राजेन मानन्धर
भगवान बुद्धया जन्म जूगु थाय् लुम्बिनी धालकि सकस्यां सिउ । तर बुद्धया जीवनय् जन्म ति हे मेगु महत्वपूर्ण पलाः धइगु वसपोलया महाभिनिष्क्रमण खः, अर्थात् २९ दँ तक स्वयाः नं ययेके मफुगु, दरबारया बैभव, चक्रवर्ती जुजु जुइगु मौका, अले कलाः काय्या तृष्णायात त्वःताः सम्बोधी ज्ञान मालेत दरवार त्वःतावंगु । बुद्धया जन्म जूगु लुम्बिनी थ्व हे खः धकाः तछ्यानाः धायेफुगु १२० दँ धयाथें दयेधुंकल । उबलय् निसें थन मदिक्क हे धयाथें उत्खनन व अनुसन्धान जुयाच्वंगु दु ।
सुनां छु लुइकल, गज्याःगु प्रतिवेदन बिल धयागुया ल्याःचाः हे तकं मदुथें जुइधुंकल । अज्याःगु अवस्थाय् नं हानं अन गाः खनाः इतिहासया छपाना निपाना तनेफइ ला धकाः अध्ययन अनुसन्धान यायेगु ज्या विश्वया हे थीथी देशयापिं नांजाःपिं पुरातत्वविद्तय्सं यायेगु मत्वःतूनि । थ्व हे इलय् उखे सिद्धार्थं २९ दँ बिकूगु राजदरबार थ्व हे धकाः सछिदँ न्ह्यः हे धयातये धुंकूसां कपिलवस्तुइ धाःसा अज्याःगु न क्वातुगु उत्खनन जुल, न त लूगु थाय्या हे उचित सम्भार व प्रचार प्रसार जुल । खतुं सन् १८९९य् भारतया पुरातत्वविद् डा. पि. सि. मुखर्जीं आः तिलौराकोट धकाः धयातःगु थाय् हे बुद्धकालया शुद्धोधन महाराजाया दरबार खः धकाः धयावंगु खः ।सन् १९६७ निसें पुरातत्व विभागया हे सक्रियताय् थन तारानन्द मिश्र लगायतया पुरातत्वविद्तय्सं ज्या मयाःगु नं मखु , तर अथेसां नेपाल सरकारया सोच, आर्थिक अभाव व राजनीतिक अस्थिरतां थज्याःगु थाय् नं अपहेलित अवस्थाय् हे लाना च्वन । अबलय् वयागु बुद्धि व प्रविधिं गुलि यायेफत यात, उकियात आः नं स्तुत्य धकाः हे धया वयाच्वंगु दु, थौंकन्हय्या पुरातत्वविद्तय्सं । तर १९६२इ मेम्ह भारतीय पुरातत्वविद् देवाला मित्रां उगु थासय् उत्खनन यानाः व थासय् छुं छुं पुरातात्विक वस्तु लुइकाः व थाय् बुद्धकालया तक पुलांगु मखु धकाः प्रमाणित यायेगु कुतः यायेवं यक्व पुरातत्वविद्त निराश जुल, तर लिपा लिपाया उत्खनन ज्यां मित्राया प्रतिवेदन पूर्वाग्रही जूगु धइगु प्रमाणित जक यात ।
थज्याःगु हे खँया दथुइ तःक्वः हे थन तःधंगु स्केलय् न्हून्हूगु प्रविधि छ्यलाः उत्खनन यायेमाल धकाः राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलं नं सरकारयात सुझाव, अझ दबाब हे नं मबिउगु मखु । तर खँ व ज्या ताःलायेत ई मवयाच्वंगु जुयाच्वन । आखिरय् दक्व खँ मिले जुइकाः न्ह्याकाच्वंगु अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया उत्खनन ज्यां अन राजकुमार सिद्धार्थं सम्बोधि ज्ञान प्राप्त यायेत धकाः कपिलवस्तु राजदरबार त्वःतूगु अथवा महाभिनिष्क्रमण याःगु पूर्वी ध्वाखाया अवशेषत लूगु संकेत खनेदयाच्वंगु दु । तःदँया उत्खननया छगू सुखद परिणाम वये हे त्यंगु दु । सुपाँचं भुनातःगु इतिहास चकनाः सुद्र्यः लुइगु संकेत खने दयेधुंकूगु अवस्था दु ।
