राजेन मानन्धर
भारतय् सिद्धार्थं बोधिज्ञान प्राप्त यानाः धर्मचक्र प्रवर्तन यानाबिज्यात अले वथेंतुं वसपोलया निर्वाण लिपा अन क्रमशः बुद्धधर्म न्यनावन । तर थ्व यक्व दँ तक ल्यनामच्वं । थी थी कारणं बुद्धधर्मया प्रभाव भारतय् म्हो जुजुं वनाच्वन । थज्याःगु इलय् सम्राट अशोक छम्ह अज्याःम्ह जुजु जुयाः भारतया इतिहासय् खनेदयेकःवल गुम्हस्यां भारतय् न्हनावनाच्वंगु बुद्धधर्मयात भारत जक मखु व स्वयाः पिनेपिने समस्त दक्षिण एशियाय् हे न्यंकाबिल, पुर्नजीवित यानाबिल । उम्ह हे सम्राट अशोकया पालय् वया हे सक्रियताय् दयेकातःगु छगू स्मारक खः थ्व साँचीया स्तूप ।
अवस्थिति
न्हापा गौरवमय इतिहासया साक्षी जुयाच्वंगु थ्व साँचीया स्तूप आः भारतया मध्य प्रदेश राज्यया रायसेन जिल्लाय् लाःगु छगू गां जक खः । थ्व राज्यया राजधानी भोपाल स्वयाः ४६ किमी उत्तरपूर्वय् लाः अले अनया छगू महत्वपूर्ण तर आःया चिकीचाधंगु शहर विदिशा स्वयाः १० किमी तापाः । अनया समतल थज्याःगु थासय् नं चिकीचाधंगु वाउँगु डाँडाया द्यःने हिसिदूगु बगिंचाया दथुइ अवस्थित जुयाच्वंगु थ्व स्तुप थाय् समुद्र स्वयाः ४३४ मिटरया उचाइलय् लाः । थ्व साँची विशेष यानाः थनया उदयगिरी गुफाय् दूगु धार्मिक कलाकृतिया कारणं नं नां जाः ।
साँची धइगु थनया मुख्य स्तूप जक मखु । थन ला अज्याःगु बौद्ध स्मारकत तःथाय् तःगु हे लूगु दु । उकिइ मध्ये दकलय् पुलांगु स्मारक ईशापूर्वया स्वंगूगु शताब्दीया धकाः धयातःगु दु अले थन ईशाया १२गूगु शताब्दीइतक न्हून्हूगु कलाकृतिं छायेपिइगु व बौद्धतीर्थस्थलया ल्याखं मनूत वयाः पूजा प्रार्थना यायेगु ज्या १४०० दँ तक निरन्तर जुयाच्वंगु खनेदु । उकिया लिसें थन खनेदइगु स्मारक त धइगु मेगु निगः स्तुपत, ५०गू ति विहार वा छेँया अवसशेत व प्यंगः स्तम्भया अवशेषत नं खः । व ल्याखं थ्व क्षेत्र हे ऐतिहासिक व पुरातात्विक क्षेत्र धकाः घोषणा यानातःगु दु ।
आः थनया विकासया इतिहासयात कुलेगु पाय्छि जुइ ।
मौर्यकाल ः
साँचीया मुख्य स्तुपयात मौर्यकालया सम्राट अशोकं (लगभग २७३–२३६ ईपू) दयेकेबिउगु धाइ । व सम्राट मजूनिबलय् हे छकः उज्जैन वनेत वःगु इलय् व विदिशाय् दित अले थनया महाजनया म्ह्याय् देवी वा चन्द्रलिसे इहिपा यात । व हे देवीया थाय् जूगुलिं सम्राट अशोकं थन थ्व स्तुप दयेकेबिउगु जुइफु । इतिहासकारपिनिकथं थुकया निर्माणय् अशोकया छम्ह महारानी देवीं थम्हं रेखदेख याःगु खः । थ्व स्तुपया महत्व दूगु खँ थुकिं नं प्रमाणित याः कि अशोकया काय् महेन्द्र व म्ह्याय् संघमित्रा धर्मदूत जुयाः श्रीलङ्काय् वने न्ह्यः थन वयाः लछि च्वनावंगु धकाः धाइ ।
