तिस्तुङय् वज्रबाराही व सत्तल सिंह महाराज नाप लाःगु दिं

राजेन मानन्धर
स्वनिगःलं पिने लानाः नं थःगु धर्म व संस्कृति ल्यंकातःपिं नेवाःतय्गु देय् तिस्तुङ । अन थी थी जात्रा जुइ धकाः धाःगु न्यनातयागु, गबलें वनेगु जोरेमजुयाच्वंगु, उकुन्हु पासा रेखां धाःगु अन द्यःप्याखं दु, झिंनिदँय् छकः क्यनीगु, वनेगु खःला धकाः न्यन । मेगु झिंनिदँ म्वाइला मम्वाइला, ज्या पाँय्पाँय् सां थःत चिनातयेमफुत, जि नं वनेगु सहमति क्यना । पासापिं अनुप, कृतन व श्याम वना हे च्वनेधुंकूगु खनी । जिपिं धाःसा लिपांगु खः जक स्वयेखनीगु जुल । निदँत्या न्ह्यः चित्लाङया कपुगामय् महालक्ष्मीया प्याखं चिकुक चा बिकाः स्वयाःगु लुमंलुमं निभालय् च्वनाच्वनाम्हसित हे ख्वाउँक फसं दायावन, म्हय् न्हूगु तरंग बियावन ।

जिपिं हथाय् चाचां फेब्रुवरी ७, २०२०, अर्थात् सि पुन्हि छन्हु न्ह्यः शुक्रबार ११ बजेया सुमोय् वनेत कलंकि थ्यंका । धाधां निघौ हे पिइकल । मन पिपिच्याःसां थःत ल्यंकातया, बहनीया जात्राय् तंकेमानि धकाः सान्त्वना बियाः ह्ययेकातया । स्वस्वं स्वस्वं गय् च्वनावंगु थ्व कलंकी । गपाय्धं जक जुयावंगु । न्हयाथाय् थ्यंसां कलंकी ।

सुमो न्ह्यात, दक्व मेमेपिन्त लिउने लिउने लाकाः । मेमेबलय् झिम्ह झिम्ह क्वचिनाः तयायंकीगु थ्व मोटरय् थौं जिपिं स्वम्ह जक । ह्वांगलां ह्वांगलां संकाः जिमित फाताफाता हे पुइक यंकल, जिपिं वनाच्वना । थथे हे यानाः जिपिं ५५ किलोमिटर वनेमानि । दकलय् विकटगु थ्व स्वनिगःयात राजधानी दयेकेगु अले न्हय्न्यागू जिल्लायापिं मनूतय्त वयेगु वनेगु यानाहे च्वनेमाःगु दयेकेगु धइगु छु रहस्य जुइ धकाः न्ह्याबलें स्वनिगलं पिहाँ वनेमालकि मतिइ वयाच्वनीगु । बसत व मेमेगु सबारी साधनत थःगु मतापं वना हे च्वन ।

नौबिसेंनिसें जिमिसं बाइरोडलिसे त्वाय्चिना । छगू गाडी हे पास जुइथाकूगु लँया भरय् न्हापा स्वनिगःया सम्पर्क मेमेगु जिल्ला नाप जुयाच्वंगु । थ्व हे लँ नं भारतीय सरकारया करुणां जक आकार काल । मखुसा थनया शासकत धइपिं गरिबतय्त थःगु ब्वहलय् गाडी कुबिइका हयाः शहरय् च्वनाः मोजयाइपिं । विलास न्हापा, विकास लिपा दुहाँ वःगु झीगु देय् ।

नौघुम्तीइ जिमिगु छ्यं फनफन चाःहिलाच्वन । न्हापा नेपाःगाः वा मेमेगु संसारलिसे स्वापू तइगु छगू जक लँपु आः सुनसान । न्हापा छगू कथं सभ्यता हे दयकेकूगु छेँत थ्व लँ सिथय् आः सुं वयाः म्हंफुमफु न्यंवइला धकाः कू नयाच्वन । वँचुगु सर्गःया क्वय् यचुगु वातावरणय् व छेँ जिमित खनाः मुसुकाल । अथेसां उमित जिमिसं छुं यायेमफु । न्हापा स्वनिगःवक्वसित उमिसं हे लसकुस यानाच्वंगु खः, आः पूर्व–पश्चिम राजमार्ग दयेवं थन झिजांमिजां दन । दक्व ईया खँ । ई न्ह्याबलें अथे हे गन जुयाच्वनी ?