पुरातत्व विभाग, लुम्बिनी विकास कोष व बेलायतया डुरह्याम विश्वविद्यालयं मंकाः कथं थुगुसी २०१८ या जनवरीनिसें न्ह्याकूगु उत्खनन ज्यां जुजु शुद्धोदनया राजदरबार धकाः म्हसीकातःगु कपिलवस्तुइ इशापूर्व खुगूगु शताब्दी अथवा बुद्धया जीवनकालया इतिहासया लुखा चायेकीगु सकारात्मक संकेत वयाच्वंगु दु धकाः अन संलग्न विशेषज्ञतय्सं धाःगु दु ।ंगु २०१४ निसें दँय्दसँ न्ह्यानाच्वंगु कपिलबस्तुया उत्खनन ज्या थुगुसी नं शुरु जूगु दु, अले थ्व निलातक न्ह्याइ । अन फिल्डय् संलग्न विज्ञतय् धापूकथं थुगुसीया प्रोजेक्ट अन्त जुइबलय् तक छुं न्हूगु व ऐतिहासिक धायेबहगु उपलब्धि चूलाइगु खनेदु ।
अथे धइगु शुद्धोदन महाराजया दरबारया पूर्वी ध्वाखा थ्व हे खः धकाः घोषणा यायेगु सम्भावना दु । तःदँ न्ह्यवं निसें थनया उत्खनन ज्याया नेतृत्व यानावयाच्वंम्ह डुरह्याम विश्वविद्यालयया प्राध्यापक रबिन कनिङघमं आःया उत्खनन ज्यां सिद्धार्थं गृहत्याग याःगु शुद्धोदन महाराजया दरबारया पूर्वी ध्वाखा दुगु धकाः क्यनातःगु थासय् अप्पा तयाः दयेकातःगु छुं संरचनाया अवशेष लुइधुंकागु दु धकाः लय्तातां कनादिल । थुगु अध्ययनया लागि उगु संरचनाया पूर्वी लागाय् धकाः उमिसं ९०० वर्गमिटर क्षेत्रय् १०० वर्गमिटरया गाः खनाः ज्या न्ह्याकेधुंकूगु दु । अले उमिसं दक्षिणपाखे नं ४०० वर्गमिटर क्षेत्रय् नं मेमेगु गाः खनेगु ज्या यानाच्वंगु दु ।
अथे हे अनया स्थानीय मनूतय्सं पुज्याइगु समाइमाई देगःया लिक्क नं ९० वर्गमिटरया गाः खनेगु ज्या न्ह्याकेधुंकल । थ्व थासय् हे दरबारया अवशेष दइ धइगु उमिगु अध्ययन हचुवा मखु । दकलय् ला उमिसं न्यागूगु शताब्दीया चीनिया यात्री फाहियान अले हुयेनसाङया विवरणयात आधार दयेकल । उकिया आधार कयाः हे पिसि मुखर्जीं अध्ययन यानाः थ्व थाय् लुइकूगु खःसा उकियात नं आधार हे दयेकेमाः धइगु उमिगु नं धापू दु ।
थगुने नगुने निसें उमिसं दक्षिण एशियाय् हे दकलय् न्हापां छ्यलागु धयातःगु अत्याधुनिक यन्त्र छ्यलाः जमिन दुने अप्पा दुला कि मदु, दुसा गन गन गुगु अवस्थाय् दु धकाः अध्ययन यानाः उकिया प्रतिवेदन तकं लुम्बिनी विकास कोषय् लःल्हाःगु अवस्था दु ।
थगुने नगुने निसें उमिसं दक्षिण एशियाय् हे दकलय् न्हापां छ्यलागु धयातःगु अत्याधुनिक यन्त्र छ्यलाः जमिन दुने अप्पा दुला कि मदु, दुसा गन गन गुगु अवस्थाय् दु धकाः अध्ययन यानाः उकिया प्रतिवेदन तकं लुम्बिनी विकास कोषय् लःल्हाःगु अवस्था दु ।
वय्कलं ला तिलौराकोट धइगु थाय् बुद्धया पालय् जक मखु, व स्वयां नं न्हापांनिसें हे योजनाबद्ध तरिकां दयेकातःगु, इसापूर्वया आठौं शताब्दीइ हे खनेदुगु मानवबस्ती खः धकाः तकं दाबी यानादीगु दु ।थौंकन्हय् तौलिहवा धाइगु चिकिचाधंगु मुस्मांतय्गु बाहुल्य दुगु थाय् स्वयाः करिब ३ किलोमिटर उत्तरय् लाःगु थ्व तिलौराकोटय् न्हापा थ्व हे पुचलं परिणाममुखी भौतिक सर्भेक्षण प्रविधिया प्रयोग यानाः जिओफिजिकल सर्भेक्षण यात । अथे धइगु जमिनय् मम्हुसें उकिया दुने चा दु लाकि अप्पा वा ल्वहं दु धकाः स्वल ।
