मीनाया लक्ष्मणरेखा ः नारीवादी मिखाय्

मीनाया लक्ष्मणरेखा ः नारीवादी मिखाय्

राजेन मानन्धर

नेसं ११३४या बाखंदबुलिइ पिदंगु मीना बज्राचार्यजुं च्वयादीगु छपु बाखं “लक्ष्मणरेखा हाचांगायेवं”यात कयाः छुं च्वयाच्वना । थुकियात सुं समालोचकया सैद्धान्तिक दुवालाया रुपय् मखुकि छम्ह साहित्यया विद्यार्थीया प्रतिक्रियाया रुपय् जक कयादिइत इनाप यानाच्वना । साहित्यया सिर्जनायात मिसाबादी मिखाकुलिं स्वयेगु चलन न्हूगु मखु । नेपालभाषा साहित्यं थ्व पक्षयात मखंछु यात धाःसा झीगु साहित्य सुथांलाक्क न्ह्याइमखु धइथें ताः ।

यक्व धयाथें बाखनय् समाजय् मिसापिनिगु अवस्था, उमिगु पीडायात न्ह्यब्वयेगु यानादीम्ह बाखंच्वमि मीना वज्राचार्यजुं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थःगु बिस्कं थाय् दयेकादिइधुंकल । नेसं ११२८य् पिदंगु वय्कःया बाखंसपूm “द्वंगु पलाः”खय् अधिकांश बाखं मिसाया समस्या, उमिगु पिडाया कारुणिक वर्णनय् चखिनाच्वंगु दु । नेपालभाषाय् छगू विधाय् जक मखु उकिसं छगू विषयय् केन्द्रित जुयाः सिर्जना याइपिं म्हो साहित्यकारपिं मध्ये वय्कः छम्ह खः । मिसाच्वमिपिं हे म्होजक दुथाय् अले मिसाया विषययात कयाः च्वइपिं ला झन् हे म्हो जुयाच्वंथाय् मीनाजुया च्वसा थुखेपाखे वनाच्वनीगु भलसा कयाच्वना ।

समालोचक भाजु इन्द्रमालीया खँग्वः त्यायेकाये – वय्कलं गार्हस्थी जीवनया थथ्याःक्वथ्याः, स्वार्थं यानाः चुं दनावनाच्वंगु झीगु पारिवारिक परिवेशया लुयात उलाः जागरणया पलाः न्ह्याकेत स्वयादीगु दु । उकिइ जिं तने – वय्कःया अधिकांश बाखनय् विद्रोह, समानताया माग व अधिकारया निंतिं सः स्वयाः लाचारी, पिडा, मिस्तय्गु कर्म थज्याःगु हे धइगु ख्वखना सः लुइ ।

आः वय्कःया न्हापान्हापा च्वयादीगु बाखंया पृष्ठभूमिइ बाखं “लक्ष्मणरेखा हाचांगायेव”लय् केन्द्रित जुइ । वय्कःया यक्व बाखनय् पिलूवइम्ह जि पात्र थन दुमथ्याः । वय्कलं बरु थःगु खँ अनया मूपात्र पार्वतीदेवीया म्हुतुप्वालं नवाकादिइगु खनेदु । पार्वतीदेवीया असन्तुष्टी, पिडा, अले आत्मसमर्पणय् च्वमि लुइकेत ब्वमिपिन्त थाकुइमखु ।

बाखंया न्हापांगु पाराग्राफय् पार्वतीदेवीं धाइ – मिसात जुयाः यःयःथाय् न्ह्यःनेलाःगु इलय् पिहाँ वनेमजिउ । न्ह्यःनेलाःगु वसः पुनाजुइमजिउ । मिसात धयापिं नीलःथें हे खः । मिसा जुयाः थःगु लक्ष्मणरेखा हाचां गालकि रावणं वया अपहरण यानायंकी । छकः अपहरण यानायंकल कि अग्नी परीक्षा हे बिउसां व चोखो जुइ फइमखु । वया नजरय् आखः ब्वंवनेत, अफिस वनेत पर्सिया पलेसा चिचिपाःगु वसः पुनेखनेवं मिसा अधिकार वःगु जुइमखु । वं न्ह्यसः नं तइ – म्ह ब्वयेगु फेशन वयेवं मिसा अधिकार वल ला ?

हानं वयाकथं थौंकन्हे मिस्तय्सं झन् म्हिगः स्वयाः नं ग्यानापुगु यौन हिंसा, बलात्कार, अपहरण, बेपत्ता व मिसा हिंसाया शिकार जुइमालाच्वंगु दु । दिं न्हापाथें नीप्यघौ अले झिंनिलाया दछि जुइगुयात थें मिस्तय्गु थ्व अवस्थायात नं साश्वत तायेकी वं । सत्ययुगय् सतिदेवी, त्रेतायुगय् सीता, द्वापरयुगय् द्रोपदीनिसें बाखंया छम्ह पात्र सुन्तलीया आत्महत्याया दोषी तकं मिस्त हे धकाः वं पौराणिक बाखंतय्गु बह कयाः प्रमाणित यायेगु कुतः याइ । अले वं बाखंया अन्तय् खवरदारी बिइ — खबरदार, स्वतन्त्रता व अधिकारया नामं लक्ष्मणरेखा हाचांगायेगु कुतः यायेमते । लक्ष्मणरेखा हाचां गायेगु हे आत्महत्या याःवनेगु खः । थन पार्वतीदेवी छम्ह खलपात्र मखु, लेखकया माउथपिस खः । वयागु थ्व हे धापुयात पुष्टी यायेत वा जोड बिइत थ्व बाखंया सिर्जना जूगु खनेदु ।

थुकथं स्वयेबलय् थ्व बाखं हे पितृसत्तात्मक सोचं च्वयातःगु सिइदु । वय्कः च्वमिमय्जुया थ्व पात्र स्वयम् हे मनु, बाल्मिकी, वा अज्याःपिं हे मेपिं सुं मिसा अधिकार विरोधी खनेदु । वयागु हरेक वाक्यं मिस्त धइपिं अधिकार काये योग्यपिं मखु, उमित अधिकार मदइगु धइगु सुद्र्यः पूर्वं लुया पश्चिमय् बिइगु थें हे ध्रुव सत्य खः । अले वया खँ मन्यंपिन्त च्वमिं कटाक्ष प्रहार यानादी – पुलांगु बिचाः पुलांगु परम्परायात हाकुतिनाः विदेशी संस्कार मुल्य व मान्यतायात सकसिनं नालेधुंकल । च्वमिं थ्व बाखनय् सुं अज्याःम्ह पात्र थनामदी गुम्हस्यां पार्वतीदेवीया खँया खण्डन याइ, विद्रोह याइ वा अज्याःगु घटनां बाखं क्वमचाः गुकिं वयागु बिचारधारा पुलां जुल, गलत जुल धकाः क्यनी, स्वतन्त्रता माल धकाः माग याइ । उकिया पलेसा च्वमिं पार्वतीदेवीया अन्तय् दुख मानेयानाः शंखघोष हे यानादिइ कि हलिंन्यंक मिसा हिंसा, सामुहिक बलात्कार, अपहरण, सेक्स भिडियो व बेपत्ता जुया हे च्वन । मानौं थ्व धइगु पार्वतीदेवीया जीत खः, अले पार्वतीया जीत हे च्वमिया जीत खः ।

मिसा अधिकारकर्मीपिन्त व्यंग्य यानातःगु थ्व बाखंया मेगु ल्ह्वनेमाःगु पक्ष खः । च्वमिया मिखाय् मिसा अधिकारकर्मीतय्गु जनचेताना थनेगु कुतः भाषण जक जुल, अले उमिगु खँय् सकलें भुलेजुल । मिजंतय्सं दयेकातःगु व पुलांगु नियमं पिहाँ वनेगु मिस्तय्गु कुतःयात च्वमिं “बुरिया पञ्जलं मुक्त जुइगु दाउ” धकाः ध्याचु नकादिल ।

