झीसं मयाःसा सुना याइ ?

रा मानन्धर

थ्व स्वनिगः विश्वया हे ल्याः खायेबहगु छुं अज्याःगु शहरतय् धलखय् लाः. गन थितुंथिइक प्राचीन सभ्यताया न्हाय्कं थें सांस्कृतिक सम्पदात झ्वःलाक दनाच्वंगु दु । थ्व हे कारणं स्वनिगःयात युनेस्काें विश्व सम्पदा क्षेत्रया धलखय् दुथ्याकूगु खः । थज्याःगु ध्यबां कायेमफुगु नीधिया रक्षा, संरक्षण झीसं मयाःसा सुनां याइ ?

बौद्ध व हिन्दू सभ्यताया मंकाः क्यब जुयाच्वंगु थ्व उपत्यकाया मौलिकता हे थनया बज्रयानी महाविहारत वा बहाःबहित खः धाःसां पाइमखु । हलिमय् गनं मदु कथं अनात्मवादी बौद्धतय्सं न तन्त्रया साधना यानाः बौद्ध धर्मयात बृहङ्गम स्वरुप बिइत थनया शाक्य व बज्राचार्यत थनिं द्वःछि दें न्ह्यः हे सफल जुइधुंकल । उकिया हे किचः कथं येँय् जक हे स्वीगू पीगू बहाःबहीत दु, यलय् व ख्वपय् नं ल्याः खाःसा सच्छिं मल्याक हे दु । थ्व थनया बौद्धमार्गीतय् निंतिं जक मखु, समस्त देय्या हे गर्वया खँ खः । पण्डित हेमराज शाक्यजुया धापूकथं येय् जक १२० गु बहाः बही दूगु खः, अले डा. जगदीशचन्द्र रेग्मीजुं थन लिच्छवीकालय् ४४गू व यक्ष मल्लया पालय् १२८ गु बहाःबही दुगु खँ ह्यथनादीगु नं थन लुमंकेबह जÞू ।

झीगु न्ह्यःने दनिगु व बहाःबहीया थःथःगु इतिहास दु । विद्वानतय् धापू कथं व बहाःबहीत थौ स्वयाः १००० निसें ३५० दें न्ह्यः निर्माण नूगु खनेदु । उलिमछि दें न्हापा थनया बासिन्दा झी नेवाःत उलि सभ्य, सुसंस्कृत जुइधुकल धकाः करपिंत कनेगु ÷ क्यनेगु तक न तःधंगु खं खः ।

झीसं खनाच्वना, हरेक बहाःया हरेक कोण छगू निश्चित वास्तु शास्त्रया लँय् दु । गुगु दिशायु लुखा दइ, लुखाय् छु दइ, लुखालिसे सु सु द्यःतय्गु मूर्ति दई, अनं दथुइ छु दइ, जवय् छु खवय् छु दइ, हानं क्वाःपाः द्यः गन दइ, व फुक्क इल क्वातुकातःगु नियमं चिनातःगु दु । व फुक्क दयेकेत सिँकमि, दकःमि व मेमेपिं कलाकारतय्सं थःगु जिउ ज्यान बिउगु दु । उकिं थौं हरेक बहाःबही थः हे छगू संग्रहालय खः धकाः विदेशी विद्वानतय्सं तारीफ यानाच्वंगु दु ।

उलि जक मखु, थज्याःगु बहाःबही धइगु छगू भौतिक संरचना जक मखसे आध्यात्मिक चिन्तनया लागि अध्ययन केन्द्र नं खः । तथागतया पालिइ श्रद्धाया स्वाँ छानाः सुखावति भुवनय बास लायेगु कामना यायेगु ला द हे दु, उकिया लिसें अन पाःलाःपिं गुरुजुपिनि न्हियान्हिथं पुजा यायेमाः, वसपोलया परिवार तक अप्रत्यक्ष रुपं थ्व ज्याय् संलग्न जुइमा । हान थ्व सम्बन्धित शाक्य व वज्राचार्यतय् बरे छुयेगु व आचाः लुयेगु तीर्थस्थल तकं खः । मेखे व स्मारकत छगू सम्प्रदायया जक यकःति मखु धयार्थे दँय्दसं बहिद्यः ब्वयेगु परम्परा नं न्ह्याकातल । थुकिं छखे थम्हं संरक्षण यानातयापिं समयुद्यःत, सपूm, तिसावसः इत्यादि ब्वयाः...............सर्वसाधारणं नं व निधि धइगु जिमिगु नं खः धयायें बालाक बिचाः यानातः मतः निरीक्षण यानाः थःगु सरोकार नं क्यने खन ।

