दँय्दसं गुंला वइ । गुंला वल कि धर्म संस्कृतिइ च्यूताः दुपिं छथ्वः मनूत अले नेवाःतय्गु संस्कृतिइ कुंखिनेगु थाय् मालाच्वनीपिं मेखलः मनूतय्गु ध्यान ख्वनापाखे वनी । गन बौद्ध नेवाःत स्वयम्भुइ वा मेमेथाय् वनेगु याइ धाःसा ख्वनाया छपुचः ल्याय्म्हत धँवा ज्वयेकाच्वनी च्वलेचिया गःपः वांन्यायेत । पिने च्वंपिन्सं थवंथवय् न्ह्यसः तयाच्वनी थुगुसिइ नं उमिसं च्वलेचा वां हे छ्वइगु जुल ला ?
सापारुया कन्हय् कुन्हु ख्वना धइगु स्वनिगःया दक्षिण पाखेलाःगु छगू गां गुगु तू चिकं व सिकालि द्यःया कारणं नां जाः, अन छगू कल्पनातक नं याये थाकुगु तथाकथित ‘जात्रा’ जुइ । उकुन्हु अन च्वंगु भ्यातनालं जाःगु फोहर वांछ्वइगु ‘देय् पुखू’ धइगु पुखुलिइ अनया वडा कार्यलयं छम्ह म्वाःम्ह च्वलेचा वांछ्वयाबिइ अले झिम्ह झिंनिम्ह ल्याय्म्हत पुखुलिइ लाल काकां व च्वलेचा ज्वनाः बेपत्ता जुइक बिसिउँ वनी, जात्रा क्वचाइ । थुकियात थःगु परम्परा धाइपिं व थ्व छु जात्रा धइगु हे मसिउपिं ख्वनामित त्वालाहां जक स्वस्वं जात्रा सिधइ । उमिसं थथे यायेवं छु जुइ धइगु मसिउ, याये जिउ ला मजिउ ला धइगु बारे स्पष्ट धारणा तकं तयेफइमखु । अझ व हे पुखूया सिथय् कःसिइ न्याता रंगया बौद्ध झण्डा ब्वयेकाच्वंम्हेस्यां तकं अथे यायेमजिउ धाइमखु, मूकदर्शक जुयाः ‘आनन्द’ कयाच्वनी ।
मेगु हरेक जात्रापर्व, धर्म, संस्कृतिया विषयय् छप्वाः म्हुतुं नवाइपिं ख्वनामित थ्व ‘जात्रा’या विषयय् धाःसा विभाजित खनेदु । न्हापा न्ह्याकथं चलेजुयाच्वंगु खःसां प्यदँ, न्यादँति न्ह्यः कान्तिपुर न्हिपतिइ थुकिया विभत्स फोटो सहित समाचार वयेवं थ्व जात्राया चर्चा देय्न्यंक जुल । थ्व स्वनिगलय् दच्छिया सछिगु धइथें जात्रा जुइ तर थुकिं ति मेमेमगु जात्रां ध्यान साले मफु, संचार माध्यमय् थाय् कायेमफु । थ्व धाःसा तःताजि कथं बौद्धिक, धार्मिक, साँस्कृतिक व मेमेगु ख्यलय् चर्चा, टिका–टिप्पणी व आलोचनाया विषय जुल । विशेष यानाः जनावरतय्गु हित व अधिकारया खँ ल्ह्वनीपिनिगु संघसंस्था व अहिंसावादी धार्मिक संघ संस्थां थुकियात अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् हे प्रचार प्रसार यानाः नेपाःया इज्जतय् ल्हाः तल ।
मजुइगु नं छाय्? थ्व जात्रा हे थज्याःगु । अथे जुसेंलि ख्वनाया हे छगू वर्र्गं थुकिया विरोध यानाहल – थ्व ज्या दिकेमाल धकाः थम्हं फक्व कोशिस यानां नं च्वन तर हिंस्रक, अमानवीय व अन्धविश्वासी पुचलय् धाःसा थ्व खँ पचेमजुल, विरोधया नं विरोध जुल ।
स्वनिगलय् थी थी कथंया जात्रा पर्व दूगु खँ सकस्यां सिउ । अज्याःगु परम्परा झीगु जीवनया छगू अभिन्न अंग खः, झीगु पुलांगु पुर्खां लिपाया सन्ततियात त्वःतावंगु सम्पदा खः । अज्याःगु सम्पदां झीगु न्हाय् तपु याइ, छाय् धाःसां अज्याःगु परम्परा धइगु सलंसः दँ पुलांगु स्वनिगःया सभ्यताया दसि खःसा व न्ह्याम्हेस्यां न्ह्याकूसां छगू कारण मदयेकं लहरं बहरं जक न्ह्याकूगु मखु । व हे कारणं थौं तक झी उकिइ सहभागी जुयत प्रेरणा बिइ , अन वनेवं झीसं गर्व यायेखनी । तर ख्वनाया देय्पुखू जात्राया सवालय् धाःसा थ्व खँ मिलेमजू ।