मिसा अधिकारकर्मीया ज्याझ्वःयात च्वमिमय्जुं थथे वर्णन यानादिल — बुखँ पिदनेवं मिसा अधिकारवादीत थी थी ब्यानर ज्वनाः नारा जुलुस यानाः लँ जाम यात...थज्याःगु ज्याझ्वलं यानाः फुक्क लँ, गल्ली जाम जुल, देश न्यंक थुकिया प्रभाव लानाच्वन । हानं मिसा अधिकारवादीतय्त अपमानित यायेत च्वमिमय्जुं पार्वतीदेवीया हे बह कयादिल — उबले नं थज्याःगु संघसंस्थात यक्व दुगु खः । आः नं दु । तर थज्याःगु संघ संस्थां उबलेनिसें आःतक मिसातय्त चेतना बियाः थज्याःगु घटना मजुइकेगु ज्या स्वयां सिइधुंकाः खाली नारा, जुलुस, बन्द, हडताल यायेगु व अश्वासन बिइगु बाहेक मेगु याःगु मखना ।

थुकथं च्वमिमय्जुं थःगु बाखं मार्फत हलिंन्यंक सलंसःदँ पुलांगु मिसा अधिकारया निंतिं ल्वानावयाच्वंपिं योद्धात व उमिगु संघसंस्थातय्त ज्या यायेगु स्वयाः खँजक ल्हाइपिं धकाः क्यनादिल । थ्व चानचुन आपत्तिजनक खँ मखु । खः, मिस्तय्त समान अधिकार वःगु मदुनि, अधिकारया निंतिं आः नं ल्वायेमाःगु खँत यक्व दनि । नेपालय् हे स्वःसां उमिगु ज्या उलि तिप्यनाच्वंगु मदु । तर थन झीसं छु ल्वःमंके मजिउ धाःसा आःतक मिस्तय्त अधिकार व समानताया नामय् छु गुलि वल व मल्वासें महासें बिउगु मखु । थ्व द्वलंद्वः दँ निसें मिजंतय्सं जक शासन यानाच्वंगु अले मिस्तय्त राज्य ला छु समाजय् तकं उचीत थाय् मबिइगु निंतिं अनेअनेगु ग्वसाः ग्वइपिनिगु राज्यय् थुलि अधिकार कायेत मिस्तय्सं म्हो जक मिहेनत याःगु मखु । भाःत सितकि वयालिसे इहिपा याःगु कारणं हे म्वाःम्वाकं मिइ दुनाः सतिवनेमाःपिं मिस्त थौं थःगु नामय् जग्गा, छेँ न्यानाः भाःत, मस्तय्त बाय् बिइफुपिं जुल, मययेक भाःतं तकं यौन स्वापूतये दइमखु धायेफुम्ह जुल, थःत मयःम्ह मचा क्वकायेदइम्ह जुल, सार्वजनिक थासय् नं मिस्तय् अभद्र व्यवहारजक याःसां कानूनी दण्ड बिइफुम्ह जुल । देय्या उपप्रधानमन्त्री तक जुल, प्रोफेशर, डाक्टर, इन्जिनियर, वकील, पत्रकार तकं जुल । छु थ्व चीधंगु उपलब्धि खःला ? थौं महिला हिंसायात कयाः कानून तकं बनेजूगु अवस्था दु, छु थ्व मिस्तय्सं याःगु नारा जुलुसया हे देन मखु ला ? थौं नेपालय् मिसा मिजंया दथुइ समान अधिकार वयेमाः धकाः सिमित मनूतय्गु जक न्ह्यपुइ छुं दुहाँ वनाच्वंगु सुनां नं गनं खंसा उकिया श्रेय व हे नारा जुलुसयात बिइमाः । थ्व ला सम्पूर्ण मिसा अधिकारया लागि जुयाच्वंगु आन्दोलनया हे अवमूल्यन जूवन चायेकं मचायेक, व नं छम्ह सशक्तम्ह मिसा च्वमिया ल्हातिं ।

थ्व बाखंया मेगु उलि हे आपत्तिजनक खँ धइगु मिस्तय्त जूगु दुखया दोषी मिसायात हे खनेगु अले मिजंतय्गु दोष, अत्याचार वा अपराधयात तपुइगु खः । डम्बर कान्छां सीतादेवीयात बम्बइया बेश्यालयय् यंकाः मियाथिकल । धनबहादुर दलालं रुपमतियात अरबय् छ्वयाबिल, प्वाथय् दयेकाः लिहाँवल, गर्भवती अवस्थाय् अत्महत्या यायेमाल । बिकीं सुन्तलीयागु सेक्स भिडिओ दयेकल, वयात आत्महत्या यायेत तकं बाध्य यात । थुकथं थन छम्हथे छम्ह मिसापात्रतय् शोषणया अलग अलग बाखं दु । थ्व धइगु पितृसत्तात्मक समाजं मिस्तय्त यायेफइगु शारीरिक, मानसिक, आर्थिक शोषणया पराकाष्ठा खः । थज्याःथाय् नं च्वमिमय्जुं मिस्तय्त असाहाय व बाध्यताया शिकार धकाः उमित आत्महत्या याकादिल, गनं सुनांं थःगु रक्षा याकामदिल, उकिया दोषीपिन्त छुं सजाय बियामदिल । उलिजक मखु, वय्कलं मिसा हिंसा म्हिगः स्वयाः यक्व जूगु खनादिल अले उकिया दोष नं मिस्तय्त बियादिल । दक्व दक्व खँ वयेकलं अथे हे सहज रुपं जुइके बिल गथे रामायण व महाभारतया युगय् मिसापात्रतय्त मिजं पात्रतय्सं याइ । मिसाबादीया मिखायात थ्व सहज जुइमखु । मिसाम्ह च्वमि छम्ह च्वमि जक मखु मिसाच्वमि खः धइगु सामान्य मान्यतायात च्वमिं अस्वीकार यानादिल, अले मिस्तय्त दुख जूगु, थःप्रति जूगु अन्याय अत्याचारया विरुद्ध नवायेमफूगु असमंज स्थितियात सवाः काकां च्वयादिल गथे छम्ह मिसायात पिडा बिइम्ह मिजं च्वमिं च्वइ । थ्व समाज मिजंपिनिगु हे खः, मिजंपिनिगु हे जुयाच्वनेमाः धकाः हानं छकः हुँकार यानाबिल वय्कलं ।

मिस्तय्गु अधिकारयात पूर्णतः अस्वीकार यानातःगु खनेदु थ्व बाखनय् । छु सुन्तलीया थें मिस्तय् पुलांगु संस्कारं चिकाः म्वानामच्वँसे उन्मुक्त जीवन हनेगु इच्छा मदइ ला ? डिस्कोय् वनेगु व चिपाःगु लं फिइगु अपराध खःला ? फेसबुकय् मिजं पासा दयेकेगु कानून विपरित ज्या ला ? अले मिजंतय्सं धाःसा मिस्तय् मन व शरीरयात न्ह्यागुं याःसां जिउगु ला ? सेक्स भिडिओ दयेकूम्हस्या गल्ती मजुइगु अले थःत ययेकूम्ह मिजंयात विश्वास यायेगु जक अपराध ला ? गन मेमेपिं मिस्त अज्याःगु पुलांगु लक्ष्मणरेखा हुयावनाच्वंगु दु, वय्क छम्ह धाःसा थः हे वनाः मिस्तय्त हानं व हे लक्ष्मणरेखाय् कैद यायेगु स्वयादिल । सुनां बिल वय्कःयात थ्व लक्ष्मणरेखा किइगु अधिकार ? साहित्य धइगु रचना हे ला खः । बाल्मिकीं सीता दयेकल, मीनां सुन्तली । जब पात्र ब्वयेबहम्ह जुइमखु, अले व ब्वनीपिं ब्वमिपिं नं पात्रथें ब्वये बहमजूम्ह जक जुयाच्वनेमाली ।

