नियात्रा
राजेन मानन्धर
जिं उमिके न्यनागु थुलि हे जक खः — “छिमिगु मां छिमित छाय् यः? गुलि यः?”
अन वःपिं अधिकांश सहभागित बिट्रोनत खः उमिगु मांभाय् बिट्रोनी खः । उमिसं थःगु नुगलय् दासिवयाच्वंगु खँ छसीकथं कन । थ्व जिगु फ्रन्सय् लछि च्वनागु शायद दकलय् नुगलय् थिउगु दिं जुइ । जिं जिगु एस्पेरान्तो क्लायसय् च्वनीपिं करिब १८म्ह फ्रेन्चतय्के उमिगु मांभाय्प्रतिया मतिना भय्बियाच्वंगु खना । फ्रान्सय् थःगु भाय् न्हनावंगु स्वयाच्वनेमाःपिं फ्रेन्चत उपिं । प्रसंग जि २०१२या अगस्टय् फ्रान्सया प्लूजेकय् जूगु एस्पेरान्तो भाय्या अन्तराष्ट्रिय ज्याझ्वलय् ब्वतिकाःवनाबलय्यागु ।
ब्रेटनी भाय् धइगु फ्रान्सया उत्तरपश्चिमया ब्रेटान्या प्रदेशय् ल्हाइगु छगू भाय् खः । थ्व जात कथं ब्रिथोनिक भाय् अन्तरगत लाः, गुगु थन ग्रेट ब्रिटेनं अर्मोनिका जुयाः थन न्हापांगु मध्ययुगया प्रारम्भपाखे बाय्हिलावःपिं ब्रेटोनतय्सं ज्वनावःगु जुयाच्वन । वेल्श व कोर्निश थें मेमेगु ब्रेथोनिक भाय्त थें थ्व नं इन्सुलर केल्टिक भाय्या रुपय् ब्याख्या यानातःगु दु ।
पुलांगु ब्रेटोन भाय् ९औं शताब्दीइ हे खने दयेधुंकल । १२औं शताब्दीइ तक थ्व उच्च वर्गया भाय् जुयाच्वन । अनं लिपा पश्चिम ब्रेटोनय् थ्व सर्बसाधारणया भाय् जुयावन । राजकाजय् ल्हाः तयेगु महत्वाकांक्षा दुपिं उच्चवर्गयापिन्सं बिस्तारं फ्रेन्चभाय्यात नालायंकल । ब्रेटनीया महारानी (डचेसंं) न्हापा तक लिखित भाय्या रुपय् ल्याटिन छ्यलाच्वंगु खःसा १५औं शताब्दी निसें फ्रेन्च छ्यलाहल । राजनीतिया स्वहाने गयाः सम्पन्नता व प्रतिष्ठा मालीपिन्सं फ्रेन्चया स्वहाने गइगु जुयाः फ्रेन्च भाय् झं झं ब्यापक जुया वन ।
फ्रान्सया राजतन्त्रं अनया चिचीधंगु समुदायया भाय्यात मययेकू बरु बुलुहुँ सरकारी ज्याखँय् फ्रेन्च मदयेकमगाःगु यानायंकल । मेखे क्रान्तिया इलय् मनूतय्सं प्रान्तीय भाय्या पलेसा फ्रेन्च भाय्यात ययेका यंकल, उमि बिचाः कथं अबलय्या प्रतिक्रियाबादीत व राजाबादीतय्सं प्रान्तीय भाय् ययेकाच्वंगु दु । अबलय्या क्रान्तिकारीतय्सं ला सामन्तत व रुढिबादीतय्सं ब्रेटोनी भाय् ल्हाइ धकाः धाइगु ।
लिपा जुजुं मनूत ययेकं मययेकं थ्व थःगु मां भाय् पाखें तापाना वन । थुकिया हे लिच्वः कथं सन् १९६० तक नं अनया राज्यया ब्वनेकुथिइ ब्रेटोनी भाय् ल्हाइपिन्त लज्जित यायेगु ज्या जूगु खः ।