स्वतात्या थाःबलय् जिपिं पाहाडं कुहाँ वयाः माथं वंगु थासय् थ्यन । कुन्छाल गां, नां हे गाः । नितँस्वतँजक जाःगु छेँ, दक्व हे आँय्पा व टायलपौ हे तिनि । छखानिखा जस्तापौ व आधुनिक छाँट वःगु नं दु । अथेसां स्वये हे सिइदूगु नेवाः पह दु, जिगु थःगुथें च्वनीगु अस्वभाविक मखु । मन ला मोटरं कुहाँ हे वयेधुंकूगु खः, तर ईया खँ न्यनाः हानं थःत सालाः हे सीटय् फ्यतुका ।
प्यता थाःबलय् जिमिगु मोटर भचा धिकिं वन । प्यखेरं स्वनिगःयात थें हाकुगुं चाःहिइकातःगु, बुँ प्वंसां दक्व पाय्छि यानातःगु, तबालागु लँ । लँय् धू ब्वःसां माकुक नस्वाः ह्वलाच्वन । लँ सिथय् आधुनिक पहगु ढलान छेँत, भचा उखेउखे व हे नितजाः स्वतजाःगु आँय्पा पौया छेँ — चा व ल्वहतं दनातःगु । ख्वाउँगु फसं घयपुनाः जिमित तिस्तुङं लसकुस यात ।

तिस्तुङ गां । नेपाःगाःया प्रादुर्भाव जूबलय् दकलय् न्हापां शासन याःपिं गोपालवंशीत धाइ । थन तिस्तुङय् यक्व दु गोपालीत । थ्व गोपालीत व नेपाःगालय् सा लहिनाः राज्य चलेयाःपिं गोपालीत व हे खःला मखुला, तर थन वयेवं थनच्वंपिन्सं हे नेपाःयात नेपाः जुइ लायक दयेकूगु धइगु खँ न्ह्यपुइ दुहाँ वनी । थ्व रमणीय गांया प्राचीनता अले थ्व प्राचीनताय् समग्र नेपाःया हे उद्भव स्वानाच्वनी । जि छकलं छकलं च्वयातःगु इतिहास स्वयाः पुलांगु इलय् थ्यनी ।

रेखां अनया समाजसेवी प्रमोद जोशीजुयात फोन यानाः सःतल । वयागु हे ब्वनाय् जिपिं वयागु जुयाच्वन । वयात नापलाये दयाः जि नं लय्ताल । अनया बेकरी पसलय् पलख च्या त्वनाः झिंनिदँया जात्रा, चित्लाङया विकास व थन होमस्टेया सम्भावनाया खँ ब्याका । भचा भचा खँ थुयावल, अझ धाये, थुइकेमानिगु खँ छु छु धइगु सियावल । सुपाँय् चकन ।

जिपिं स्वयाः न्हापा हे वयाच्वंपिं कृतन, अनुप व श्याम । उकिइ निम्ह ला जिमित हे नापमलासे वन खनी, श्याम छम्ह जक जिमित पियाच्वंगु । जिपिं वयेवं व नं थ्यंकःवल । नेवाः जात्रा, नखः–चखः धालकि पपू छुनाः हे ब्वयावनेमाःम्ह खनी व नं । नाप लाये ला धुनागु खः, तर थन हे तिनि खँ ब्यात । धाथें जात्रा वँय् थज्याःपिं जिपिं । गनं जात्रा धालकि न छेँया पीर, न जागिरया डर । स्वम्ह नापलात, पलखं छगू बटालियन थें जुल जिपिं ।

अनं जिपिं अनया डेरी पसलय् वनाः महाद्यःयात नापलाना । वय्कलं कथहं हनाः अनया द्यः प्याखं व उकिइ हे स्वानाः क्यनीगु सत्तल सिंह महाराजया बाखं कनादिल । न्हापा न्हापा यक्व ब्वनातयागु ला खः, तर थन न्यंलिसे न्हाय्पं क्वानावल, थुइकां थुइकेथाकु । अले लिसें जात्रा व्यवस्थापनया समस्याया बारे नं छुं खँ जुल ।

ख्वाउँसे च्वनावल । अन दनाच्वनेगु नं पाय्छि मताल । प्रमोदजुं जिमित वय्कःया छेँय् ब्वनयंकल । मूलँपुं पलख अनया पुलांगु त्वाः त्वाः जुयाः हानं बुँसिथय् वनेमाः । अनया पुलांगु लँय् सिथय् ल्वहँया रिटेनिङ पःखाः थनाः लँय् अपा लायेगु योजना हँ अन । लिबाक्क हे जूसां अन च्वंपिंके थनया सांस्कृतिक स्वरुप ल्यंकाः पर्यटनपाखें हे स्वाबलम्बन जुइगु योजना तयार जूगु दु । जिमिसं मनं मनं भिंतुना । स्वनिगलय् नेवाः बस्ती सखाप यानाच्वंम्ह सरकारं थन ला कमसे कम ब्यक्वः मिखा मतयेमा धकाः नं फ्वना ।

पलख झासु लना । मल्टी–प्लग न्यानाः श्याम नं थ्यंकःवल । प्रमोदजुया तिरिमय्जु ज्ञानुं थः हे तायेकाः जिमित साक्क जा नकल । थज्याःगु आत्मीयतां जाःगु आतिथ्य मेथाय् गन काये ?