न्हापा न्हापा मिस्तय्गु दुख, पिडायात ब्वयाः साहित्य सिर्जना यायेगु लहर दूगु खः । थ्व कला कलाया निंतिं धकाः साहित्य धइगु मिजंतय्गु विलासया साधन दयेकातइपिनिगु खँ जुल । आः थ्व सामयिक खँ मजुइधुंकल । आः हरेक लेखनयात मिस्तय्सं गथेयानाः स्वइ, थुकिं मिस्तय्त गथे प्रभाव लाकी धकाः नं बिचाः मयासेमगाः । अले मिस्तय्त हिनताबोध याकीगु लेखन ला गबलेंं नं स्वीकार्य जुइमखु । मिसा अधिकारया खँ गनं गन थ्यने धुंकल । आः मिस्तय्सं थःगु अधिकार, यौनिकता, पहिचान व स्वतन्त्रता धइगु छु धइगु बांलाक थुइके धुंकल । आः उपिं मिजंपिन्सं धाःधाःथे सम्झौताबादी जुयाः, उमिगु संरक्षणय् व पार्वतीदेवीया कैदय् कुंकाच्वनेत तयार मदु । अले मिजनं मिसायात अज्याःगु मानसिक, शारीक घात याःगु खःसा वयात सजाय बिइकेगु धइगु हरेक मिसाया अधिकार खः । कमसे कम छम्ह सचेतम्ह मिसाच्वमिं यथार्थय् मफुसां थम्हं सिर्जना यानागु बाखनय् सां अज्यापिं आततायी मिजंतय्त सजाय बिइमाः, मिसा अधिकार सुरक्षित जूगु घोषणा सगर्व यायेमाः ।

थ्व बाखं ब्वनाः छम्ह मिजनं छु थुइकी ? थ्व हे मखुला, कि मिस्त धइपिं लक्ष्मणरेखा दुनेच्वनेमाःपिं, व रेखा हाचांगालकि वया नाश जुइ, समाजय् म्वायेफइमखु, अले वं आत्महत्या याइ । उकिं मिजंत बिकी हे जुयाच्वनी, सेक्स भिडिओ कयांच्वनी । अले मिसां नं व हे थुइकी, थ्व समाजय् थःगु थाय् सुन्तलीया स्वया अप्वः सुरक्षित मदु । छम्ह सचेत मिसा च्वमिया भूमिका अज्याःथाय् कन्नाचायापुगु अवस्था ब्वयाः मिजंतय्त झं पीडक दयेकेगु व मिसा अधिकारया निंतिं जुयाच्वंगु विश्वब्यापी आन्दोलनया उपहास यायेगु नं जुइफइमखु ।

नेपाली भाषाया साहित्यय् साहित्ययात नारीबादी दृष्टिं स्वइपिं यक्वं दयेधुंकल । छम्ह मिजनं थःगु रचनाय् मिसायात गनं चायेकं मचायेकं अपमान याताधाःसा वयागु अधिकारयात कुंठित यायेगु स्वःगु च्वल धाःसां विरोध, आलोचनाया मि च्याइ । झीथाय् धाःसा सयाः ला मसयाः ला थज्याःगु सर्वमान्य जुइधुंकूगु साहित्यया आधारभूत सहमतियात तकं हाचां गायाः मिस्तय्त गुलि दाल उलि थासय् वइ धइथेंज्याःगु विचार साहित्यमार्फत बियाच्वन तिनि ।

नेपालभाषाय् नं मिसा समालोचकपिं मदुगु हे मखु (दक्व मिसाच्वमिपिं मिसावादी जुइमाः धइगु मदु)। कमसे कम वय्कःपिन्सं गबलें मिसावादया सैद्धान्तिक खँयात कयाः छुं च्वयाबिउगुजूसा वा, मिसावादी मिखाकुलिं नेपालभाषा साहित्ययात कयाः गनं कुलाबिउगु जूसा थथे मजुइगु जुइ । वनं हानं विशेषयानाः प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधरजु स्वय्म हे सम्पादक जूगु व नेपालभाषाय् बाखं साहित्यय् गुदँतक धिसिलाये धुंकूगु प्रकाशनय् थज्याःगु रचना दुथ्यानाच्वन । छु नेपालभाषा साहित्य थुभनं हाःनाः मदयेधुंकूगु खत ला ?

समग्रय् धायेबलय् थ्व ला मिस्त धयापिं बुर्का फिकाः छेँय् कुनातयेमाःपिं खः अले उमित सुनांनं बलात्कार हे याःसां उकिया दोष व हे मिस्तय्त बिइमाः धइगु तालिवानी सोच दूगु बाखं खः धकाः मधासे मगाःगु अवस्था दु ।

छम्ह युवा, शिक्षित, शहरी वातावरणय् ब्वलंम्ह जक मखु पारिवारिक बन्धन हाचांगायाः थःगु जीवनया निर्णय थम्हं यायेफुम्ह मिसाच्वमिया पाखें समाजं व स्वयाः यक्व अपेक्षा यानाच्वंगु दइ । भलसा काये, वय्कःया च्वसा अझ धिसिलाक न्ह्यानावनी अले मिस्तय्त जुयाच्वंगु शोषणया मार्मिक चित्रण जक मजुसे उमित मुक्ति व समानताया लँय् यंकेत नं वय्कः सफल जुयादी । छम्ह मिजं ब्वमिया थ्व हे भिंतुना ।

Published in Sandhya Times 2014 01 17

20140114 सिच्चुगु सिक्किम

नियात्रा

राजेन मानन्धर

सिक्किमलिसे जिगु पुलांगु मतिना प्यपुनाच्वंगु दु । यः मयः हे धाये मसःनिबलय् ययेकागु सिक्किमयात, दत जुइ, झिंच्यादँ ति । मतिइ मखंथें हानं छकः व सिक्किमया सुखमय बँय् पलाः तयेखनीगु जुयाः नुगलय् दुने दुने कुच्चुसे च्वना वः । थी थी देय्या एस्पेरान्तिस्तोत (अन्तर्राष्ट्रिय भाय् एस्पेरान्तो ल्हाइपिं मनूत) लिसे सिक्किमय् चाःहिउ वनेगु न्यात । आः धाधां लिपा धाधां निक्वःगु संविधान सभाया चुनावय् हे द्यतंक । छु ल्यये ? थज्याःगु महत्वपूर्ण इलय् थःगु मताधिकार ल्ययेलाकि एस्पेरान्तो भाय् ल्हाल्हां सिक्किमया सिचुगु फय् ल्यये? क्वछिइगु अःपूगु खँ मखु ।

स्वया, न्हियान्हिथं हल हल फसिक्वाः धाःथें, व हे पार्टी, घोषणापत्र, फुस्लुगु भाषण । जनतां छु माला च्वन व बिइगु मतिइ उमि मदु, उमिसं बिउगु कायेत जनता तयार मदु । वयेमाःपिं हयेमाःपिन्सं थःगु हैसियत दयेकेगु स्वःगु मखु । आखिर जुइगु ला व हे खः, गुगु विदेशीतय्सं धाइ । झीगु ज्या ला व हे भ्वाथःगु चन्द्रसुर्य ब्वयेकाः प्याखं हुलेगु जक मखुला ? ल्हाः म्हूचिनाः क्वःछिना — तयेमखु थुगुसिइ नं छाप । यःम्ह वा, यःम्ह वयेमते । थ्व हे छाप तयाः थःगु ख्वालय् हाखलं पायेमाली धकाः वनेगु क्वःछिना सिक्किमय् । जिगु सिक्किमय् ।