सन् १९५० जःखः तक हे नं झिगू लाख भाषाभाषीत दु धयातःगु थ्व भाय् ल्हाइपि २१औं शताब्दीया न्हापांगु दशकय् थक थ्यंबलय् निगू लाख जक ल्यन । उकिसं उपिं मध्ये ६० प्रतिशत स्वयाः मल्याक मनूत ६० दँ स्वयाः च्वय्यापिं जक दु । २०औं शताब्दीया शुरुइ तक नं ब्रेटान्याया दक्षिणी भेगय् अनया जनसंख्याया बछि मनूतय्सं ब्रेटोनी भाय् जक सः । अनं निसें अन ब्रेटोनी भाय्या अवतरण शुरु जुल । आः संभवतः अन थ्व भाय् जक ल्हाइपिं मनूत सुंहे मदयेधुंकल । सन् १९९७य् याःगु छगू सर्वेक्षण कथं अन थ्व भाय् ल्हाइपिं ३००,००० मनूत दु धैगु तथ्यांक पिकात । आः १५÷१९ दँया युवापुस्ता दुने थ्व भाय् ल्हाइपिं तसकं म्हो जक पिहाँ वःगुलिं थुकियात तनावनेत्यंगु भाय् धकाःधयातःगु दु ।
थ्व भाय् मदयेकाछ्वयेगुली थनया स्कूलतयेगु नं यक्व भूमिका दु । बिसौं शताब्दीया शुरुवात निसें थ्व भाय्यात धक्का लाःवल । १९१४ निसें स्कूलं अन मस्तय्त थःगु मांभासं खँ तक हे ल्हाके मबिल । उमित सजाय बिइत धकाः अन उमिगु परम्परागत सिँया लाकां हयातःगु दइ । मांभासं खँ ल्हाःगु तालकि अनया शिक्षक शिक्षिकापिन्सं उमित व लाकांया माः दयेका क्वखाकातइ, मेपिं मस्तय्सं वयात वेँ हायेकेथें हायेकाच्वनी । अले व मचां मेम्हस्यां ब्रिटोन भाय् गबलय् ल्हाइ धकाः पियाच्वनी । जब वं मेम्हस्यां मांभासं खँल्हाःगु ताइ, वं थम्हं क्वखायातयागु लाकांमाः वया गबलय् तयाबिइ, थःगु पाः ब्यनी । हानं व मचां थ्व हे ज्यायात निरन्तरता बिइ । धयाच्वनेम्वाः थ्व छगू कथंया मानोवैज्ञानिक ख्याच्वः खः अले जिन्दगीभर थ्व भाय् ल्हायेमखु धकाः मस्तय्त पाःफयेकेगु छगू अचूक जुक्ति नं खः। राज्यं झी थाय् थें तप्यंक थ्व भासं च्वीपिन्त चित्तधर दयेकूगु ला खनेमदु तर थज्याःगु अवस्थाय् मस्तय्सं थ्व भाय् ल्हायेगु त्वःता वनीगु स्वभाविक जुल । अले थुकिया लिसें छेँय् मांबौपिन्सं नं थः मस्तय्त थःगु भाय् मल्हाकेगु पाखे बःबिल । छखे स्कूलय् मस्तय्त मानसिक कसा, मेखे धिब्न्यागः ध्यबा ज्याख्यलय् मदुगु भाय् मस्तय्त बोझ जुल धकाः तायेकीपिं मांबौपिं नं अप्वः दया वल ।
जेनं धाल, वया मामं ला ४० दँ तक मुद्धा म्हितल, मस्तय्त कमसेकम स्कूलय् मांभासं खँ ल्हाकेबिउ धकाः तर सुनुवाइ मजू ।
मेखे विशेषयानाः सरकारी प्रशासन व मेमेगु लगजा याइपिन्सं वा यायेगु लक्ष्य ज्वनाच्वंपिन्सं थःगु भाय्यात पंगः तायेकाः गौरवकासाथ त्वता यंकल । पदया लोभय् मनूतय्सं थःगु अस्तीव मियाछ्वत । थ्व खँ नेवाःतय्गु सन्दर्भय् हे धाःसां यक्व पाइमखु ।
आः थ्व भाय् ल्हाइपिं मनूत म्हो जुयावनाच्वंगुलिं युनेस्कों नं थुकियात संसारया खताराय् लाःगु भाय्तय्गु मानचित्रय् ९ब्तबिक या तजभ ध्यचमिुक ीबलनगबनभक ष्ल म्बलनभच० तयबिल । अले तिनि अनयापिं मनूतय्सं वाःचयायेकल भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ धैगु ।