थथे सर्भे जक यानाः जमिन दुने गन गन पःखाः वा अंगः दु धकाः मालाः छगू नक्सा हे तयार यात । थ्व हे चां ल्हानाच्वंगु जमिन दुने अप्पाया संरचना दुगु पहिचान यानाः उकिया आधारय् जक आः उत्खनन याःगु खः । अन्तरविधागत विधि अथवा मल्टिडिसिप्लिनरी विधि छ्यलाः याइगु पुरातात्विक अन्वेषणं थीथी कोणं उत्खनन क्षेत्रया अध्ययन यानाः परिणाम प्रतिवेदन पिकाइ । थ्व प्रतिवेदनकथं थन अबलय्या दरबारया प्यखेरं पःखाः, लँ व मानव बस्ती दुगु अले पःखालं पिने खानीया ज्या याइगु थाय् दुगु संकेत लूगु खः ।
थ्व उत्खनन उकिया हे आधारय् याःगु जुयाः दुने संरचना दुथाय् जक गाःखंसा गात अले उकथं हे याकनं लिच्वः नं वयेगु ज्या जुल । थ्व हे अन्तर्राष्ट्रिय पुचलं याःगु उत्खननं थन न्हापा खुगू वा च्यागू शताब्दी इशापूर्वया संरचना लुइकूगु दु । तर व धाःसा थन द्यःने द्यःने खनेदुगु अप्पाया पःखाः मखु । न्हापा बुद्धया पालय् तक मनूतय्सं थन बूगु अप्पा तयाः छेँ दने मसःनि धइगु थ्व वैज्ञानिकतय्गु निष्कर्ष वःगु दु । अबलय् मनूतय्सं चाया हे छेँ दनी तर दथुइ सिँयागु अथवा पंयागु थां तयाः व अंगःयात बल्लाकी । आः अन याःगु अज्याःगु उत्खननय् चाया अंगः अले स्यनावनेधुंकूगु सिँ वा पंया थासय् ह्वः जक ल्यनाच्वंगु लुइकूगु दु ।
उमिगु धापू कथं आः खनेदुगु अधिकांश पःखाः धइगु न्हापा अथे चायागु अंगः दनातःगु संरचनाया द्यःने हे दयेकातःगु लूगुलिं थुकिं व प्राचीन कालया नगर योजनाया छुं छुमां क्यनाच्वंगु दु । थज्याःगु अध्ययनं न्हापा तिलौराकोट क्षेत्रय् थीथी कालय् बसोबास यानाच्वंपिं मनूतय्गु क्रियाकलापया बारे छुं प्रमाण अले अबलय्या सभ्यताया बारे छुं कथंया प्रमाण नं लुइफु धकाः उमिसं धाःगु दु । आः अन उमिसं राजदरवारया जःखः लाःगु नगर हे लुइकूगु दु । अथे धइगु ३५० मी हाकः व १०० मीटर ब्या दुगु छगू खास क्षेत्र लुइकूगु दु । दयेत ला आः अन घाँय्, झाः व सिमासामा जक दु, दुने छु दु धयागु छुं कथंया चिं तकं खनेमदुनि ।
तर निदँ न्ह्यः उमिसं याःगु जिओफिजिकल सर्भे नं अन छगू प्राचीन सभ्यताया बाखं सुलाच्वंगु दु धकाः लुइकेधुंकूगु दु । थुकिया निंतिं उमिसं म्याग्नाटोमिटरया प्रयोग यात । अथे धइगु उकिं जमिन दुनेया बस्तुया चुम्बकीय चार्जया मापन याइ । अःपुगु भासं धायेगु खःसा अप्पा नं चायागु हे खः तर अप्पायात अगलय् उइ धुंकलकि उकिया मेगु हे चुम्बकीय चार्ज जुइ अले थ्व मेशिनं अप्पा जमिनया दुने गन गन दु धकाः क्यनी । थुकिया हे आधारय् उमिसं अनया जमिन दुने छु छु दु धइगु नक्सा हे दयेकल । व कथं नक्साय् गनं हाकूगु ध्वःत खनेदत, अथे धइगु अन दयेकातःगु पःखाःत खः । अले तुयुगु ध्वःतय्सं अनया लँया संकेत याइ ।