द्यः खिउँइ धुंकल । नयेधुंकाः प्रमोदजुं जिमित द्यः प्याखं हुइकीगु लिलाख्यलय् यंकादिल । उलिमछि न्यासि वनाः हानं मेथाय् अथे हे गां पह वःगु नेवाः बस्ती । धिप्पासिप्पा छेँ, छसिकथं झ्वलाक दनातःगु नं मखु, यःयःपिनि यःयःथाय् स्वः छेँत, नेवाःत थें हे । गुलिं अनया मौलिक धायेबहगु चा, अपा व ल्वहँया छेँ, चिचिपाःगु भचाभचा बुट्टा नं कियातःगु लुखा व झ्याः, स्वस्वं हे दुहाँ वा, ब्यले यानाहुँ धाःगु थें च्वं । अन हे हानं गुलिं गुलिं च्वलय्चातय्गु बथानय् लाखय् लसिं थें भराय्खागु आधुनिक पिल्लरवाला छेँत । जिमिगु मिखायात ला मयःका, तर उमि नं ला इच्छा दइनि लँय् कीक्वः मजूसां पिलरवाला व शटरवाला छेँया मालिक धायेकेगु । ग्व, झीगु समाज हे थज्याःगु, थःगु हिराया महत्व मथुयाः करपिनिगु खाःयात थः दयेकःजुइगु ।

अँ । भचा कातुकाःगु थाय् । दबू धाःसां स्वनिगलय् थें थकयातःगु मखु, खालि माथंवंगु प्यकुंलाःगु बँ जक । चुक थें जक च्वं, उकिसं लिउनेया छेँछिँ भुखाचं दुनामच्वंगुसा मनूत च्वनेथाय् हे दइमखु जुइ । मनूत वः मदुनि । जिपिं काचाकाचां थःतछिंगु थाय् कब्जा हे याना । मत्यःनि धकाः सिउसां व थाय् त्वःतलकि जिमिसं लिपा थाय् कायेफइमखु धइगु सिउ, उकिं चिलामवना । जितः मचाबलय् त्वालय् हुइके हइगु यंलाया दबूप्याखं लुमन, झुकुझुकु न्ह्यःवःसां प्याखं स्वयेत चिकुक पियाच्वनेगु ।

दबू प्याखं झीगु कला खः, धर्म खः, संस्कृति खः । द्वलंद्वः दँनिसें झीसं खः प्याखं वा द्यः प्याखंयात थःगु म्हसिका कथं कयावयाच्वन । व प्याखं जक मखु, झीगु थःगु पहिचान हे खः । खनं नेवाःत बाहेक थथे धर्म व मनोरञ्जनयात ल्वाकछ्यानाः थःगु जीवनशैली हे दयेकूपिं मेमेगु जातजाति नेपालय् दुथें मताः । थःगु निंतिं मनोरञ्जन थः हे यायेसःपिं झी । उकिं ला पृथ्वी नारायण शाहं नेवाःतय्गु प्याखं हयाः क्यँ धयाथिकूगु ।

गुतात्या थाःबलय् दबुलिइ चहलपहल खनेदत । द्यः प्याखंयात साथ बिइत छज्वः खिं, मुहालि, प्वंगा अले ताः व बबूया सलं झःझः धायेकेत थ्यं मथ्यं नीम्ह गुथियारतय्गु पुचः नेपथ्यय् तयार जुल । अले सुकुन्दा ज्वनाः लँ क्यनेथें द्यःपिन्त दबुलिइ हल — तुयगु ख्वाः दुम्ह गनेद्यः, ह्याउँगु ख्वाः दुम्ह कुमारी, फा–त्वाःदुम्ह वज्रबाराही, भुयुगु ख्वाःदुम्ह इन्द्रायणी, वँचुगु ख्वाःदुम्ह भैरव अले वँचुगु हे ख्वाःदुम्ह बेताः । गनेद्यःया ल्हातिइ पा, मेपिं दक्व द्यःया ल्हातिइ खड्ग । अले बेताः छम्ह कातांदबदब व गंचा ज्वनाः खानाच्वन ।

द्यः कुहाँ बिज्यायेवं कालाकुलु हालाच्वंपिं दर्शकत भचा शान्त खनेदत । प्याखं यथावत न्ह्यात । महाद्यवं पार्वती व गंगालिसे पलख प्याखं हुलेवं अनं मनोरञ्जनया लागि दुकयातःगु सत्तलसिं महाराजया प्याखं वल । लोहासुर दानव, वया स्वम्ह म्ह्याय्पिं व लाखे वल, अनं राजकुमारं लाखय्लिसे ल्वायेमाल, राजकुमारया दानवपुत्री सुवर्णकेसरीलिसे प्रेमालापलिसें इहिपा जुल ।