थन नं भाषिक चेतनाया जः लूगु यक्व मदुनि । सन् १९२५ य् प्रोफेशर रोपाज एमोनया कुतलं ग्वालम धैगु पत्रिका पिहाँवल । निगू दशकतकया अथक मिहेनतयात वं । थी थी विधाय् थ्व भासं मौलिक साहित्यया सिर्जना जुल, अले विश्व विख्यात अन्तर्राष्ट्रिय साहित्यिक कृतित थ्व भासं अनुवाद नं याकेगु ज्या जुल ।
सन् १९७७ तक थ्यंबलय् अनया अर्धसरकारी डिवन स्कूलय् ब्रेटोनी भासं स्यनेगु ज्या शुरुजुल । थ्व अभियान अन्तर्गत हजारौं मस्तय्सं थ्व भाय् सयेकेखनाच्वंगु दु, स्कुलया पाठ्यक्रम दुनेच्वनाः ।
उलि जक मखु, थीथी कमिक्सत थ्व भासं पिदंगु दु, रेडिओ केर्नथेंज्याःगु छगू निगू रेडिओं ब्रेटोनी भासं ज्याझ्वः बियाच्वंगु दु, छगू निगू टेलिसिरियल नं थ्व भासं हिलाः क्यनेगु यानाहःगु दु । आः थ्व उमिगु लागि हिराथें मूल्यबान् जुयाच्वंगु दु । पिनें वःपिं सुं नापलातकि थज्याःगु खँ त्वःमफिक्क कनी ।
न्हापा न्हापा उमिगु सहित्य विकास जूगु खःसां लिपा जूलिसे सिर्जना छ्वासुयावन — च्वःमदु धकाः मब्वन, ब्वंमदु धकाः मच्वल । आः अन ब्रेटोन साहित्यया छगू सिमित परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । ततःधंगु सफूपसलय् नं ब्रेटोन भाय्या अलग्ग दराज सजेयानातःगु दइ, पसलय् वंपिनि निगू प्यंगू ब्रिटोन भाय्या सपूm न्याय, अले व दराजया लिक्क च्वनाः पासायात फोटो कायेकी । अनच्वंपिनि थः ब्वनेसःसां मसःसां निपाः प्यपाः ब्रेटोनी भाय्या सफू थःगु छेँया दराजय्, लाइब्रेरीइ सजेयानातयेगु यात तःधंगु गर्वया विषयया रुपय् काइ, कन्हेकंसा थ्व सपूm दक्व ब्वनेमानि धकाः धयाच्वनी । थः ब्वने हे मसःसां पासापिनिगु छेँय् वनीबलय् अनया बुकर्याकय् पतिंचा वालाः न्यनी ब्रेटोनी भाय्या सफू मतया ला? अले मदु धाल कि तसकं मभिंम्ह, क्वह्यंम्ह व गैरजिम्मेवार नागरिकया रुपय् प्रस्तुतयाइ , दक्वसिया न्ह्यःने ।
थौंकन्हय्या ब्रेटोनी भाय् न्हापाया मूल भाय् स्वयाः यक्व पायेधुंकल । आः ला पुलांगु ब्रेटोनी भाय्या छुं छुं खँग्वः जक दनि आधुनिक ब्रेटोनी भासय्, व नं दार्शनिक व वैज्ञानिक खँग्वःया रुपय् ।
संघर्ष अझं सिमधःनि । थौं नं अनया राज्यं थःगु संविधानया निगूगु धारा यात हीकेत तयार जुयाच्वंगु मदु, गुकिया कथं व गणतन्त्रया भाय् फ्रेन्च जुइ धकाः धयातःगु दु । अथे जुइगुलिं न्ह्याक्व भाय् ल्हाइपिं दुसां थ्व भाय्यात खतराय् लानाच्वंगु भाय् धकाः हे धयातःगु दु ।
