राजेन मानन्धर
थ्व बाःछिया दुने भारतया तःगु हे अत्यन्त सुन्दरगु बौद्ध गुफात चाःहिला । अजन्ता, एलोरा, एलेफान्टा, करला दक्व थःगु मिखाय् स्वचाका । बांलाःगु यात बांलाः जक धयां मगाइगु जुयाच्वन । खः जिगु मतिना जुल, ल्वहँ लिसे मतिना जुल । ल्वहँ नुगः लिसे मतिना यायां मफुत, आः स्वयम् ल्वहँ हे जिगु नुगःचु खुयाकाःम्ह जुल । तर स्व ले, व ला हजार मनिताया पाःफयेकीम्ह स्वयाः क्यातु, जिं नं वयागु ल्वहँथें नायगु नुगलय् घाः मलायेमा धकाः बिचाः यायेमाः । थन संसारय् दक्वसिया नुगः नं थ्व ल्वहँयागु नुगःथें नायुसा गुलि जिउ ।
कला धइगु ला दक्वस्यागु, दक्वसितं जुइमाःगु मखु ला? तर थन खने मदयेक कला छगू छगू धर्म, समुदायया यकःति जुयाबिल । अजन्ताय् बौद्धतय्सं यकःति प्रदर्शन यात, अनं थुखे एलोराय् नं उपिं हे न्ह्यःने लात । वहे खनाः जुइ हिन्दूतय्सं नं थन ल्वहँतय् कलात्मक गुफा दयेकेगु ज्या न्ह्याकल । उमिगु ज्या बौद्धतय्गु स्वयाः अप्वः छाय्पियातःगु व भब्य खनेदत । अनं जैनतय्सं नं थःत थ्व ख्यलय् लिउने मलाः धकाः प्रमाणित यानाबिल । कला धर्मयागु लाकि धर्म कलायागु ? कला व धर्मया थ्व इहिपा मजूगु खःसा न कला थुलि धिसिलाक्क धस्वानाच्वने खनी, न धर्म हे उलि दक्वस्या मिखाया नानिचाथें जुयाच्वनी । सौन्दर्य ला अपरिभाषित हे जुइ, न्ह्यागु धर्मय् नं न्ह्यं । धर्मं सौन्दर्यया विरोध गन याइ? धर्मला बरु धायेगु खःसा सौन्दर्यया पुजारी । धर्म व कला ला व लुसिथें । कलाया उपासनां धर्म धस्वाइगु, अले धर्मयानाः कलाया दुने ईश्वर खंके फइगु । उकिं ला हिन्दुतय्सं सत्यम् शिवम् सुन्दरम् धाःगु ।
श्रृंगार अजन्ताय् जक दूगु मखु, थन एलोराय् नं क्वक्वचिनाः प्वंकातःगु दु । द्यःयात मनूया रुपय् ब्वयेमाःगु अले द्यः जुइम्ह मनू सुन्दर नं जुइमाःगु । शारीरिक सुन्दरतायात “ध्वगिनावनीगु देह” धाइपिं बौद्ध कलाकारतय्सं व अप्सरा पिनिगु चित्रणयायेगु झ्वलय् मिसा शरीरया अवयवयात गज्याःगु चित्ताकर्षक कथं ब्वल । अन बौद्ध, हिन्दू वा जैन जुया मच्वं कलाकारत, बस कलाकार हे जक जुयाछ्वत । प्रकृतिया बांलाःगुयात ल्वहँतय् प्वंकाजक बिल । कलाकारं ला कला जक सिउ । उमिगु ल्हाःतिइ कला दु, उकिं ला उमिगु ल्हातिइ लातकि ल्वहँ नं पलेस्वां जुयाबिइ, ल्वहँ नुगः नं सीमत च्याइबलय् नाइ थें हिसिचा दयेक नाइ ।
बुद्धधर्म व कलाया थ्व गज्याःगु नाता ? नेपालय् नं बौद्ध कला देय्या हे न्हाय् जुयाः धस्वानाच्वंगु दु । मेपिनि मदु धइगु मखु, तर बौद्धतय्सं थःगु कला बुद्धधर्मया व्याख्या यायेत मछ्यःगु जूसा नेपाःया बुद्धधर्म गुलि फ्याफः जुइगु जुइ । अले बौद्ध विश्वासं कलायात नं धर्म धकाः धयामतःगु जूसा नेपाःया कलाकारपिन्सं छु क्यनीगु जुइ ? कला विहिनगु बुद्धधर्म गुलि निरस जुइगु जुइ स्वाकास्वाकां गंगु सन्त्रासि न्ह्ययेथें मखुला जुइगु जुइ व ।