फ्रान्स व जर्मनीया यानाः गुम्ह विदेशी पाहाँपिं खात, जिपिं स्वम्ह नेपालीत जक वनेगु न्यात । नभेम्बर १३ कुन्हु विदेशी पासापिं दक्वं थ्यन । विरोध, बन्द व बमया दथुं दथुं उमिसं न्हापांकुन्हु बौद्ध, तौदह, चोभार व कातिप्याखं स्वल, कन्हय् कुन्हु हनुमानध्वाखा लाय्कू, चांगु नारांद्यः व ख्वप खन ।

उखे जि सिक्किम वयेगु धकाः फेसबुकय् धयाबियागु ला थुखे च्वंपिनि धाःसा सिक्किमय् थःथःगु सपूm बियाछ्वयेगु धकाः जितः स्वापू तयाच्वन । शाक्य सुरेन, राजा शाक्य, शशिकला मानन्धर व भीष्म उप्रेतीयागु न्हापं यानाः छपँ हे सपूm दत । सिक्किमय् च्वंपिन्त नेपाःया छपँ मतिना ज्वनाः जि वनेगु जुल । उखेया सुरेन्द्र प्रधान, मीना प्रधान, राजीव शंकर श्रेष्ठ व मेमेपिंलिसे खँ जुयाच्वन ।

०००

नभेम्बर १६ शनिबार सुथय् त्रिभुवन विमानस्थलया डोमेस्टिक लाउन्जय् । जुग हिउसां हिले मपूmगु नेपाःया छगू सम्पदा थ्व । जिं स्वये थ्व एअरपोर्टया हविगत स्वयेत वइपिं पर्यटकतय्के नं ध्यबा कायेमाः । मनूत स्वयाः नं सामान यक्व । देशय् सडक विकासया ग्वंगः महासेंलि अले दक्व दक्व स्वनिगः व विदेशी समानय् निर्भर जुइगु बानी जुसेंलि नेपाःया नागरिकता क्वबियातःपिं जनता व हे प्लेनय् थःगु आवश्यकता पियाच्वनी । चाउचाउ निसें, बियर, प्याज जक मखु ट्वाइलेट पेपर तकं ब्वइ झीथाय् । अले झी पूर्व मेचीनिसें पश्चिम महाकाली तकया विकासया म्ये हालाच्वने ।

४५ मिनेटया ब्वयां जिमित भद्रपुरय् थ्यंकल । हप्प ताःन्वःगु तराइ । जिमिगु ट्राभल एजेन्सीया गाडीं काकरभित्ताया सीमानाय् थ्यंकल । नेपाःया सिमाय् ला छुं थाकु मजुल, भारतया सिमाय् धाःसा थ्यंमथ्यं निघौ हे बित गुम्ह पर्यटकया पासपोर्टय् अराइभलया छाप तयेत । नियम धइगु नियम का ।

सिलगुडीया छगू बांलाःगु मोटलय् ज्यःनां यानाः जिमिगु यात्रा न्ह्यात, टिष्टा खुसिया क्वंक्वं । पिने टिष्टा बाः वनाच्वन, दुने मनय् बागमति । पाहाड तछ्यानाः लँ तबाला यानाच्वंगु दु, ताहा थें गुँइ गुँइ निउगु लँ — क्वय् इक्कुसे च्वंकीगु खुसि, मेखे नुगः हे भाराभारा मिंकीगु पाखा । मनया सिक्किम स्वये हथाय् जुयाच्वंगु, मोटरया गति कावले थें जुयाच्वन, मन धाःसा ब्वाँय् ब्वाँय् हे वनाच्वन । अंगुलिमालया ब्वाँय् ।

गज्याःगु सिक्किम । गुरु पद्ममसम्भवं हे धयाथिकूगु हँ । १६४२य् स्थापना जूगु चोग्याल वंशया अधिराज्य । गबलें नेपालं मिखा तल, गबलें भारतं । न्हापा चोग्याल जुजुपिनि पालय् उलि विकास मजू हँ । लिपा ब्रिटिशतय्सं संरक्षणया जिम्मा काल । तर जब सन् १९७५य् भारतया छगू राज्य जुल, अले तिनि विकास दुहाँ वल धकाः अन च्वंपिं पासापिन्सं कनाच्वनी । खंक खंक हे विकासया तँ गयाच्वन । विकास जुइत मनूतय्गु इच्छा, नेतातय्गु प्रतिवद्धता अले सामरिक महत्वया अवस्थिति नं माःगु जुयाच्वन ।

खिउँसे च्वनेवं तिनि राङपो चेकिङय् थ्यन । भारत हे खःसां सिक्किम दुहाँ वनेत विदेशीतय्सं भारतया भिसा क्यनाः हानं विशेष अनुमति (इनरलाइन परमिट) कायेमाः । नेपाःमितय्सं नं कायेमाः थ्व । जि निकः वये धुन सिक्किमय् तर गबलें मकया, लोकल बसय् घ्वंस्यानाच्वना, सुनांनं छुं धा नं मधाः, सिनं मसिउ । तर आः ला वने जिइमखु । विदेशी पाहाँपिनिगु लिसें जिमिगु लागि नं अलग्ग पास दयेकाबिल । उलि ज्या सिधयेकेत घौछि स्वयाः अप्वः ई काल ।

बहनी ८.३० बजे जुल गान्तोक थ्यंबलय् । होटलय् तयाबिल । लँ सुनसान, ख्वाउँसे च्वं । न्हिछिया मोटरं म्ह न्यःगु, झुकुझुकु न्ह्यःवःगु जुयाः थनतक थ्यंबलय् गान्तोक स्वयेगु कौतुहलता क्वलानाबिल । नये जक सिधयेवं जिपिं ला छकलं छन्ह्यः ।

०००

नभेम्बर १७ आइतबारया सुथ जुल । थ्यंगु खबर तकं छेँय् बिइमखंनि । थौं कन्हय् न्हापाथें थाय् थासय् पब्लिक फोन बुथ व आइएसडी मदु । उकिं सुथ न्हापां फेसबुकया पासा सुमनयात नाप लानाः वयागु सिमकार्ड छगू कयाहया ।

ख्वाउँसे ख्वाउँसे च्वंगु सुथया ह्याउँगु निभालय् गान्तोकया दर्शन जुल । झिंच्यादँ न्ह्यःया गान्तोकया छुं भति बुलुगु लुमन्ति गनं गनं नुगलय् स्वचानाच्वंगु दनि । लनास्वया, गनं हे ज्वःमलाः । लँ नं उलि सफा मखना, मनूत म्वःम्वः, मनूत स्वयाः मोटरत यक्व । सुथंनिसें लँय् घ्वातुमतु घ्वाः । छेँ धायेवं गपाय्गपाय् जाः । यक्व पायेधुंकल गान्तोक — जि पाःगु ला गान्तोक पाःगु, व नं धायेमफु । जिं उलि हे जक सिउ, थ्व जिगु गान्तोक मखयेधुंकल । व भिडय् जिं जिगु गान्तोक मालाच्वना ।