आख्यानय् जुइमा, श्रब्यदृष्यय् जुइमा प्रेमया प्रदर्शन न्ह्याबलें आकर्षक जुइ । थन थ्व दृष्य क्यनाच्वंबलय् दर्शकदीर्घाया प्रतिक्रिया न्ह्थनेबह जू । उमिसं ला कलाकारतय्सं अभिनय यानाच्वंबलय् दबुलिइ हे चकलेट व चुरस ह्वलेगुलिनिसें निम्हसितं ध्यबाया माः हे क्वखायेकाः प्रोत्साहन बिल । अन सु कलाकार सु दर्शक, दक्वं छकलं छताजि हे मनोरञ्जनया दृष्यया पात्रत जुयाबिल । थ्व दृष्यं निदँत्या न्ह्यः चित्लाङया कपुगामय् महालक्ष्मीया झिंनिदँया जात्राबलय् क्यंगु नल–दमयन्तिया प्याखंया प्रेमारसया दृष्य लुमंका बिल । उकथं हे बाखंयात न्ह्याकेत थी थी दृष्य वःथें अन न्या लाःवःपिन्सं दर्शकपिन्के ध्यबा म्हयेगु थज्याःगु ब्व नं उकिइ हे घानावल ।

मेगु छगू दृष्य । प्यम्ह न्याम्ह पात्रत पुलिं चुयाः फ्यतुनाच्वन, छम्ह गुरु वयाः उमित मोहनी सिन्हः तिकाथिकल । छम्ह निम्ह यायां दक्वं द्यः खायेथें खात । अले ह्वाँय् ह्वाँय् हे ख्वल । पनां पने हे मफयेक । पलखलिपा व हे गुरु करुवाय् लः ज्वनाः वल, छम्ह छम्हसित म्हुतु हे ज्वनाः लः त्वंकल । व लः जक म्हुतुइ लायेवं हानं दक्वं स्वभाविक अवस्थाय् लिथ्यन । थज्याःगु हे दृष्य चित्लाङया कपु गामय् क्यंगु नर दमयन्तिया प्याखनय् नं नं स्वयागु लुमन । ख्वलु ख्वयेकेगु धाइगु जुयाच्वन उमि अन । थनथाय् हे छकलं आकाझाकां द्यःपिं न्याम्हं ख्वाःपाः हे मतसें दबुलिइ वयाः गबलय्ता खानाच्वंबलय् गुलिं मनूत ग्यात, गुलिं गनं सुनां छुं स्यंकूगुलिं द्यःपिं क्वप जुल धकाः चिन्ता कयाच्वन ।

अनं लिपा आधुनिक रबरया ख्वाःपाः पुनातःपिं ख्याःत ख्याः यानाः प्याखं हूवल, प्वःत वयाः न्या लाःवल । अनं हानं न्याम्हं द्यःपिं कुहां वयेवं दक्वस्यां उमित आराधना यात । उमिसं आशिर्वाद कायेखन । अले लसतां दबू थ्वल । थुकथं थुकथं हे प्याखं न्ह्यानाच्वन ।

धाधां सुथसिया प्यताः थात । चान्हय् ला सहयायेफक्व हे जक चिकूगु खः तर स्वताः थासांनिसें खसु कुहाँ वयाः जिमित ला सासः तकं ल्हायेथाकुल । रेखां इलय् लुमंकाबिउगुलिं क्वाःगु जाकेट व ट्राउजरं ज्वनावयागु ला खः तर व क्वँय् हे लिगिलिगिं संकूगु ख्वाउँगुया न्हयःने छुं वसःया नं बश चलेमजुल । दुनें दुनें मू हायाच्वना, तर म्हाःल धकाः लिहाँ वयेन्ह्याःगु मखु । उखे द्यःपिं खाःथें थुखे जिमिगु हालत नं अथे हे ।

दबुलिं दंवःपिं प्याखंम्वःपिनि ला चिकु सहयायेमफयाः थुरुथुरु खाः धाःसा । गुलिस्यां पञ्जा न्ह्यानाः वल, गुलिस्यां गलबन्दी हे मत्वःतू । अझ मिसा जुयाः जँपाता खनेदूगु परसि सिनाः वःपिं प्याखं म्वःतय्गु ला बाखं हे मेगु । गन अःपु मिजंतय् भ्वजय् वनेत्यंपिं मिस्तय्थें चिकु सहयानाः बछिम्ह खनेदूगु वसतं पुनाजुइ । मेगुला मेगु हे, छकः ला महाःद्यः हे जाकेट फिनाः दबुलिइ, नारद जुम्हस्या म्हासुगु लंया दुने ह्याउँगुु ख्वातुगु लं । व्यवसायिक मखु थ्व, संस्कृतिप्रति मतिनां जक दबुलिइ दं वःपिं उपिं, थुलि यायेगु यात नं  धन्य धाल जिगु मनं ।