मनय् खँ वाल – बुद्धकालय् न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां लिपा बौद्धतय्सं बुद्धधर्म ल्यंकातयेत बुद्ध प्रतिमा माःगु वाः चायेकल । विशेष यानाः ग्रीक कलाकारतय्सं गान्धारय् थःगु कलाया पपू बुद्धया प्रतिमा निर्माणय् थ्यंक चकंकल । विश्वभर बुद्धयात न्यंकेत बुद्धयात ल्वहँल्वहँतय् म्वाकाबिल । थथे जिं ब्वनातयागु । थुलि तक ला पाय्छि, तर थनया बौद्ध गुफा व विहार स्वस्वं मतिइ वयाच्वन । छु व कलाकारत बौद्ध मखइला? उपिं बौद्ध हे मखुसां सुनां उमित निर्देशन बिल, उमित ला पक्का हे यःगु जुयाच्वन सुन्दरता, मिखाया मोह, तृष्णाया सागर । अथे धइगु उपिं नं भोगी व विलासी जुल ला? कि उमित नं छकः निकः गुलि थ्व दुख दुख धकाः जक च्वनेगु, थ्व निरस जीवनय् थःत तंकेगु धकाः मिखायात सिचुकेमाःगु खँयात स्वीकार यात ला? मखुसा म्वाल । तर छगू ध्रुव सत्य – मिसा म्हबांया सन्तुलित आकारया वर्णन थन ल्वहँतय् ज्यान बिउवःपिं कलाकारतय्सं मबिइ मफुत । बांलाःगु छु छु दु व दक्व हे उमिगु कलाय् दुथ्याय्माःगु जुसेंलि बांलाःगुया दुने लाःगु थ्व जक छाय् बिस्कं च्वनी? न्ह्याक्व स्व, न्हून्हूगु अले बांलाःबांलाःगु जक खनाच्वन । पलाः न्ह्यानाच्वन, मिखां न्ह्ययाच्वन, न्ह्यपुं सवाः कयाच्वन । ई न्ह्यानाच्वन, सुनां वाःचाःगु मखु ।
खः, ल्वहँलिसे जिगु मतिना जुल । ल्वहँया मय्जुलिसे । कलाकारं जन्म बिउम्ह, म्हगःया छगू छगू अंगयात उमिगु शौन्दर्यशास्त्रया नियमं दानाः दानः कियातःगु सुन्दरताया नमुना जुयाच्वंपिं ल्वहँया मिसालिसे जिगु नुगः वन । व बांलाः छाय् धाःसा वयात बांलाः धकाः धाइम्स्यां दयेकातःगु सौन्दर्यया सिद्धान्त ब्वनावःपिं कलाकारपिन्सं कियातःगु उमित । अले व हे सिद्धान्त ब्वंकातःगु जिमित नं । धायेबलय् व बांलाःम्ह खयेमा वा मखयेमा, बांलाम्ह धयाम्ह थज्याःम्ह जुइ धकाः ट्रेडमार्क दयेकबिइधुंकाः जिं वयात बांमलाः बांलाम्ह धइम्ह मेम्ह हे जुइ धकाः न्हूगु सिद्धान्त न्ह्यचाकां जिइगु खइला? धाथें जिगु नुगः वं काल ला, का, मकाःसा गथे वनी? तर बिचाः यायां झसंग वन । ल्वहँलिसे नं मतिना जुइ ला? धाइन्हापं भचा छाइसे च्वनकि ल्वहँथें धाइ । थ्व ला सज्र्यान्त ल्वहँ, ल्वहँ धासेंलि मेगु जुइगु ला खँ हे मन्त, नाइसे च्वनीगु ला खँ हे मन्त । न्ह्याक्व हे थबांलायेबिउ, ल्वहँलिसे मतिना यायेफइमखु, ल्वहँतं मतिना बिइफइमखु, जिं ल्वहँयाके मतिना फ्वनेफइमखु । ल्वहँ ल्वहँ हे जुयाच्वनी, जि जि हे जुयाच्वनी । बांलायेवं जक मगाः मतिना यायेत ।
तर जि थौं ल्वहँया मतिना पियाच्वना । जितः ल्वहँया मतिना माल । कपाय् थेंच्वंम्ह तर ल्वहँया नुगः दुम्हस्या मतिना मनिन जितः । आः ल्वहँया मतिना कायेमास्ति वल । ल्वहँमाय् तयाः निइथें निनेबिउ जितः, कुचा कुचा जुइबिउ जितः, आमलिपौंथे जुइबिउ जितः । तर मतिनां निइबिउ जितः । थ्व कपाय्या संसारं पिहाँ वयेबिउ जितः । कपाय्या मतिना–प्याखंया जोकर जुइगात जितः । मयल थ्व कपासं त्यात्या याःगु, हि झ्वःझ्वः वयेक किउगु । आः बरु ल्वहँतं निउगु सहयाये जिं । जिगु छगू जक शर्त दु, यगु या, दुनेंनिसेंया मतिनां या । यक्व मतिना या जितः, धाथेंया मतिना या जितः । जितः मतिना याइम्ह ल्वहँ हे जुइमाः । कपाय्या संसार खनाः वाक्क वयेधुंकल जितः । थ्व जन्म ला फु हे फुत, हानं या जन्मय् जि ल्वहँलिसे इहिपा यायेदयेमा, न्हिं न्हिं ल्वहँमाय् तयाः जितः मतिना याःगु सहयाये मास्ति वल । जितः मतिना या ल्वहँ, मतिना यानाः फुकाबिउ । तर मतिना यानाः जक । छं मसिउ गुलि मतिना प्याःचाः जि, ल्वहँया हे मतिना प्याःचाः ।
2018 02 10 कुन्हु ख्वनाय् जूगु नःलि साहित्य दबूया ज्याझ्वलय् ब्वनागु