थुकियात आःतक भारतय् लूगु दकलय् पुलांगु ल्वहँया संरचना धकाः कयातःगु दु । सम्राट अशोकं बुद्धया परिनिर्वाणलिपा अस्थिधातु तयाः दयेकातःगु च्यागः मध्ये न्हय्गः चैत्यया अस्थिधातु लिकयाः चय्प्यद्वः अशोकचैत्य दयेकल । थ्व कथं बिचाः यायेबलय् थपाय्जि तःजाःगु व अशोकया हे जीवनकालय् दयेकूगु थ्व स्तुपय् नं बुद्धया अस्थिधातु दइगु विश्वास यायेछिं । थुकिया धार्मिक महत्व ला द हे दु । उकिया लिसें थ्व बौद्ध कलाया शुरुवात, विकास व अन्त्यया छगु दसिकथं नं धिसिलाक्क दनाच्वंगु दु गन झीसं भारतया बुद्धधर्मया विशालता व ऐतिहासिक विकासक्रमया नं अध्ययन यायेफु । थ्व ल्याखं नं भारतया पुरातत्व, बास्तुकलाया अध्ययन याइपिनिगु निंतिं तःकथं महत्वपूर्ण स्थल जूवल ।
थ्व मूलगु स्तुपया उचाइ कुसा बाहेक ५४ फिट (१६.४६ मी) दु । स्वयेबलय् तसकं सामान्य खनेदूगु थ्व संरचनाया विशेषता धइगु हे सामान्य जुयाः नं आकर्षक जुयाच्वनेगु खः । बुद्धधर्म मेमेगु धर्म स्वयाः पाःगु धइगु हे थन ईश्वर वा द्यःयात थाय् मबिइगु जूगुलिं थ्व छुं द्यःगःया रुपय् निर्माण जुयाच्वंगु मदु । पाली साहित्यय् मालावन धाःसा स्तुपयात “थूप” धयातःगु लुइ, गुकिया सामान्य अर्थ द्वँ जुइ । न्हापां थ्व बुद्धया अस्थिधातु स्वथनातःगु चा व ल्वहँया द्वँ जुइ अले लिपा तिनि थुकियात द्यःनं अपा व ल्वहतं सियाः वाफय् पाखें सुरक्षित यायेत संरक्षण यानातल जुइ । द्यःगलय् थें गर्भगृह मदइगु धइगु हे थुकिया विशेषता खः । स्वनिगःया स्वयम्भू, बौद्ध, चाबहिलया स्तुपथें थुकिइ अज्याःगु अलंकार व बुद्धया मुर्ति तयातःगु मदु । अझनं गनं गनं अन अशोककालया ब्राम्ही लिपिं छुं च्वयातःगु अभिलेखं अबलय्या इतिहास कनाच्वंगु दु ।
उकियालिसें थन निगः अज्याःगु हे स्तुपत नं दु । निगःगु स्तुप डाँयाया अन्तय् दु धाःसा स्वंगु स्तुप जवय् लाः । थुकिइ न्हापा अग्रश्रावकपिं सारिपुत्र व मौदगल्यानया अस्थिधातु तयातःगु खः तर लिपा बेलायती तय्सं थन स्यकाः उकिया अस्थिधातु यंकल । लिपा भारतं व लितकायेत थः स्वतन्त्र जुइकेमाल ।