स्वदेशी व विदेशी लेखकतय्सं च्वयातःगु इतिहास, धर्म, संस्कृतिया विषयया सफुतिइ थ्व जात्राया चर्चा जूगु मदु धाःसां जिउ, गनं गनं प्रसंगवश उल्लेख तक जूगु खनेदु । अथे हे ताकं ताकं खँ ल्हानाः विद्वान जुइत स्वइपिं नेवाः विशेषज्ञतय्सं थ्व जात्राया बारे स्पष्ट धारणा न्ह्यब्वये मफु । अले ख्वनाय् हे च्वंपिं बुराबुरितय्के नं थ्व जात्रा गुकथं न्हयात, छाय् न्ह्याकल, गबलेंनिसें न्ह्यानावयाच्वंगु धइगु न्ह्यसःया लिसः मदु ।
वंगु सेप्टेम्बर महिनाय् साँस्कृतिक सम्पदा नेपाल नांगु छगू संस्थाया ग्वसालय् ख्वनाया हे सामुदायिक भवनय् थ्व जात्राया विषय् छगू सहलह जूगु खः । थुकिया बारे प्रो–पब्लिक थेंज्याःगु संस्थां ला विरोध हे यात, तर थ्व जात्रा न्ह्याकातयेमाः धाइपिं बुरापिन्के नं थ्व जात्राया ऐतिहासिक व साँस्कृतिक महत्वया बारे तर्क मदु । उमिगु धापू कथं थ्व ‘जात्रा’ राणाकालय् न्हयाःगु खः अले अबलय् अनया प्रशासक जुयाच्वनीम्ह द्वारें च्वलेचा पुखुलिइ वांछ्वयाबिइगु खः । थुकिया हे भरय् थपाय्च्वः विवाद ब्वलंकूगु थ्व प्रचलनयात ‘जात्रा’या नां बिइ जिउ ला? उमिके थ्व च्वलय्चा सु द्यःया नामय् वा भूतया नामय् वांछ्वइ धइगुया लिसः मदु । थ्व जात्रा पुखुलिइ छु छु जातयापिं वनीगु, वने न्ह्यः, वनेधुंकाः गनं पुज्यायेमाःला, म्वाःला? जात्राया तयारी गुकथं याइ? उकुन्हु त्वालय् भ्वय्, नखत्या जुइला मजुइ ला? थ्व जात्राया बारे गनं गुगुं कथंया लिखत दूगु मसिउ, सुनां अभिलेख च्वयातःगु मदु । अथे हे ख्वनामितय्गु हरेक नखः चखः व बुसांनिसें मसिइतकया संस्कारलिसे स्वापू दूगु सिकालि अजिमा वा रुद्रायणीलिसे नं थुकिया छुं स्वापू खने मदु । पुजारीं सिसाबुसा पुखुलिइ वायेगु व च्वलेचा वांछ्वयेगुया दथुइ स्वापू मदु । अले गथे जुयाः थ्व झीगु संस्कृति जुइ ?
देय्पुखूया लु सिधयेवं थ्व जात्राया मेगु ज्या शुरु जुइ । बुरापिन्सं धाःकथं गुम्हेस्यां व च्वलेचा स्याइ, व वयाम्ह जुइ अले वं उकिया पलेसाय् त्वालय् भ्वय् न्यायेके माः, मोहनिबलय् त्वालय् नाटक दयेकाः क्यने नं माः । तर स्थानीय मनूतय्सं तःदँनिसें थ्व धाःसा दिइधुंकल धकाः स्वीकार यात । उलि जक मखु, दँय्दसं च्वलेचिया खँय् अन ल्वापु जुइ, अले भ्वय् न्योकेगु खँ वलकि त्याकूम्हेस्यां व सिइम्ह च्वलेचा पुखुलिइ हे वांछ्वये हइ ।
च्वलेचा वांन्यायेगु संस्कृति खःसा भ्वय् नकेगु, नाटक क्यनेगु संस्कृति मखुला ? भ्वय् व नाटक त्वःते जिउसा च्वलेचा त्वःते मजिउ ला ? थुकिं हे क्यं च्वलेचा प्रथा अनया संस्कृति मखु अन च्वंपिनिगु हिंस्रक व अमानवीय स्वभावया प्रतिविम्ब जक खः ।
संस्कृतिया हे खँ ल्हायेगु खःसा सकस्यां सिउ, ख्वनाया संस्कृति, सम्पदा, गौरव व पहिचान धइगु अनया तू चिकं खः । देय्न्यंक प्रख्यात उगु ख्वनाया चिकं थौं उखानय् जक सीमित जुयाच्वंगु दु, थ्व द्वलंद्वः दँ पुलांगु परम्परा थथे न्हंकाछ्वये मजिल धकाः युनेस्कों तकं साः ल्ह्वनाबिल तर चिकं पिकायेमफुत । आः ख्वनाया संस्कृतिया चिउताः दुपिन्सं च्वलेचा जक वांन्यायेगु लाकि साः नं चलेयायेगु ? ख्वनाय् च्वंपिं नेवाःतय्त चिकं बंजाः धायेके यः लाकि च्वलेचा वांन्याइपिं धायेके यः?