धुलिमछि धायेधुंका थौ थ्व नं धायेत झी बाध्य कि पुलांगु बाखं कनाः किसिन्हाय् छुइ गुलि अःपु वर्तमानय् व गौरवमय इतिहासया निरन्तरता लुइके उलि हे थाकु । थौं झीगु पुर्खा त्वःताथकूगु बहाः बहीया अवस्था गथे च्वं छकः बिचाः यानास्वःसा झी ’गुलि लखय् दु’ धइगु सिइदइ ।

बहालय् बँ पुइमाः धइगु दक्वस्यां स्यू, तर यक्व धयाथें बहालय् नगरपालिकाया कन्टेनर थेंज्याःगु अवस्था दु । धू फिफि दयाः खापा हे तिइमजियाच्वनी,. तर सुनां नं तुफि छकः संकी मखु । द्यःया मूर्ति, लुखा, झयाः, त्वलं, त्वानासिँ, गं, सिंह इत्यादिइ फिफि खिति थानाच्वंगु दइ, माखापिखां भुनाच्वंगु दइ, बौद्ध गुथि, संरक्षण समिति, टोल सुधार समितिया मिखा वनीमखु ।

विहार वा महाविहार धइगु नामं हे क्यं, व द्यःछें खः, देगः खः अले व मनू च्वनेगु थाय् मखु । तर थौं शायद हे अज्याःगु बहाःबही ल्यं दनि गन मनूतय्गु बसोबास मदु, नयेगु निसें फायेगु तकया, ज्या जुयाच्वंगु मदु । स्यूगु हे खँ खः, बहाः बही नितँ जाः जक जुइ । नेवाःतय्गु छेंय् छ्यलि, मातं, च्वत व बइगः दयेमाः अले हरेक तल्लाया थःथःगु प्रयोजन दुसा शाक्य व बज्राचार्यत जक छाय् थथे छथाय् हे द्यनीपिं अले छथाय् हे नइपिं जुल ? स्वनिगःया बौद्ध विहारया विषयय् यक्व अध्ययन यानादीधुकूम्ह भाजु निल्स गुस्चोया बिचाः कथं, बहाः बहिली मनूत स्थायी रुपं च्वनेगु याःगु ५०–६० दें स्वयाः आपाः मदुनि ।

लिपा जूलिसे व धार्मिक स्थल जक दयां नं अन च्वनेगु यानाच्वंपिन्त मगात, अले उकिया लालपुर्जा दयेकेगु, बालं तयेगु, अंशबण्डा यायेगु जक मखु, मिया वनेगु तकं जुल । च्वनाच्वंपिंस नं गुलिस्यां कलात्मक व प्राचीन लुखा, झ्याः हिल, तिकिझ्यालय् खापा तल, गंझ्याः त्वपुनाः बरण्डा पिकाल, प्लाष्टर यानाः रंग पात । बौद्ध स्मारकय् ब्याट्री पसः निसें ममचा पसः तक तयेकाः धर्मया ख ल्हानाच्वना झी । वयां लिपा उलिं जक नं मगात, अले जगनिसें थुनाः थः यःथे न्यात, खुँत जाः यानाः ढलान बिल्डिङ्ग हे दयेकल । गौरव यायेगु संस्कृतिया भौतिक स्वरुप हे मदुर्सेलि झीगु परम्परा बाखनय् जक सीमित जुल, लेख व भाषणय् जक तक्यन । जुलं जुलं क्वापाःद्यः दुगु छेँयात हे नं ढलान यानाः....... धंकाः संस्कृति प्रति ममताया ध्वाँय् ब्वयेकल । थनथाय् थःगु संस्कृतिइ गौरव याइगु महानगरपालिका नं ल्वःमंके मफइगु ग्वाहालि याःगु दु (अज्याःगु सम्पदायात निजी छेँया रुपय् नक्सा पास यानाबियाः) । छु झी आजुपिस ध्यबा मदु धकाः नितंजाःगु जक दुगु बहाःबही दयेका थकल जुइला ?