अथे हे थनया मेगु महत्वपूण स्मारक धइगु थन दक्षिण लुखाया नापं थनातःगु सम्राट अशोकया स्तम्भ खः । यद्यपि आः थ्व स्तंभ त्वधुलेधुंकल अले क्वय्या ब्व जक अल थुनातःगु दनि । अले थुकिया द्यःने च्वंगु प्यम्ह सिंहया मुर्ति नं लिवःगुलिं अन लिक्कसं च्वंगु संग्रहालयय् तयातःगु दु । अथेसां थ्व दक्षिण एशियाय् हे बुद्धधर्म व अशोकया साम्राज्य न्यंगुया दसि खः । थुकिया द्यःने च्वंगु प्यम्ह सिंहयात भारतया ज्वमलाःगु कलाकृतिया रुपय् काइ । उकियालिसें थन कियातःगु सन्देशया कारणं नं थ्व महत्वपूर्ण जूगु दु । थुकिइ कियातःगु सम्राट अशोकया संघया एकता न्ह्याबलें ल्यनाच्वनेमाल, थथे जुइगु बांलाः धइगु आशयया धापु बुद्धशासनया हे आधार जूगुलिं विश्वया बौद्धतय्त थ्व थौंया दिनय् नं उलि हे प्रेरणादायी जुयाच्वंगु दु ।
साँचीया प्राचीन नां ककनन्द, कंकेनवा, ककान्या व काकणाव खः तर थुकिया उल्लेख धाःसा अनया अभिलेखय् जक सिमित जुयाच्वंगु दु, अबलय्या सुं लेखकं नं थ्व नां छ्यलातःगु खनेमदु । भारतया बुद्धधर्मया अध्ययनयात्राय् वःपिं हुयेनसाङ व फाहियानं थ्व स्तुपया उल्लेख मयाःगुयात इतिहासकारतय्सं अजूचायापूगु खँया रुपय् कयातःगु दु । बरु श्रीलंकाया महावंसय् उल्लेख जूगु चेतीयगिरी हे साँची खः धकाः इतिहासकारतय्सं धाइ ।
थुकिया नापनापं थन स्वया ५ मील तापाक्क सोनारी धइगु थासय् च्यागः बौद्ध स्तुप दु अले हानं ७ मील तापाःगु भोजपुरया लिक्क ३७गः बौद्ध स्तुप दु ।
शुङ्ग काल ः
शुङ्ग वंश धयापिं भारतय् मौर्य वंशया लिपा वःपिं जुजुपिं खः । उमिसं विशेषयानाः उत्तर भारतय् ईशापूर्व १८७ निसें ईशापूर्व ७५ तक शाशन यात । शुङ्ग कालय्, साँची स्तुपया संरक्षण बांलाक जुल । अथे खःसां शुङ्ग वंशया न्हापांम्ह जुजु पुष्यमित्र हे साँची स्तुपया शत्रु जूगु खनेदत । ईशापूर्व निगूगु शताब्दीइ थन सम्राट पुष्यमित्रं थ्व स्तुपयात स्यंकाः ध्वस्त यात , अले हानं वया काय् अग्निमित्रं थुकियात हानलिं दयेकल धाइ । शुङ्ग वंशया अन्तिम अवस्थाय् तक वःबलय् थुकियात तःकः ल्ह्वनाः दुगंछि तःधं यानाः हानं ल्वहँया बार दयेकल । उकिया लिसें थुकिया च्वय् माथंवंकाः उकिया द्यःने छगुलिइ मेगु द्यतनाः स्वंगु कुसा तल । अले हानं उकियात प्यकुंलाक्क ल्वहँया हे बारं घेरेयात । लिसें थन स्तुपया चाकःलिं चाःहिलेगु ल्वहँया लँ नं थ्व हे युगय् दयेकेगु ज्या जुल । उकथं साँचीया स्तुपया संरक्षणय् शुङ्ग जुजुपिनिगु योगदान दूगु जुल ।
सतवाहन काल ः
साँचीया स्तुप म्हसिकेगु धइगु थ्व मुख्य स्तुपया प्यखेरं प्यंगू दिशाय् थनातःगु कलात्म्क ध्वाखात खः गुकियात तोरण नं धाइ । थ्व तोरणत सतबाहन वंशया जुजुपिन्सं तयाबिउगु धकाः धाइ । थुपिं मध्ये दक्षिणयागु तोरण सातवाहन जुजु सतकर्नीपाखें उपहारया कथं वःगु खः ।