प्याखं ला प्याखं हे । उकियालिसें अन वयाच्वंपि स्वकुमिपिनिगु मेगु हे प्याखं । खयेत ला सालुगु बस्ती जूगुलिं अनया स्थानीयबासी जक ला खइमखु उपिं । अझ मेबलय् ला उलि नं स्वः मदु हँ, थौं ला अन देपुजा धकाः थःथिति सःतातःगुलिं जक उलि मनू खाःगु हँ । न्ह्यागुसां अन वक्वया बछिसिया हे अन वयेत सिलः व ब्लान्केटया न्हापां व्यवस्था यानाः वःगुलिं तुति झ्वःलंकाः हे द्यनेखन । अले मेगु, थ्व थाय् त्वःते माली, पिनेयापिं वयाः फ्यनुताः स्वयाबिइ धकाः जुइ, अन वःपिं यक्वस्यां बरु न्हयलं ब्वनाच्वन, अन स्वःवःपिं मस्त नं गुम्हं गुखे, गुम्हं गुखे थसःपानाः द्यनाच्वन, तर उमिसं नं लिहाँ वनेगु नां मकाः । थ्व जिमिगु थाय् ला खःनि धइगु मानसिकतां ज्या यानाच्वन जुइ उमि । उकिसं लिउने च्वंवःपिं अप्वया हे च्वन । जितः ला लिखतं घ्वानाः कुतके हे त्यन । थ्व नं छगू अनुभव जुल प्याखं स्वयागु ।

मिखा गुजुं, ल्हाः पिइयाः पतिंचा हे संके मफुथें जुयाच्वन, तुति पिइसे च्वनाच्वन । अथेसां स्वयाच्वना, फोटोफिटो कयाच्वना । थज्याःबलय् न्ह्याक्व चिकुसां पिने वनाः च्या छगू कयाः कथु क्वाकेगु आँट यायेमफु, बरु श्याम थः हे पिहां वनाः जिमित न्हापं च्या छगू छगू हयाबिल । पासायात नं जय जुइमा धकाः गथे धयाच्वने, तर वयागु जिमित बिचाः यायेगु पहलं धाःसा जिमित क्वछुका हे बिल ।

लिहाँ वयाबलय् लँय् ववं बिचाः यानाच्वना । सरकारया पाखें ध्यबा भचा हे वइगु मदु, दूगु गुथि आयस्ता नं गन वं गन वं जुइधुंकल । आः ला उमि हे मनं खनाः, थ्व थः पुर्खां न्हयाकाथिकूगु जात्रा न्ह्याथेयानाः सां बचे यायेमाल धकाः भचा भचा ध्यबा ल्हानाः हे नं जात्रा न्ह्याकाच्वन । गन अःपुइ धकाः थज्याःगु ज्या याये । तै धर्मप्रति श्रद्धा जुपिं जुयाः अले थःगु गांया नां च्वनीगु न्ह्यागुसां यायेमाः धइगु जाँगर वयाच्वंगु ई जुयाः ध्यबा थम्हं ल्हानाः हे नं जात्रायात निरन्तरता बियाच्वन । मखुसा थथे प्यला प्यलातक न्हियान्हिथं थें अभ्यास याः वयेगु, सम्बाद पाठ वयेकेगु यानाच्वने सुया लाइ? उलि जक मखु, तिसा वसःया दक्व व्यवस्था यात हे धायेमाः, हानं कलाकारपिन्त नके त्वंकेगु ज्या नं । उकिसनं महारानी जूपिं मिस्तय् ला जीवनय् छकः सां समाः याकेदयेमाः धइगु भावनां जुइ ज्वयां ज्वायां तिसा अले भ्वय् वनेगु थज्व्याःगु तच्वःगु परसि । न्यय्म्ह स्वयाः यक्व कलाकारत सहितया थ्व प्याखं दछियंक झिंखुथाय् जक क्यनेत हे नं नीनिगू लाख स्वयाः यक्व खर्च लगेजू धाःगु । अःपु मजू नेवाः जुइत, अथवा नेवाः धायेकाजुइत । थज्याःगु थःगु सर्बय् हे पानाः संस्कृतियात म्वाकातःपिं तिस्तुङबासीपिन्त जिं मनंनिसें भिंतुना बियावया ।

द्यःया ख्वाःपालं पुनाः प्याखं हुलेगु नेवाःतय्गु पुलांगु संस्कृति खः । उकिं गन गन नेवाःत थ्यन अन अन उमिसं थःगु पुर्खां स्वनिगलय् न्हापांनिसें न्ह्याकावयाच्वंगु थज्याःगु प्याखंत नं ल्ह्यया यंकल, अन तयाः थःगु पहिचान म्वाकातल । थ्व ल्याखं नेपाःया हे दकलय् पुलांगु धयातःगु थ्व तिस्तुङ गांया थ्व प्याखं तःता दृष्टिकोणं हे बिस्कं जुल । प्याखं धायेबलय् हुलाप्याखं जक मखु थ्व । संवाद न्हापं दूगु, छगू कथंया गीति नाटक खः थ्व । नेपथ्यय् म्ये हालाच्वनी, बाजं सः थ्वयाच्वनी, पिने पात्रतय्गु नृत्यसहितया अभिनय जुयाच्वनी । मेगु, उमिगु संवाद गनं गनं बाहेक दक्व हे हिन्दी भासं जुयाच्वंगु दु, उमिके हिन्दी भाय्प्रतिया प्रेम गनं वल थ्व गबलय्निसेंया परम्परा जुल धइगु न्ह्यसःया लिसः मदु उमिके । उमिगु लागि थ्व हे परम्परा जुइधुंकल । द्यःया ख्वाःपाः पुनाः तान्त्रिक पूजाविधिकथं द्यः जुयाः प्याखं हुलेगु नेवाः परम्परा खः । तर थन थ्व प्याखनय् गुकथं सत्तलसिं राजा व वयागु बाखं दुहाँ वल धइगु अध्ययनया विषय खः । न्ह्यागुसां द्यः वयेकाः तान्त्रिक विधिकथं प्याखं हूवःपिं नं सत्तलसिंह महाराजया पात्रतलिसे समायोजन जुल । थ्व का सिर्जनशिलता धइगु ।