थज्याःगु अवस्थायू झीगु मौलिक संस्कृति, धर्म व सामाजिक चालचलनया प्रतिनिधित्व याइगु बहाःबहीत अतिक्रमण व दुरुपयोगपाखें मुक्त जुयाः थःगु मौलिक स्वरूप व प्रयोगय् लित हयेमाःगु खँय् विवाद दइमखु । तर थज्याःगु बहुमुल्य सम्पदात स्यके न्हके गुलि अपु उलि ल्ह्वने अपु मजू । दय्या हे. इज्जत जुइधुंकूगु थज्याःगु स्मारक संरक्षण यायेगु जिम्मा राज्यया हे खः, तर नेवाःतय्गु सम्पदा व संस्कृति रक्षा यानातयेत सरकार आःतक गुलि सकारात्मक दु धकाः बिचाः याना स्वत धाःसा उलि आस कायेथाय् मदु । उकिं थुखेपाखे नेवाःतय्गु हे संघसंस्था व विशेष यानाः धार्मिक पुचःत सक्रिय जुइमाल । कमसे कम बौद्ध बहाःबहीया संरक्षण जुइमाल, अन धार्मिक वातावरण लित वयेमाल धइगु सः जक पित वःसां बांलाःगु भविष्यया कल्पना यायेफइ ।

संरक्षणया खँ वल कि ध्यबाया खँ लिसें वइ । तर बहाः बहिली च्वंपिं मनूत सम्पन्न जूगुलिं संरक्षण स्वयाः अप्वः विनाश जुयाच्वंगु दु । अथे जूगुलिं ध्यबा दुपिनिगु ल्हातिइ लानाच्वंगु बहाः बहि बिल्डिङया रुपय् विकास जुयावन, आधुनिकताया नामय् राज्यया जग्गा, बाज्या अजिपिनिगु सम्पदाय् अतिक्रमण जुयाच्वन धाःसा ध्यबा मदुपिनिगु बहाः बहि जक जीर्ण ल्यनाच्वंगु दनि, अथवा सिमेन्टया न्हय्तँ जाःगु छें जुयावंगु स्वयाः संरक्षित तिनि । ध्यबा झीके मदुगु मखु, उकियात थःगु ध्यबा धकाः गौरव यायेगु सम्पदाया संरक्षणय् छ्यले जक फयेके माल ।

लसताया ख खः कि बौद्धत तःता कथं संगठित जुयाच्वंगु दु । उकिइ नं तःगु मछि हे नां दंगु अले आर्थिक रूप सबल बौद्ध संघसंस्थात दु । उगु संस्थातय्गु पहलय् धर्मया प्रचार जुल, तार्किक बहस जुल, पिनें वयाच्वंगु चुनौतिया सामना यायेगु शक्ति मुन । आः थ्व हे शक्तियात सदुपयोग यात धाःसा स्वनिगलय् च्वंगु दक्व बहाःबहीत छगू धुका. मेगु संरक्षण व जिर्णोद्धार यायेत यक्व ई काइमखु । दकलय् न्हापा थ्व ई धइगु थम्हं जक दक्व स्यू थें शास्त्रार्थ यायेगु ई मखु, दुनाच्वंगु स्यनाच्वगु व तनावंगु बौद्ध विहारत व उकिया गौरव मुंकेगु व लित हयेगु ई. खः धकाः वा. चायेकेमाल । अनं लिपा थःथवय् सहलह यानाः पुलांगु तं, शत्रुता व असमझदारी ल्वः मंकाः छप्पँ जुइमाल ।

ख ला छुस्याबहाः, यतखाबहाः व इतुंबहाः थे ज्याःगु थाय् विदेशीतय्गु ग्वाहालिं ज्या जुल, जुयाच्वंगु दनि । तर ग्वाहालि धइगु थःगु छें निसें शुरु जुइ । पत्रपत्रिकाय् बुद्ध धर्म, बज्राचार्यया अर्थ व पुलांगु बाखंया बखान याये अःपु तर थःगु यानाकायेधुनागु बहाः बहीयात हानं धर्मया ज्याख्यलय् जक छ्यले दइ धकाः लित बी थाकु । थ्व ला शाक्य व बज्राचार्यया बौद्ध पण्डिततय् नितिं अग्नि परिक्षा...

सन्ध्या टाइम्स ११२३ पोहेलाथ्व ८ (२००३।१।१०) य् पिदंगु