८० दुम्ह ग्याब्रिएलं तछ्यानाः धाल, “जिमिगु भाय् धैगु जिमिगु प्राण खः । थ्व मदयेकं जिपिं म्वायेफइमखु ।”
उमिगु मांभाय्या हबिगत, मतिना व हानं भाय् म्वाकेगु प्रविबद्धता खनाः जिगु नुगः पलख द्रविभूत जुल । जि छकलं थःगु देसय् थ्यन । थःगु भाय्या पुनर्जागरण कालया महारथीतय्गु किपा जिगु मिखाय् लुत, अले थौंकन्हय् भाषासेवाया नामय् जुयाच्वंगु आन्दोलन व उकिया लिउने सुलाच्वंगु पदया राजनीतिया प्याखं लिसा लिसा कयाः वयाच्वन ।
आन्दोलन झीथाय् नं मजूगु मखु । थौ म्हिगः जक जूगु नं मखु । झीगु भाय्या आन्दोलन शुरु जूगु पण्डित निष्ठानन्दया एकविंशति प्रज्ञापारमिता (नेसं १०२९) निसें कायेगु खःसा झीसं झीगु मांभाय् म्वाकेगु आन्दोलन यानागु १०४ दँ दत । थुकिया दुने गुलि सपूm पिदन जुइ, पत्रपत्रिका पिदन जुइ, गुलि स्यां म्ये हाल जुइ, गुलिस्यां प्याखं हुल जुइ । अझ गुलि संघसंस्थात नीस्वन जुइ, ग्वम्ह अध्यक्ष जुल जुइ, ग्वम्ह सल्लाहकार जुल जुइ, ग्वःकः चुनाव जुल जुइ, गुलि चुनाव क्वथल जुइ, गुलि गोष्ठी व र्याली जुल जुइ । गुलि चन्दा काल जुइ, गुलि भ्रष्टाचार जुल जुइ । हानं थ्व हे त्वह तयाः गुलि ल्वापु जुल जुइ ।
थुलि मछि जुइ धुंकाः आग्रह, पूर्वाग्रह, द्वेष व दम्भयात छखे तयाः स्वयेगु खःसा झीगु ल्हातिइ छु दु ले? नेवाःभाय् ल्हाइपिं झं झं म्हो हे जुया वनाच्वंगु दु, भाय् न्हनावन, त्वःतेमजिल धकाः भाषण याइपिन्सं थःमस्त लिसे खय् भासं खँ ल्हानाच्वंगु दु, नेवाः भासं साहित्य सिर्जना याइपिं झं म्हो जुया वनाच्वंगु दु, पिकाःगु सपूm न्याःमदयाः छ्लिइ फ्वसाह्वहयेकातयेमाःगु दु, छगू पुस्तां भाय् थः मस्तय्त भाय् मस्यनाबिउबलय् वया मस्तय्सं सयेके ल्हाये धकाः स्वःसां गतिपति मदूगु भाय्या निर्माण जुयाच्वंगु दु । थ्व हे मखुला झीगु सछिदँया उपलब्धि? मंकाःखलःया ज्याकुथिइच्वंगु सिद्धिदासया पोट्रेटं नवाइमखुत, लखुतीर्थय् धंकातःगु जगतसुन्दरया सालीकं स्यंवइमखुत, चित्रधरं च्व धाःवइमखुत । दुपिं पुलांपिनि पुलांपुलांगु बाखं ककं लिमलाः, न्हूपिनि न्हून्हूगु फेसनयायां लिमलाः । धाथें झीगु भाय्या धाथेंगु आन्दोलन गबलय् जुइगु?
उमिके जिं न्यना, “छिमिगु भाय्या आन्दोलन याइगु संघसंस्थात गुलि दु? अले सु उकिया नेता?”
जेनं धाल, “दु जुइ, तर जिमिं हरेक ब्रिटोन जनता छगू छगू संस्था खः । जिपिं हे आन्दोलन ।”
जितः लुमन । जि ग्रेजिल्योनय् दुबलय् छकः नयाच्वँच्वं चि दूगु बटरया खँ वल । ब्रितान्याय् थथे चि दूगु बटर नइ । जिं नकतिनि ल्यासेचाम्ह मिसायाके न्यना, “छन्त ब्रिटोन जुयाया गर्व दुला?”