परम्परागत हे जुइधुकूगु थ्व प्याखंया बाखं, भाषा, अभिनय व भेषभुषाय् दुहाँ मवने । थुलि हे खँय् सन्तुष्ट जुइ कि थ्व झिंनिदँय् छकः जुइगु साँस्कृतिक जमघट वा मेला वा नखलं तिस्तुङया नेवाःतय्त छधी छपँ याःगु दु, उमित जिपिं धकाः धायेकूगु दु, उमित थःगु तिस्तुङ लुमंकेगु अवसर बिउगु दु । आः उमिसं थ्व हिन्दी भाय् झीगु मखु, थुकियात नेवाःभासं क्यनाः निरन्तरता बिइमाः धइगु चेतना वलकि बरु थ्व परम्पराय् मेगु आयाम तनेथें जुइ ।

क्वथाय् वयाः पलख द्यना । त्यानुगु व चिकुगु — क्वथाय् थ्यनेवं छग्वाराचिनाः द्यनाछ्वया । उमि ला पलख खँ ल्हानाच्वन, तर जि धाःसा लासाय् दुहाँ वनकि हे न्ह्यःवया तपूवयेधुंकीगु ।
०००
शनिबार सुथय् च्या त्वनाः प्याखंया ल्यंदूगु ब्व स्वःवनेगु खँ जुल । आः अन याइगु धइगु पञ्चबलि बिइगु, अले गांछिया मनूत पुजाभः ज्वनाः हे द्यइके वइगु । हानं लिबाइतिनि धाःगुलिं अन हे निभालय् च्वना ब्यले जक यानाः वनेगु धयाच्वनागु, धाधां लिहेबात । सुथय् अन पञ्चबलि बिउगु स्वयेम्वाःल ।

पलख कःसिइ वना । क्वाक्क निभालं थियाबिल । छकः वं मतिनां थिउबलय् चछि ख्वाउँगु दक्वदिक्व ल्वःमन । म्हय् वासः पायेथें जुल । प्यखेरं स्वया, बुँया बुँ । गनं छु पिनातःगु, गनं छु । प्रकृतिं झीत बुँ बिउगु दु, उब्जनशिलता फ्वसा तयाः । अले ज्या यानानयेगु ल्हाः नं वं हे बिउगु । पित कि सइगु, सल कि नयेदइगु । थज्याःगु अःपुगु व यांउगु चक्र झीत लुइमखात । शहरया भिडय् जागिरया फ्वगिं जुइपिं जुल । आधुनिक जुइसःगु ला, थ्व प्रगति धइगु हे जीवनयात सखाप याइगु वासः ला ।

स्वःसा पाय्छि स्वनिगःथें प्यखेरं हाकुगुं चाःहिइकातःगु । लुमुगु नं थन हे, ख्वाउँगु नं पिनें वइमखु । थज्याःगु थाय् हे ल्यइ नेवाःतय्सं थःगु चःति हायेकेत । द्वलंद्वः दँ न्ह्यः नेवाःतय्सं थःगु बासस्थल धकाः तिस्तुङ अथें ल्यल खइमखु । थन अपार सम्भावना दयाः हे थुकियात मनू च्वने योग्य दयेकल, कला संस्कृतिं छाय्पित । थःत मदुगु जुलकि बांलाःगु जुइगु ला, ल्वःवन जितःला थ्व तिस्तुङ ।

यात्रा धइगु गन थः धइथे दइ धकाः । म्हो इलय् दक्व चायेकाः वयेमाःपिं जिपिं । जिमिके निगू लँ दत — कि थौं हे वनेगु कि च्वनेगु । वनेगु मन मदुनि, वल कि वने गन न्ह्याइ । अले थन हे च्वनाः बहनीया थनया विशेष भ्वय्यात प्रसादया रुपय् नयाः जक कन्हय् वनेगु धइगु प्रमोदजुया आग्रहं जिमित लोभय् क्यंकल ।