नयेधुनेवं जिमित मोटरं २४ किलोमिटर तापाःगु रुम्तेक गुम्बा यंकल । शहरं तापाना वंलिसे गान्तोक ला कतांमरिया लं थेंच्वन, म्ह छम्हं छेँया छिरिबिरि बुट्टा दुगु लं । ११.३० बजे थ्यन । अति कडा सुरक्षा स्वये जिपिं ला राष्ट्रपति वइगु ज्याझ्वलय् वनेत्यनापिंथें च्वं । सैनिक गार्डं प्यकः जिमिगु छ्यंग्वः ल्याःखात, छाय् खः मसिउ । गेटय् दुने नं कडा सुरक्षा व्यवस्था । जिगु म्हिचां छगू स्वीस चक्कु पिहाँ वल, त्वःताथिके माल । नेपालय् बौद्ध द्यःगः व गुम्बाय् ला छु, राज्यं दकलय् हनाबना तयातःगु पशुपतिया द्यःगलय् तकं उकिया सछिया छब्व सुरक्षा मदु । झी दक्वं पशुपतिनाथया भरय् दूगुलिं ला ।

छखे च्वाम्वःसिमाया गुँ, मेखे यचुगु कंचनजंघाया तपुलि । शान्त व स्वच्छ वातावरण, लुमुगु निभाः अले मिखायात हे सिचुकीगु ह्यांगु वसतं भुनातःपिं लामात । व चक्कंगु गुम्बाया दथुइ च्वंगु चुकय् फय् जक संसां सुयातं मछिनी ला, ध्वइ ला धकाः ग्यायेमा । अथेसां लुइमखनाच्वन । जिगु न्ह्यपुं बारम्बार न्यनाच्वन — छु थ्व हे खःला रुम्तेक गुम्बा ?

तिब्बती बुद्धधर्म अन्तर्गत काग्यु सम्प्रदायया तःधंगु गुम्बा । धाइ, थ्व सिक्किमया हे दकलय् तःधंगु गुम्बा हँ । नां कायेवं हे लुमनावइ कर्मपाया बाखं । रोमाञ्चक छगू धार्मिक यात्रा व संघर्षया बाखं । दकलय् न्हापां १६औं शताब्दिइ गुम्हम्ह कर्मपा वाङचुक दोर्जें दयेकूगु धाइ थ्व । जब सन् १९५९लय् तिब्बतं १६औं कर्मपा बिसिउँ वयाः थन च्वंवल, थ्व थाय् ला पुलांगु व दुनादिनाच्वंगु जुयाच्वन तर मेपिन्सं मेथाय् च्वनेत सःतलं नं कर्मपा धाःसा थ्व हे थाय् पवित्र धकाः थन हे च्वनाछ्वत । थ्व हे खनाः सिक्किमया राजपरिवार व भारत सरकारं तकं ग्वहालि यानाः थ्व भब्य गुम्बा निर्माण जुल । आः थन गुम्बा लिक्कसं १६औं कर्मपाया अस्थिधातु दूगु लुँया चैत्य व श्री नालान्दा बौद्ध उच्चशिक्षा अध्ययन केन्द्र नं चालाच्वंगु दु ।

थज्याःगु पवित्रगु थासय् नं विवाद । ह्याउँगु वसःत हे आपां कयेकाः कयेकाः ल्वाःगु थाय् । निगू परस्पर विरोधी संस्थां आः थः थःम्ह मनूयात १७औं कर्मपा धकाः प्रचार यानाः थ्व गुम्बाय् थःगु अधिपत्य क्यनेगु स्वयेवं भारतीय अदालतय् तकं थ्व खँ थ्यन । आः थन निगू पक्षयात नं प्रवेश निषेध । निगू बौद्ध संस्थाया निम्ह कर्मपा — चुर्फु लाब्राङं उगेन त्रिन्ले दोर्जेयात कर्मपा धाल, उखे कर्मपा च्यारिटेबल ट्रस्टं त्रिन्ले थाये दोर्जेयात कर्मपा धकाः न्ह्यब्वल । गुलि म्हाइपूगु खँ, झिदँ न्ह्यःनिसें थन ला निखलःया ल्वापु, अझं सिधःगु मखुनि । संसार त्वःते धाइपिन्सं छगू गुम्बा त्वःतेफइमखु ।

थनया विशेषता ला छु धाःसा थन द्यःयात पुज्याइमखु, मनूयात पुज्याइ । शाक्यमुनिया मूर्ति ला तयातःगु दु थन गुम्बाय् । तर उकिया न्ह्यःने पखाः दनाः द्यः खनेमदयेकातःगु दु अले न्ह्यःनेसं दु कर्मपाया फोटो । ल्वहँया द्यःत ला यक्व पुज्याःगु खनेधुन तर थन उकिया पलेसा मनूया किपा तयाः पुज्यायेगु थाय् । वथें तुं छपाः निपाः बाहेक मुक्कं गुम्बाय् हे नं गनं देवदेवीया किपा खनेमदु , अंगलय् नं लामा गुरुपिनिगु किपा जक खनेदु । ख ला जि कुमारी पूजा याइगु देसं वयाम्ह, तर नं थन द्यःयात छखे तयाः मनूया किपायात पुज्यानाच्वंगु खनाः जिगु मिखा लय्मताः । शायद जितः नं मनूयात स्वयाः ल्वहँयात पुज्याइगु हे ययाच्वनतिनि ला ?

उकिसं गाइड जुयावःम्ह संजीवजुया खँ न्यन्यं इकुसे च्वना वल । लाक्वपाक्व हे धयाहल वं । विदेशीतय्त धायेत उलि बांलाक्क ब्वनातयेम्वाःगु ला खत तर ध्वं लायेगु नं ला छगू हद दइ । लुखाय् च्वयातःपिं चतुर्माहाराजपिं मध्ये छम्हसित क्यनाः व गुरु रिम्पोछे धाल, दुने सल गयाच्वंम्ह छम्ह द्यः क्यनाः व वज्रयान हँ, मेगु ला छु जक मधाः । झीथाय् जक तिंख्यलं सगरमाथा क्यनीपिं गाइडत दु धयां थन नं अथे हे । हरे...।

ज्यःनां धुंका थौं गाइडं गनं मयंकू । दक्वं अनया आधुनिक बजार धयातःगु एमजि मार्गय् मन तयेक चाःहिला च्वन । छगू थःगु कथंया चहलपहल । ल्याय्म्ह–ल्यासेपिं नुगः चकंकाः बेन्चाय् च्वनाः खँ ब्याकाच्वन, मस्त थःगु मतापय् लँय् म्हिताच्वन, बुराबुरिपिं अजूचायाः स्वयाजक च्वन । तापाक्कं ह्याउँगु निभाः धाःसा मुसुमुसु कयाः छ्यं क्वानाच्वन ।

ल्वहँ लायातःगु, मोटर हयेमजिउगु आधुनिक सामानया बजारं जितः ह्ययेके मफुत, जितः गनं गनं पुलांगु लुमन्तिं सःता च्वंथें च्वन । मन थातय् मलात । उखें थुखें स्वयां छुं मखं, सुं मदु । पलख च्वय् डेभेलोपमेन्ट एरियाय् छकः स्वयावये ला, धइथें जूगु खः । तर जिं जिगु पलाःयात उखे वने मबिया । कस्सिक चिनातया नुगःयात नं । थ्व चित्त गुलि चंचल जुइ जिं सिउ, मवनेमाःथाय् मवनेगु हे वेश । मनयात तकं मछ्वयेगु हे वेश ।