वं गपलय् क्वखनातःगु वहया चिकीपूगु सिखः लिकयाः क्यन । उकिइ यगानाच्वन ब्रितान्यया नक्सा । गर्वं छ्यं धस्वाकाः धाल, “दु । जि न्ह्याथाय् दुसां जिकय् ब्रितान्या दु ।”
अथे जूगुलिं उमिगु अवस्था आः उलि नाजूक मजू । न्हापा थम्हं मांभाय् मसयेकागुलिं उमिसं आः थःमस्तय्त थःगु भाय् स्यनेफयाच्वंगु मदु । आः ला उमिगु हे भासं धायेगु खःसा उमिसं थःगु भूमिइ सुचुकातःगु इतिहास दुने थःगु मांभाय्या उत्खनन् यानाच्वंगु दु ।
उमिसं भाय् सःपिं अजाअजिपिनिगु बांलाक सम्मानयाना च्वंगु दु, उमिगु म्हुतुं पिज्वःगु हरेक ब्रिटोनी वाक्य उमिगु लागि अमृत । उकिया हे भरय् थी थी थासय् ल्याय्म्ह व मस्तय्गु लागि चिचीधंगु कोर्सया व्यवस्था यानाः थः मस्तय्त अन छ्वयाच्वंगु दु । थः व्यस्तताया कारणं व उमेरया कारणं न्हूगु चीज सयेकाकाये मफयेधुंकूसां थःगु भविष्य थ्व अधिकारं वंचीत मजुइमा धैगु उमिगु मनसुवा खः । उमिसं थःगु भासं सपूm च्वयेगु यानाहल । हरेक सपूm पसलय् छगू अलग र्याक दइ ब्रिटोनी भाय्या सपूmया । थः भाय् ल्हाय् मसःसां थःगु भाय्या निगूप्यंगू सपूm छेँय् मतइम्ह मनूया अन न्हाय् दइमखु । लिसें अनया मेयर स्वयम् हे थ्व भाषिक आन्दोलनया समर्थक जूगुलिं अन स्थानीय तवरं जुयाच्वंगु ज्याझ्वःयात वयागु ग्वहालि दु । अथे जुयाः ला व सिटीहलय् हप्ताया छन्हु ब्रिटोनी भाय्या म्ये व प्याखंया रंगारंग ज्याझ्वः न्ह्याइ ।
थम्हं ई स्वयाः निर्णय यायेमफत कि भाग्ययात दोष बिइ, भाग्यबादी जुइ झी । जीवन हे संघर्ष खःसा पलाः पलाखय् संघर्ष हे याये माल नि । दुश्मनं हमला याःवयेधुंकाः नं लाकां न्ह्याकाबिइम्ह च्यः पियाच्वन कि लखनउया नवाबया थेंज्याःगु हबिगत जुइ । थ्व झीसं मसिउगु खँ मखु । नेवाःत व ब्रिटोनतय्गु नियति थनथाय् ज्वःलाः वइ ।
अन्तय् जिं नेपाःया भाषिक विविधता, संविधानं वियातःगु भाषिक अधिकार व नेपाःया तनावनाच्वंगु भाय्या लिसें जिगु मांभाय्या अवस्थाया बारे बःचाहाकयेक कना । उमिसं जिकय् बिट्रोन लुइकल, जिं उमिके नेवाः लुइका । आजु छगू हे जूसा नापं न्ह्यावनां छु पाइ । उपिं व नेवाःत जक मखु, थ्व तःधीम्ह न्यां चीधिम्ह न्यायात नइगु विश्वय् थःगु भासं नवाये मखंपिं यक्व यक्व दु, उपिं छपँ छधी जुइमाः । थःत थम्हं ध्वंलाये छता मजिउ, साथ बिइपिं नं थन यक्व दु ।
जिं उमित इनाप याना — “जिमिगु देसय् जिमिगु अवस्था नं छिकपिनिगु स्वयाः यक्व मपाः । जितः छिकपिन्सं नेपालय् च्वंम्ह ब्रिटोन धकाः स्वीकार यानादिसँ ।”
Published in Sandhya Times on 20130913 "Struggle of the Britons for mother language"