विशेष प्रकारया ल्वहँतय् दयेकातःगु थज्याःगु ध्वाखा थेंच्वंगु संरचना अबलय्या उच्चकोटीया प्रस्तरकलाया नमूना धकाः कला समालोचकपिन्सं धाइ । थ्व प्रत्येक ध्वाखाया निगः थांया द्यःने छगू धुंकाः मेगु धलिंया आकृतिइ दयेका तःगु संरचनाय् जिउथाय्तक्क राजसी व सामाजिक जीवनशैलीया दृष्य कियाः छाय्पियातःगु दु । थन विशेषयानाः जातक कथा, बुद्धया जीवनी, वयागु उपदेश व लिसें बुद्धकालया मेमेगु घटना लुमंकाबिइगु सामाजिक जीवनया चित्रत दु । थन मनुषी बुद्ध, विश्वन्तर जातक, सुजाता, मारविजय, महाअभिनिष्क्रमण, शाक्यतय्त धर्मदेशना, विम्बिसार वःगु, स्तुप पूजा, माकलं दानबिउगु, कपिलवस्तु वंगु, बोधिवृक्ष आदिया चित्रण कलात्मककथं जुयाच्वंगु दु ।
तःथाय् हे थन बुद्धया चित्रण जुयाच्वंगु दुसां थनथाय् तक बुद्धयात मनूया आकारय् वा व्यक्ति पूजा यायेगु प्रतिमाया रुपय् धाःसा ब्वयातःगु खने मदु । उमि बुद्धयात क्यनेमाल कि सिद्धार्थं दरवार त्वःतेत गयावंम्ह सल, बुद्धत्व प्राप्तियाःगु बोधि सिमा व पालिख्वाँय्या रुपय् न्ह्यब्वयातःगु खनेदु । थुकिं थुगु इलय् तक बुद्धमार्गीपिन्सं बुद्धयात पूजा वन्दना याःसां बुद्धया प्रतिमा धाःसा मदयेकूगु वा दयेकेगुयात बुद्धया अपमानयायेगु ज्या कथं काःगु खः धकाः अनुमान यायेछिं । थबलय् तक प्रमुख बौद्ध चिंया रुपय् छगू चक्र अले वया च्वय् त्रिरत्नया प्रतीक कथं त्रिशुलथेंच्वंगु आकृतियात काइ । थज्याःगु चिंयात श्रीवत्स त्रिरत्न धाइ अले तोरणया दकलय् च्वय् तयातःगु खनेदु ।
कलापारखीपिन्त थनया तोरणया मुख्य आकर्षण धइगु हरेक तोरणया दकलय् क्वय्या धलिंया क्वसं च्वंगु मिसा आकृतित खः । थुकियात शालभञ्जिका धाइ । नग्न वा अर्धनग्न मिसा आकृतियात सिमाकचा ज्वंकेगु भारतीय कलाया छगू अज्यागु पक्ष खः गुकिया चर्चा आदिम कालंनिसें आःया परम्परागत कलाय् तकं जू । साँचीया पूर्वय् च्वंगु तोरण ध्वाखाय्च्वंगु शालभञ्जिका मूर्तियात विशेष बांलाःगु मूर्ति धकाः धाइ । उकिया लिसें किसि इत्यादि जनावरया सहज चित्रण अले सामान्य भारतीय कलालिसे ज्वःमलाःपिं बामपुड्केत व मेमेपिं मनूत, उमिगु वसः, बाजं लगायतया चित्रणं थज्याःगु ध्वाखाय् यूनानी कलाया प्रभाव लाःवःगु खनेदु । थुकथं थन धार्मिक व धर्मनिरपेक्ष कलाया समायोजन जूगु खनेदु ।
थुकथं १२ औं शताब्दीतक अन न्हून्हूग छुं छुं स्मारकत तनेगु ज्या जुयांच्वन । दुहाँ वनेवं हे प्यथाय् बुद्धया मूर्तित खनी तर व मू स्तुपया भाग मजुसे लिपा तनातःगु खनेदु । १७ ल्याःया द्यःगः धकाः नां बियातःगु छगः द्यःगःयात गुप्त कालयागु धकाः अनुमान यानातःगु दु । आः थ्व द्यःगःया प्यंग कलात्मक थां व गर्भगृहजक ल्यनाच्वंगु दनि ।