थौं थन हे च्वनेगु निर्णयं जिमिगु व कुन्छाल गामय् छकः वनेगु इच्छायात नं म्वाकाहल । बरु थौं हे वनाः, थन लिहाँ वयाः कन्हय् थनं बसं लिहाँ वनेगु लाकि । कन्हय् सुथय् अन वनाः अन चाःहिलेधुंकाः अनं तुं येँय् लिहाँ वनेगु धइगु क्वःछिइ मफयाच्वन । क्वःछिइगु स्वयाः नं बसया सुविधाया खँ । बस धइबलय् मदइगु अवस्थाय् बस गन गन दइ अन अन जुयाः यात्रा क्वचायेकेगु जिमिगु बाध्यता नं जुल । कुन्छालं लिहाँ वनेगु बसया व्यवस्थाया थेगान मदूगुलिं थौ न्हिछि तिस्तुङय् हे च्वनेगु अले कन्हय् थनं हे येँय् लिहाँ वनेमाःगु अवस्था वयेवं कुन्छालयात लिपा गबलें मेगु हे मौकाय् जक नापलाःवनेगु खँय् जिपिं सहमत जुल ।
अन हे बरु छम्ह जुजु जुयाः म्हितूम्ह कलाकारलिसे खँ ब्याका । अनं जिपिं दुने दुने चाःहिउहिउं अनया द्यःला बस्तीइ थ्यन । प्रमोदजुं बाखं कनादिल — उपिं धइपिं न्हापा थ्व तिस्तुङ देय्या सेनात । उमि थःगु कर्तव्य पुरा यायेमा धकाः उमिसं थःगु छेँया झ्याः दरवारपाखे स्वकाः दयेकीमखु हँ । तर नेवाः समाज, न्ह्यागु बाबांलाःगु खँ दुसां थजाः व क्वजाःया खँ व हे । उमित अनया मेमेगु थरया नेवाःतय्सं क्वजाः धकाः थिइमखु, छेँय् दुकाइमखु । आःतक नं वहे अवस्था तिनि । तर गज्याःगु बिडम्बना, अन जात्रा जुइबलय् व हे द्यःलां चिप याःगु थ्वँ मेमेपिन्सं त्वनाः तिनि जात्रा न्ह्याइगु जुयाच्वन । गुकियात नेवाः परम्परा धायेगु, उखें नं खँ त्याः, थुखें नं खँ त्याः ।

तिस्तुङया धामीयात नापलाना । वयाके धामीया परम्परा व उकिया थ्व जात्रालिसेया स्वापूया बारे न्यनेकने याना ।
“धामीं थ्व जात्रा बलय् छु छु यायेमाः ?” जिगु न्ह्यसः ।
“दक्व यायेमाः का ।” सटिक लिसः ।
चछि प्याखं हुइकूथाय् च्वनाः सुथय् पलख द्यनेधकाः वःम्हसित नं जिमिसं लप्पु ज्वनाः थनेथें हे थना । छम्ह तःमां फोटोे काइ धकाः ग्यानाः किचलय् मुसुमुसु न्हिलाच्वन ।
निभाः छाः तर नं सिचुक्क फय् वयाच्वन । अनं जिपिं स्वम्ह तिस्तुङया दुने दुनेया बस्ती चाःहिला । झ्वः झ्वः छेँ । गुलिं पुलांगु ल्वहँ व अप्पायागु । धिसिमिसि धाः । ७२सालया भुखाचं ध्वयेमफूगु दसिपौ ब्वयाच्वन । गुलिं गुलिं भुखाचं थुनाः ला, वा ध्यबा यक्व दयाःला, आधुनिक बिल्डिङ जुयाच्वन ।

गनेद्यःया द्यःगः छकः न्हूगु दयेकातल, दाचि अपां दनातःगु । उखे थुखे झ्वःझ्वः हे छेँ दु । तर दक्व दक्व खे प्वं, लँ हे सुनसान । मनूतय् थःगु थाय् मयइगु छाय् जुइ? थःगु थासय् च्वनेमालकि इज्जत वंगु थें तायेकीगु । शायद गुलिखे मनूत विदेशय् श्रम मिउवनाच्वन जुइ । थःगु थासय् श्रम मयासे पिनेवनेगु फेसन सरकारं हःगु खः । व हे पिनेवंपिन्सं पूगु करया ध्यबा नयाः थन सरकार चलेयाइपिनि प्वाः जाइगु । स्थानीय जनतां गांया विकास यायेमाः धायेगु ला उमिगु नारा जक ।