जिमिसं अन्तिमय् वयाः लँ स्यनाच्वंगुलिं तिब्बतलिसेया सीमानाय् लाःगु छाङ्गु तालय् मयंकेगु बिचाः यानागु । उकिया पलेसा फोदोङ गुम्बा वनेगु प्रस्ताव जिमि ट्राभल एजेन्ट गोपालजुं तयाबिल । जिमिगु थ्व खँ उमित कनां उमिं लय्मताः । छाय् च्वयागु, छाय् मयंकागु धकाः तर्क यानाच्वन । लिपा जिमिगु खँ न्यनाः उमिसं म्हाः धायेमफुत ।

खिउँसे च्वना वल । अनया नांजाःगु क्याफे बेकर्स क्याफेय् गोपालजुं जिमित ब्वनायंकल । मतिनां जाःगु न्हिलासःया छाय्पा, ल्याय्म्ह ल्यासेपिनिगु एकाधिकार जुयाच्वंगु मेगु हे वातावरण अन । नुगः–नुगःया खँ जुयाच्वन । नुगलं जक ताइ, मेपिन्सं ताइ नं मखु, थुइ नं मखु ।

०००

नभेम्बर १८ सोमबार । सिक्किमय् च्वंपिं मनूत खन कि थः नं नेपाःनेपाः जुयावइ । जि नेपालय् दुथें, जिकय् नेपाः दुथें । उकिं हे जिं आल्पसें ढाका तपुलि ज्वनावयागु । छेँय् सगं बिइबलय् तपुलि पु धालकि घेँघेँ धाइम्ह जि मसः मसः तपुलि पुनाः पिहाँ वना, लः न्यायेगु त्वह चिनाः । पोषराज व हरि ला न्ह्याबलें पुइपिं, उमित छुं मपाः, जितः जकं पात का । दक्वस्यां भ्वाँय् भ्वाँय् स्वयाच्वंगुथें । लँय् वःपिं मिस्तय्सं गिजे जकं याइला धकाः ग्यासे वः ।

थ्व तपुलि पुनाः जिं छु क्यनाच्वना जिं हे मसिउ । जिगु राष्ट्रियता थ्व तपुलि ला? सुयात क्यनेगु जिं थ्व राष्ट्रियता ? जिगु राष्ट्रियता थ्व तपुलिइ खःसा घाय्घाय् बाज्याया पालंनिसें तपुलि मपुइपिं नेपालीत नेपाली मखुला ? अले उमिगु राष्ट्रनिर्माणया लागि हाःगु हिचःतिया परिभाषा राष्ट्रियता दुने मलाः ला ? अले जिं छाय् थ्व तपुलिइ भुनातयागु राष्ट्रियता थन सिक्किमय् क्यंवयाच्वना ? जिगु तपुलिं जितः हे पुत, त्वःतातीताः म्हिचाय् स्वथना जिगु ब्वसा राष्ट्रियतायात । आकास छगुलिं जिगु तपुलि, जिगु राष्ट्रियता ।

सुथय् हे फोदोङ वनेधकाः पिहाँ वयापिं लँय् सं च्वंगु ताशि भ्यूप्वाइन्टय् च्वनाः हिमालया दृष्यावलोकन याये खनेवं गनं वनेम्वाःपिं थें थानाच्वन । उकिसं अन बालं कयाः शेर्पा वसतं फिनाः फोटो कायेके खंबलय् ला उमि गनं वने तकं म्वाः ।

काबि लाङचोकया जंगलय् थ्यंबलय् ११ बजे जुइन । १३औं शताब्दीइ अनया आदिबासीत भुटियात व लेप्चातय्सं थन वयाः दाजुकिजा जूगु हँ । उमिसं थन अनया रंगित खुसि न्ह्यानाच्वँतले व कंचनजंघा धस्वानाच्वँतले हिया दाजुकिजा जुयाः नापं म्वाये धकाः हिथलय् तुतिथुनाः पाःफयेकूगु धाइ । थ्व थाय्यात सिक्किम सरकारं प्रार्थनास्थल धकाः कयातःगु दु ।

भाषाया समस्यां थौं तःधंगु रुप काल । म्वाः म्वाः धायेक गाइड संजीवं अंग्रेजी भासं कनाच्वन । अले अंग्रेजी थूम्ह पास्कालं तप्यंक फ्रेन्च भासं उमि पुचःयात कनावबिउबलय् जर्मन उर्सुलायात मछिनीगु स्वभाविक जुल । म्हिगः थ्व हे खँय् उमि तम्वयाच्वंगुलिं जिं थौं हस्तक्षेप याना — आवंलि गाइडं अंग्रेजी नवाइमखु, जिं दक्वसित एस्पेरान्तो भासं कनाबिइ । भाय् धइगु थथे संवेदनशिल जुइ इमि । सुनां नं सहयाइमखु करकिया भासं दमन याःगु ।

बाघौति वंकाः लँकथं लाःगु सात कन्या झरनाय् सिथय् पलख न्ह्यइपुकाः जिपिं लाब्राङया पुलांगु गुम्बाय् वना । गुम्बा स्वयाः थ्व बिस्कं । नाकं तखा मजू, ल्वहँतं दयेकातःगु अले च्वय् प्यखेरं बरन्दा नं पिकयातःगु । तर निदँ न्ह्यः ब्वःगु भुखाचं स्यंकूगुलिं आः जिर्णोद्धार जुयाच्वंगु दु, सिँयागु कलात्मक वरन्डाय् रंग तयेगु ज्या नं अनया लामातय्सं हे यानाच्वन ।

अज्याःगु न्यासिजक वयेमाःसा न्हिछि लाकां ज्ययेके मालीगु, पब्लिक यायायातया व्यवस्था मदुगु थ्व दुर्गम थासय् नं मनूत धर्मया निंतिं जक थःगु जीवन फ्यानाः च्वनाच्वन । नयेगु त्वनेगुया तकं थेकान मदु । अले आः ला निभाः त्वः का, चिकुलां ला प्व हे गाइगु जुइ । उकिसं नच्चा नच्चापिं लामात, सयेकः वयाच्वंपिं । जिगु मिखाय् झीगु विलासिताय् दुनाच्वंगु शहरी बुद्धधर्म दं वल । गबलय् सयेकेगु जुइ झीसं दुर्गम गामय् च्वंवनेगु, अले अन च्वंपिन्त बुद्ध शिक्षाया मत क्यनेगु ?

अन च्वंपिं मचामचापिं लामात खनाः पास्कालयात मछिन । न्यन, उमि छु नइ ? सुनां इमित बिचाःयाइ ? गुलि ब्वनेमाः ? अले मां अबुपिन्सं नापलाये दइलाकि दइमखु ? जिं सिउगु कनाबिया । थथे मस्तय्त लामा ब्वंकेछ्वयेगु पक्का नं थाकुगु ज्या खः, तर थ्व हे योगदानया फल, थौं बुद्धधर्म थथे विश्वन्यंक चकनाच्वंगु दु । छम्हनिम्हसिगु जक कुतलं थ्व सम्भव मदु ।

वयां लिपा जिपिं वना अनया उत्तर सिक्किमय् लाःगु गान्तोक स्वयाः ३८ किलोमिटर तापाःगु फोदोङ गुम्बाय् । थनया थ्व गुम्बा सिक्किमया हे छगू नां काये बहगु गुम्बा खनी । १८औं शताब्दीइ चोग्याल ग्युर्मेद नामग्यालं दयेकूगु थ्व गुम्बा काग्युपा सम्प्रदायलिसे स्वाः ।

लिक्कसं च्वंगु उमिगु ब्वनेकुथिइ ल्याय्म्ह ल्याय्म्हपिं लामात तिब्बती आखःदूगु धार्मिक सपूmत ब्वनाच्वन । उमिसं थुकिइ हे थःगु जीवन खंकाच्वन, खनं छगू जन्म जक ब्वनां मगाःगु धर्म, अथे जुयाः ला हानं हानं जन्म काःवयेमाःगु हँ उमि, अवतारी जुयाः । धर्मया अध्ययन गुबलें सिधइगु जूसा, धर्म हे नं सिधया वन जुइ ।

त्यानुक्क लिहाँ वयाः ज्यःनां सिधयेकाबलय् ४.३० हे जुइन । अथेसां धकाः तिब्बती संग्रहालय स्वयेत वना । तिनातयेधुंकल खनी । अले लिक्कसं च्वंगु छोर्तेन गुम्बा चाःहिला । सलंसः लामात पाठ यानाच्वन । छगू हे सलं, छगू हे मतापं । भाय् मथूसां उमिगु शब्दं वातारवरणय् छगू सम्मोहन हयाबिउगु दु, थ्व शान्तिया सन्देश बाहेक मेगु छु जुइ ?