उत्खनन् व संरक्षण ः
झिंनिगूगु शताब्दी लिपा बुलुहुँ विभिन्न कारणं भारतय् बुद्धधर्मया प्रभाव बुलुसे च्वँच्वं लोप हे जुयावन । थन न्हूगु स्मारक तनेगु व थुकिया संरक्षण यायेगु ला त्वःते थन दूगु थज्याःगु महत्वपूर्ण धार्मिक स्मारकय् मनूत वयेगु तकं मजुयावन । थुकिया लिउलिउ थनया यक्व बौद्ध तीर्थस्थल, स्मारक व मेमेगु पुरातात्विक स्थलत नं ओझेलय् लानावन । अनया समाज लिसे अज्याःगु महत्वपूर्ण स्थलया छुं स्वापू मदयावंलिसे अन वनीपिं पूजा प्रार्थना याःवनीपिं म्हो जुइगु नं स्वभाविक हे जुल ।
झिंगुंगूगु शताब्दीइ तक थ्व थाय् थी थी कथंया मनूतय्गु नजरय् लानाच्वन । सरकारी स्तरं संरक्षण मयाःगुलिं थन अव्यवसायिक व अदक्ष पुरातत्वविद्तय्सं थी थी त्वह तयाः स्यंकेगु व थन दुने तःधंगु खजाना दइगु आसं पटकपटक थन थुनेगु म्हुइगु ज्या यानाच्वन ।
सन् १८१८य् अनया बेङ्गान क्याभल्रीया जनरल टेलरं छक साँचीया भ्रमण यात । अबलय् तक अनया स्मारकत अथेभनं स्यंगु वा स्यंकातःगु थ्यंक मखयाच्वन । वं दकलय् न्हापां साँचीया स्तुपया बारे अभिलेखन यात । थ्व धुंकाः अनया शौखिन पुरातत्वविद्तय्सं तःकः उत्खनन्यात । थ्व ज्या १८८१य् तक न्ह्याना हे च्वन । लिपा सन् १९१२ निसें १९१९तकया दुने थ्व प्राचीन स्मारकयात संरक्षण यानाः आःया अवस्थाय् थ्यंकल । थन लुयावःगु अतिकं महत्वपूर्ण वस्तुत अनसं पुरातात्विक संग्रहालयय् ब्वयातःगु दु । थुकिया संरक्षणया मुख्य श्रेय सर जोन मार्शलयात बियातःगु दु । थुकिया हे लिच्वः धायेमाः सन् १९८९ निसें थ्व साँचीया स्तुप लागायात युनेस्कों विश्वसम्पदाया धलखय् दुथ्याकूगु दु ।
थुकथं थ्व स्मारक बुद्धमार्गीपिनिगु तीर्थस्थल जक मखु भारतीय व विश्वया हे धर्म, कला, बास्तुकला व समाजशास्त्रया अध्ययन याइपिनिगु लागि छगू अनुपम उदाहरण जुयाः थौंतक धस्वानाच्वंगु दु । थुकिं भारतया बुद्धधर्मया विकास व अवनिति गुकथं जुल धकाः धयाच्वंगु दु । द्वःछि दँ तक भारतं कला व बास्तुकलाया ख्यलय् गज्याःगु विकास यात धकाः कनाच्वंगु दु । थुकिया महत्वयात कयाः समस्त भारतं हे गर्व यानाच्वंगु दु धाःसा थ्व भारतयात विश्वय् म्हसिका बिइगु छगू माध्यम नं जुयाच्वंगु दु ।
Published in Sandhya Times on 2014 04 18 "Sanchi Stupa, the example of Buddhist art of India"