उखेरं छगू स्कुल थ्यन — श्री वज्रबाराही उच्च माध्यमिक विद्यालय । अंगलय् साइनबोर्ड छगू जक, ल्यंदूगु दक्व अंगः माओवादीतय्गु कब्जाय्, अंगलय् राजनीति नारा जक — संसद विघटन गर, संविधान सभाको मिति घोषणा गर, राष्ट्रिय सेना निर्माण गर, अन्तरिम संविधान निर्माण गर, नयाँ गणतन्त्र नेपालको लागि संविधान सभा र गणतान्त्रिक आन्दोलन । नारा ब्वनेबलय् ला न्ह्यइपुसे च्वं, छुं छुं जु हे जुइला धइथें । जिं नं अज्याःगु छुं म्हगसय् खनागु खः, तर थ्व मिखां जनयुद्ध धाःगु नं खन, अबलय् गज्याःगज्याःगु तक अत्याचार सेनाया पाखें जक मखु जनताया लागि ल्वाना धाःपिं पाखें हे नं जुल, अले गुगु अवस्थाय् संविधान सभा दयेकल, संविधान च्वयेगु मौका जनतां व हे युद्ध यानावया धाःपिन्त बिउगु खः, तर गुकथं उमिसं ध्वंलात, जातीय मुक्ति व पहिचान सहितया संघीयता दयेके धाःपिन्सं आखिर व हे अभिजात बरमूतयत जक सत्ताय् थ्यंकेगु व्यवस्था हल अले नां छगू तक नं बागमति प्रदेश तयाः पहिचानयात म्वय्हिलाः स्याःगु नं खन । जिगु मिखा न्ह्यःने वहे स्कुल, गनं आखः ब्वंकेगु थाय् मदु, दक्व मसांथें । सफू ज्वनीपिं मस्तय्गु ल्हातिइ बन्दुक ज्वंकल, युद्ध याना धकाः गरीब जनता जक भकाभक स्यात, थः व हे कमसिनखोरतय्गु ब्वहलय् गयाः विलासी जीवन हनाच्वन । थ्व हे मखुला जनयुद्धया उपलब्धि?
बरु अन हे छगू लिच्छवीकालिन शिलापत्र छगू थिङ्ग धस्वानाच्वन । लिच्छवी लिपिं च्वयातःगु व शिलापत्रय् आखः छगःनिगः हे जक ल्यंदनि । इतिहास हुयाछ्वयेत वःपिन्सं मेमेगु ला यक्व च्याकल, तर उमिगु मिंप्वालं नं थिइमफयाः थ्व प्वालाप्वाला थिनाच्वन । हुयां वनीमखु इतिहास, स्यंकूपिनिगु नं, दयेकूपिनिगु नं ।

अनं जिपिं भचा च्वय् थाहाँ वना । भचा थथ्याःगु जमिन, द्वम्बःचा थज्याःगु । एकाराम सिंया परिकल्पना कथं थ्व हे थन तिस्तुङया लाय्कू वा क्वाथ जुइमाः । तर आः धाःसा अन लःया त्यांकि दयेकातःगु दु, अले तलेजु भवानीया छेँ धाःगु नं व्यक्तिगत थें जुयाच्वंगु दु । संरक्षण यायेगु कुतः अबलय् हे जूगु खः हँ, तर गंकगंक नं लिपा मालधाःसा तछ्याये धकाः हे दयेकूगु हँ । झीगु इतिहास गनं ल्यनाच्वनीमखुगु जुल, थुखे येँय् ला लँ तब्यागु माः धकाः सतः द्यःगः तक हे स्यंकाः लँ चायेका च्वन, थन इतिहासया दसि जुइफूगु लाय्कू हे ल्यनामच्वन । इतिहास हुइगु कुतःया छगू दसि जुल व त्यांकि नं ।
त्यानुयाः न्यःपिं स्वम्ह अन घासय् पलख निभाः पापां नेवाः व नेपाः संस्कृति अले थःगु गां त्वःताः शहर, अले शहर त्वःताः विदेश वनेगु प्रवृतियात छकः वाला । धाःसा वनेमखंपिं धाइ, तर जिपिं स्वम्हसितं थ्व पाय्छि तायाच्वंगु मदु ।

आःला लिहाँ वने त्यला धकाः लँ मामां वनां बँुइ बुँइ जुजुं छेँ क्वय् हे थ्यन । पलखं जिपिं द्यः प्याखं हुइकूगु लिलाख्यलय् वना । अन सुथय् पञ्चबलि बिइगु धकाः स्यायेहःपिं मेय् व दुगुया ला तयाः भ्वय् नयेगु खनी । त्वाःछिं वयाः द्यःया प्रसाद धकाः नयेगु थ्व इमि । ख नं जनसहभागिताया दसु, अले सहभोजया अभ्यास नं । द्यःखलः, प्याखं म्वः व गुथियारत लिसें मेमपिं नं दक्वं झ्वःलिका च्वनाच्वन, चिचीपाःगु भ्वंया प्लेटय् बजि व ला जक । तसकं साक्क नयाच्वन । ज्या क्वचाःगु लसता अले सफलताया निंतिं दस्वस्यां दक्वसितं सुभाय् बियाच्वन । जिपिं नं व भ्वजय् थ्यात ।

लिहाँ वयाबलय् खिउँसे हे च्वनेधुंकल । जितः ला प्वाः हे जाल । नयाः ला, वा अनया न्ह्यइपुसेच्वंगु लसकय् म्हितेखनाःला । अझ धायेगु खःसा प्वाः मजाःनि । जि जक जिउसा अझ लाबला थन हे च्वनाः म्हितेमास्तिवःनि ।

०००

आइतबार सुथय् त्यलं हे बसय् च्वंवना । खिउँसे हे च्वंनि, तर पुन्हि सिधःगु तिमिलां जिमित बसय् तक तःवल । लिपा याकनं हानं लुधंक च्वंवयेगु धाः पाःफयाः हे जक बसय् दुहाँ वना । स्वनिगः स्वयाः बस न्ह्यात । यःसां मयःसां जिमिगु स्वनिगः ।
(Published in Naali March 2020)