याकनं चाःहिले सिधःगु बांहेलात । थौं जिगु विशेष ज्या दु — थनया स्थानीय नेवाः संस्थाया प्रतिनिधित नापलायेगु । सुथय् हे भाजु सुरेन्द्र प्रधान झाःगु जिगु होटलय् । पलख थनया व नेपाःया राजनीतिया बारे ल्हानाः थौं बहनी मुँज्या यायेगु खँ क्वःछिनागु ।

५.३० बजे मीना प्रधान ला होटलय् थ्यंकःवल, जिगु लागि कोसेली न्हापं ज्वनाः । जितः उमिसं क्वःछिनातःगु मिन्ट ट्री माउन्टेन रेष्टुरान्टय् यंकल । छम्हनिम्ह यायां च्याम्हति हे भाजुमय्जुपिं खात । साःसाःगु नयेगु लिसें उमि थःथःगु खँ जुयाच्वन । येँय् वयाः नेपालभाषाय् स्नातकोत्तर यानावंम्ह मीना बाहेक मेपिन्सं नेवाः भाय् मल्हाः । अनया नेवाःतय्गु बारे छुं भति न्यना । लिसः वल । जिं स्वनिगलं हयागु सपूmया पँ सुरेन्द्रजुयात लःल्हानाबिया । पलख लिपा अनया सिक्किम नेवाः गुथिया स्मारिकाया छुं प्रति जितः वल, जितः बियादिल येँय् थ्यंकेत । सिक्किमया नेवाः समाजयात पुलुक्क छकः स्वयेगु कुतः जिगु । येँ स्वयाः थुलि तापाक्क वयाः नं अनया नेवाःतय्के नेवाः जुयागु भावना दु , संगठित दु, थःगु संस्कृति प्रति मतिनादु, आः थःगु भाय् नं बुलुहँ ल्हायेगु सयेकी धइगु विश्वास बियाच्वंगु दु ।

खँ ल्हानाच्वँच्वं भाजु राजेन्द्र भण्डारीयात भीष्म दाइनं बियाहःगु सपूm बिइ हे मलात । मीनायात थ्व सपूm थ्यंका बिउ धकाः इनाप यानावया ।

०००

नभेम्बर १९, मंगलबार । सिक्किम थ्यँहे मथ्यंनि, वनेत्ययेधुंकल । च्वना धायेला मच्वना धायेला । बांलाक तय्जु हे मजूनि । हानं गबलय् वयेगु जुइ । छक्क कस्सिक घयेपुइ हे मखं । थनया नेवाः समाजलिसे सतिक्क च्वना छगू अज्याःगु छुं सिर्जना च्वयेगु म्हगस , गबलय् पूवनी मसिउ । वने न्है ? धकाः नं न्यने ला मन्यने ला । लाःसा वने मतेनि, निन्हुस्वन्हु च्वँ धाइगु जुइ । हानं मतिनाया सिखतं जकं चिनातइगु खःला?

सुथ न्हापां सुमनयात वयागु सीमकार्ड लित बियावया । यःसां मयाःसां थौं होटल डेलामेरलिसे बायेगु निश्चित जुल । होटल जक छु सिक्किमयात हे त्वतावने त्यल । थनया यचुपिचु, व्यवस्था व शान्ति छम्हू जक नेपालय् पुसा ह्वलेथें ह्वलेदुसा झीगु नेपाल नं थ्व थें जुयावइगु जुइ नि । काचाक्क गान्तोकया छम्हू फय् ज्वनाः म्हिचाय् तया । थ्व फय् स्वनिगलय् ह्वलेमानि ।

लिहाँ ववं बिचाः याना वयाच्वना । नेपालय् जातीय राज्य वइ धकाः मनूतय्त ख्यानाच्वन । थ्व छु राज्य ले ? थ्व भारतया छगू अज्यागु राज्य खः गन भारतया हे मेमेगु राज्ययापिं भारतीयतय्त तकं अःपुक दुकाइमखु । थन मेमेगु राज्यया मनूत दुहाँ वयाः बसोबास यायेगु, लजगाः यायेगु ला तापाःगु खँ । उकिं थन लँय् फोहर याइपिं मदु, बँपसः तइपिं मदु, खण्ड व अखण्डया राजनीति नं मदु । जनसंख्या हे ६लाख १० हजार ति, येँया छगू निर्वाचन क्षेत्र ति जक । दुसां थःत मदुसां थःत, अले मजुइ ला शान्ति, सुशासन अले विकास ?

झी नेतात इलय्ब्यलय् सिक्किमीकरण धकाः धिमय् थानाजुइ । तर थन च्वंपिन्सं सिक्किमीकरण धइगु छु धइगु मसिउ, उमिसं सिउसा अथे धइगु विकास खः, रोजगारी ख, स्थायीत्व खः, शान्ति खः । मसिउ जिं थ्व मार्को पालिसं खंगु सिक्किम लाकि बिएस दासं खंगु सिक्किम लाकि जिं खनागु सिक्किम । ग्व । मनू जुइत छु माः ? अथे ला आः अन थःगु राज्य धकाः धाइपिं हे गुलि दनि जुइ । उकिसं ८० प्रतिशत ला नेपालं वयाः च्वंवःपिं हे जक । झी सत्ताय् वनेत युद्ध यानाच्वना, अन विकास यानाः सत्ता घय्पुनाच्वन । इतिहास ल्यनाच्वनी, ई न्ह्यानाच्वनी । जिमिगु मोटर थें ।

कुहाँ ववं १२ बजे जूबलय् जिपिं छकलं मेगु दुनियाय् थ्यंथें जुल । न्हासय् छुं माकुगु सिचुगु दुहाँ वंथें । प्यखेरं चियाबारीं प्याखं प्याखं हुलाः जिमित लसकुस यानाच्वन । नेपाली भासं खँल्हाइपिं स्थानीय मिस्तय् बजि नयेगु ई खनी, लँ सिथय् फ्यतुनाः खँ सयेकाः सयेकाः नयाच्वन । ज्या यायां त्यानुचाःगु लंकेगु अले कथुया प्याःचाः लंकेगु नितां जुयाच्वन ।

कञ्चनजंघा झं सतिना वल । बतासे लूपय् थ्यंबलय् घडीं स्वताः थात । जिपिं थ्यँजक थ्यंगु, छुकछुके रेल जिमित गिजेयानाः प्याखंपाः कयाः वन । हिलकार्ट रोडया शहिद स्मारक — भारतया स्वतन्त्रताया निंतिं ज्यान बिउपिं भारतीय सेनाया गुर्खा सैनिकत । झी नेपालीत दार्जिलिङय् थ्यन कि थः नेपाली जूगु लुमनीगु थाय् नेपाःया गुर्खा सैनिकतय्सं याःगु युद्धया घ्यः धकाः तइगु थाय् ।