थ्व ‘जात्रा’या ऐतिहासिक प्रमाण वा दस्तावेज न्हयब्वये मफुतलेया निंतिं छम्ह औसत नागरिकया निष्कर्ष थ्व हे जुइ कि थ्व ख्वनाया मौलिक व साँस्कृतिक नखः मखु । बरु थ्व अबलय् अनया तःधंपिं प्रशासकतय्गु अन च्वंपिं सोझापिं नेवाःतय्त थःथवय् ल्वाकेगु छगू योजना जक जुइफु । थुकथं ठुलाठालुतय्सं स्याये नं मजिउम्ह, वांछ्वये नं मजिउम्ह छम्ह ल्वगिम्ह च्वलेचायात माध्यम दयेकाः अन गामय् थःगु हैकम नं कायम यात जुइ अले ब्वनामतःपिं छुं मसिउपिं “गामाः”तय्त अमानवीय ज्या याकाः, ल्वाकाः मनोरञ्जन नं याये खनी जुइ । आः छु थज्याःगु आधारहीन प्रथायात झीसं थःगु संस्कृति धकाः नालाच्वनेगु ला? यदि थथे खःसा छम्ह अय्लाःगुलुं छकः नशाय् करपिनि मिस्तय्गु इज्जतय् ल्हाः तल धाःसा उकियात नं संस्कृति धकाः दँय् छकः अथे मयासे मगाःगु धकाः धायेगु अवस्था वइ ।
शायद थुलि ब्वने धुंकाः ख्वनामिपिन्त तं नं पिहाँ वल जुइ । वय्कःपिन्सं धयादीफु – थ्व जात्रा धइगु ख्वनाया आन्तरिक खँ खः, पिनेच्वंपिन्सं वास्ता तयेम्वाः । तर जब च्वलेचिया खँ ज्वनाः गैरनेवाःतय्गु समुदायं नेवाःतय्त कक्कु ज्वनी, उमिगु अल्याख संस्कृति व सम्पदाय् ध्याचलं छ्वाकी, अले थ्व प्रथाया पुरातात्विक व साँस्कृतिक महत्वया बारे सिइकेगु व थुकिइ थःगु सरोकार क्यनेत हरेक नेवाः बाध्य जुइ । थौं कुमारी निसें बुंगद्यःया जात्रायात तकं सह मयाइपिनिगु ल्हातिइ राज्यसत्ता दु, उमिसं कन्हय् च्वलेचा ज्वंपिन्त झ्यालखानाय् तयेमयंकी धायेमफु । अथे जूगुलिं कि त ख्वनायापिं वा मेपिं सुनां नं अनया थ्व ‘जात्रा’या ऐतिहासिकता व औचित्य प्रष्ट यायेमाल (अथवा ऐतिहासिकता हे लुइकूसां थ्व वर्तमान परिवेशय् थज्याःगु अमानवीय ज्यायात तर्कसंगत ढंगं थुकिया बचाउलय् अनया लब्धप्रतिष्ठित मनूखं देय्या कानून व अन्तर्राष्ट्रिय कानुनयात कःघानाः वक्तव्य बियाः गर्वसाथ दँय् दसं जिमिसं थुलि बांलाःगु जात्रा हनाच्वनागु दु स्वःझासँ धकाः सार्वजनिक इनाप यायेगु वातवरण हयेमाल, अले इनाप नं यायेमाल) कि मखुसा गुलि फु उकि याकनं आवंलि ख्वनाय् च्वलेचा वांन्यायेगु ज्या जुइमखुत धकाः सगौरव घोषणा यायेमाल । थुकिं यानाः समस्त नेवाःतय्गु न्हाय् धस्वाइ ।
सन्ध्या टाइम्स २००४ अगष्ट १३