थ्व स्वयेबलय् बुद्धकाल अथवा व स्वयाः न्हापाया व दरबार क्षेत्र तसकं हे वैज्ञानिक ढंगं नगरविकासया योजना अनुरुप हे विकास जुयाच्वंगु धइगु खनेदु । अनया वैज्ञानिकतय्सं थ्व नगरया विकास प्राचीन ग्रन्थ अर्थशास्त्र मनसाराया अनुरुप जुयाच्वंगु धकाः धाःगु दु । उकिया दथुइ विशेष कथंया पःखालं घेरे यानातःगु दरवार क्षेत्र दु — करीब १०० मिटर हाकः व १०० मिटर ब्या दुगु । थुकिं थ्व अनया प्यकालँ थें नं च्वंगु दु । उकिं आःया अनुसन्धानं थुकियात दरबारी क्षेत्र धकाः नां बिउगु दु । अथे धायेबलय् थ्व दक्वं नगर क्षेत्र खः अले उकिया दथुइ दरबारी क्षेत्र दु ।
आः थ्व हे क्षेत्र धाथें झीसं सफुलिइ ब्वनातयागु सिद्धार्थ राजकुमारया अबु जुजु शुद्धोदनया दरबार खः लाकि मखु, अले थन हे सिद्धार्थं जीवन हनाः थनं हे महाभिनिष्क्रमण याःगु खः लाकि मखु धइगु न्ह्यसः ब्वलनाच्वंगु दु । कनिङघमं नं थ्व खँय् बिचाः यानादीगु दु । वय्कःया धापू कथं थ्व नगर योजना खः अले दथुइ दरवारी क्षेत्र दु । तर थुकिया अवस्थितियात फाहियान व हुयनसाङं न्यागूगु व न्हय्गूगु शताब्दीपाखे यानातःगु जुजु शुद्धोदनया दरवारया वर्णनलिसे लना स्वयेबलय् थुकिया अवस्थिति, पुरातत्वविद् पिसि मुखर्जीया अनुमान व आः लूगु पःखाःया संरचनाय् पत्याः हे यायेथाकुगु समानता लूगु दु । थ्व हे आधारय् उमिसं थथे धयाच्वंगु खः ।
थनया समइमाई देगः लिक्कसं नं छगू संरचना खनेदःवःगु दु, गुगु थनया हे दकलय् पुलांगु धायेबहगु च्यागूगु शताब्दी ईशापूर्वयागु खः । थनया आःतकया उत्खननं पिहां वःगु परिणाम कथं कपिलबस्तुइ दकलय् पुलांगु धायेबहगु संरचना धइगु ईशापूर्व ८०० तकया संरचना खः । थ्व हे अनया आःतकया दकलय् महत्वपूर्ण लिच्वः खः । अथे धायेबलय् अन ईशापूर्व खुगूगु व च्यागूगु शताब्दीइ मानव सभ्यताया विकास जुइधुंकूगु खनेदु । बुद्ध, शाक्यवंशयात छखे तयाः नं थ्व थनया महत्वपूर्ण पुरातात्विक उपलब्धि धायेमाः ।
थ्व हे कारणं नं थन बौद्धत जक मखु मेपिनि नं ध्यानाकर्षण जुयाच्वंगु खः धइगु अनया अनुसन्धानकर्तातय्गु बिचाः दु ।न्ह्यागुसां आः खनेदुगु अप्पा धइगु बुद्धकालया हे मखुसें लिपाया कुषाण युगया जक खः धकाः उमिसं स्वीकार याःगु दु । अथे धइगु थ्व न्हापांगु व निगूगु शताब्दी इस्वीया जक संरचना खः ।कपिलबस्तु व लुम्बिनीया तुलना यायेबलय् अन लुम्बिनी धइगु थ्व स्वयाः पुलांगु मानव सभ्यताया चिं धकाः धाःगु दु । उमिसं ला अन १,३०० ईशापूर्वया वस्तुत लुइकूगु दु ।
अथे धायेबलय् बुद्धया जन्म जुइ न्ह्यः हे व दक्व क्षेत्र किसान समुदाययागु धकाः धायेमाः अले लिपा तिनि कपिलबस्तु वा आःया तिलौराकोट थज्याःगु शहरया विकास जुल । थुलि तकया उपलब्धि धुंकाः आः कपिलबस्तुयात नं विश्व सम्पदा धलखय् दुथ्याकेमाल धइगु सः थ्वयाच्वंबलय् थन थथे महत्वपूर्ण पुरातात्विक खँ लुइगु धइगु नेपाःया, अले विश्वया हे बौद्धतय्गु निंतिं जक मखु दक्व धर्मावलम्बीतय्गु लागि हे महत्वया खँ धकाः धायेफु ।
Published in Nepalbhasha Times on 2918 01 26 Friday
http://nepalbhasatimes.com/1090