हुँइहुँइ फय् वयाच्वन । धस्वनाच्वंगु बतासेया स्मारक इकधिक मसं । उकियात स्वयाः छ्यं क्वछुनाच्वंम्ह गुर्खा सैनिकं नं चिकुल मधाः । लिक्कसं दनाच्वंम्ह तिरंगायात छुं परवाह मदु । निगूत्या दर्जन गुर्खा सैनिकतय्गु नां घासय् थसःपानाच्वन । थःगुनिम्तिं मखु करकिया निंतिं जक ल्वायेफुपिं झी वीर गुर्खात । ज्या वतले ज्याकयाः मवयेव ह्वगंगु कसौरि थें सागालय् वांछ्वयातःपिं गुर्खात । छगू कथं ला पाय्छि नं खः, उमिं थःगु देय्या निंतिं ल्वात । व उमिगु थःगु देय् जिगु देय् मखयाच्वन । सु गन च्वनी व उमिगु देय् जुइ । उलि इमानदारी ला दु नि उमिके ।

मोटर हे पास मजुइगु गल्लीचा, ग्वाः ग्वाः मोटर, हानं लँय् दिकातःगु मेमेगु मोटरत । जिपिं गान्तोकय् मखुत धइगुया संकेत । होटल सेभेन सेभेन्टिन थ्यंबलय् ४.३० जुल । दक्व तिब्बती पह वःगु, चिकिचाकूसां बांलाक छाय्पियातःगु । पलख झासु लना ।

टिभिइ हानं नेपाःया चुनाव । थौं चुनाव जुयां त्वःतल । पत्याः हे मजुइक मनूतय्सं ब्वति काल हँ । नेकपा बैद्यया उमिमछि ख्याच्वःया अर्थ मन्त । जितः छाय् छाय् थ्व चुनाव भिंगु जुइया निंतिं जुयाच्वंगु थें मच्वं । खला आः तक छु भिंगुया निंतिं जुल नेपालय् धइगु नं न्ह्यसः दु । याइगु व हे खः...उकुन्हु तिनि बिएस दासया “सिक्किम गाथा” ब्वनागु । चुनाव खनाः हे ग्याना वः जि ।

बाघौ लिपा दक्व पिहाँ वनेगु धाल । ग्वतुलाच्वनाम्ह जितः जिं हे थनाः क्वत ब्वनायंका । फसं कुचुकुचु नकल । न्ह्यःनेसं शाक्य ज्वेलर्स । येँया गल्लि थें — फोहर, लँ स्यं, उगुथुगुं वां छ्वयातःगु । झ्याजःमाजः तार, लँ चिबाला, छेँ ततःजाः । लँय् नं गज्याःगज्याःपिं मनूत ।

जिपिं ला छकलं चौरस्ता थ्यन । भानुभक्तया शालिक जिमित खनाः फुरुङ्ग जुल । जिपिं अनया गोल्डनटिप्स धाःगु च्यापसलय् दुथ्यन । अन पालंपाः जिमित चिचिग्वःगु कपय् प्यताजि च्या त्वंकल । छु छु हँ । अले तिनि भाः कन, सातु हे वंक ।

अनं पिहाँ वयाः बजारय् सररर मिखा ब्वया । नेपालं वःगु सामानत, चीनं वःगु सामान, भारतया हे सामान । दक्वं छथाय् हे दसेंलि अन वनाः न्याये थन वनाः न्याये छाय् ? बांलाःगु बजार ला मखु तर नं छेँजः लुमंकाः छतानिता सामान ज्वना । छेँ लुमंकेथें जक जुल । जि छकलं छेँय् थ्यन ।

०००

२० नभेम्बर, बुधबार कुन्हु सुथय् क्वथाय् च्वनेमफुत । सुथंनिसें नेपाःया चुनावया समाचार गसू दुहाँ वनेथें जिगु न्हाय्पनय् । वाथाइथां दनाः छझाः चाःहिउवना । छाय् छगू शहर सफा छगू सहर फोहर जुइ ? व हे हि दुपिं नेपाली मूलयापिं मनूत च्वनीगु गान्तोक गुलि यचुपिचु, थ्व दार्जिलिङ छाय् खिखांमुगःथें ? गल्लिं गल्लिं छझाः चाःहिलाः क्वय् बसस्टपय् तक वना । लँय् चिया मियाच्वंपिन्थाय् मिखां मिखां क्वाक्क छगिलास चिया त्वना । ध्याचः, फोहर, धः ल्वाकज्याःगु ला पसः दूगु गल्लिचां जुयाः थाहां वया ।  विकासलिसें व्यवस्था वइ, व्यवस्थाया लिउ लिउ अव्यवस्था वइ । थज्याःगु हे अवस्थाय् लानाच्वंगु दु थ्व दार्जिलिङ ।

अंगलय् निपाः प्यपाः स्वतन्त्रताया पोष्टर प्यपुनाच्वन । गुलिसितं स्वतन्त्र गोर्खाल्याण्ड माः, गुलिसितं सिक्किमय् प्यपुनेदुसा जिउ । तर पश्चिमबंगालया मुठ्ठीइ दुने अनच्वंपिं नेपालीभाषीतय्सं थःगु सासः स्वतन्त्र जुल धकाः धायेफयाच्वंग मदुनि । भारत दुने सु स्वतन्त्र, गुलि स्वतन्त्र ।

सोनादा जुयाः जिपिं कुहाँ वया । मन्ह्यं मन्ह्यं दनाच्वंपिं गाडित, इल्लबिल्ल नेपाःमि ख्वाःवःपिं मनूत । उकिइ पाय्छि अःखः बंगाली ख्वाःवःपिं मनूत । लँ बांलाःगु गनं मदु , व हे लाथेपाथे, घारांघुरुं ।

खर्साङया बस स्टेशन त्वःतावया । छगू वाउँगु स्वर्ग । स्वर्गया रंग गज्याःगु जुइ व ला मसिउ, तर थनला वाँउगु हे स्वर्ग खः । नागबेली काःगु लँ जुयाः कुहाँ कुहाँ वया । रोहिनी मार्ग — दयेकेगु इच्छा व विकासया ध्वाँय् ब्वयेकेगु लक्ष्य जक माः न्ह्याथासं न्ह्यागुं दयेके जिउ खनी ।

कुहाँ वःलिसे ताःन्वयावल । जि गबलय् न्ह्यवल, जिं मसिउ । १२ बजे ती मोटर घ्याचाक्क दिउबलउय् ला जिपिं भारतया सीमा अध्यागमन रानीगंज थ्यनेधुंकल । वयांलिपा नेपाःया अध्यागमनया ज्या दक्व सिधयेकाः हानं अनया हे लोकल माइक्रोलय् लँ तप्यंका ।

घ्याताताता सःवइगु माइक्रोबस, छतय् तयाः नं मन्ह्यंगु जिमिगु सामानया द्वँ, जिपिं झिंनिम्ह अले ड्राइभर बाहेक मेपिं निम्ह मिजंत यानाः जिमिगु मोटर जाल । गुलि वन उलि मोटर तिंन्हुयाहल, भःभःन्हूम्ह सलथें । जिपिं दुने डोकों त्वपुयातःपिं खाचातथें वाथावाथा ।

नेपाःया लँ । वहे थ्वाथःगु ह्वह्वगंगु, त्यातःगु लँ क्यनाः संविधान सभाया चुनाव तक वनेगु लँ दयेकीपिन्सं जनताया लँया छु वास्ता याइ ? नेपाःया लँ व संविधान सभाया लँ उथें हे । जिमिगु मोटर संविधान सभा पाखेन्ह्यात ।

Publishes in Naali bi-monthly in 1134 Thinla9/2 (68) "Refresshing Sikkim" in 20140114