय् मेलम्चीया लः सुरुङ खनाः हयेमाल, व जिं मथूनि ।
निकुञ्जया रुपय् पुवंक संरक्षण यानातःगु थ्व थासय् ३१८ ताजिया झंगः, १०२ ताजिया लापचा व १२९ ताजिया म्हुकंचा जक हे दु धाइ । उलिजक मखु, थन ला ध्वाँसे चितुवा, भालु, चितुवा, रतुवा, बँदेल, गुँभौ, लंगुर लगायत थी थी गुुँइ च्वनीपिं जनावरत नं दु ।
अथे हे थ्व निकुञ्ज दुने हे हिन्दू व बौद्ध धर्मावलम्बीपिनिगु महत्वपूर्ण धार्मिक स्थलत नं लाः । उकिइ मूमूगु धइगु बागद्वार, विष्णुद्वार, तारेभिर, नागी गुम्बा आदि खः । अझ शिवपुरीया उत्तरी लागां ला उच्च हिमालया भव्य दृश्य व दक्षिण पाखें स्वनिगः हे खनेदु ।
पलख नापलाना । पलखं हे वने त्यल । थ्व नाप लाःगु हे खःला मखुला । न पलखं झसंग वंक न्ह्यलं चाइगु ला ? गुगुं गुगुं नापलाना धइगु अज्याःगु जुइ, पलख जक हे मिखा चूलाःसां जीवनकाछि नापं ह्वनाथें मतिनां जायाच्वनी । शिवपुरीं नं जितः उलि हे माया बिल । जिगु गाच्वय् हे मन्ह्यंक । लिपा हानं गबलय् वया मुलय् फ्यतुइ खनी मसिउ । पलख सां जिं वयागु मतिनाया सवाः कया । थ्व सवाः जिगु नुगलय् सदां ल्यनाच्वनेमा । थुलि मतिइ तयाः त्यानुचाःगु तुतियात कुहाँवनेपाखे न्ह्याका ।
नःलि ११४१ चिल्ला ल्याखय् पिदंगु
Published in Naali Weekly 2011 "Newa Civilization in the water of Bagdwaar"
#razenmanandhar
