दमौलीया द्यः बखत नारायण

राजेन मानन्धर

ज्या यायेगु हे जीवन मखु ला ? थःगु ९१ दँ ताःहाकःगु जीवनयात न्ह्यइपुक द्यःखः साःथें घरघर सालाः समाजयात आः नं लुमुगु मतिना वा सेवा बियाच्वंम्ह बखत नारायणयात खनीबलय् थथे नुगलय् मवसे च्वनेफइमखु । बखत नारायण श्रेष्ठ – नामं हे गाः आःया नकतिनि नकतिनि प्लानिङ यानाः विस्तार यानातःगु दमौलीइ च्वंपिंत ।

वया ख्वालय् सलंसःपु बाखं दु, वयागु न्हिलाय् द्वलंद्वः ख्वःसः दु । अथेसां व न्हिला हे च्वनी, इलं हायेके मफुगु छपु निपु वा क्यनाः । मौका लातकि आः हे प्यंपा ल्ह्वनाः प्याखंपाः काकां म्येँ हालाहइ – “मछिन्दरनाथ करुणानिधान देव” ।

छगू अजू हे चायापुगु संजोग धायेमाल । वय्कःया काय शंकर नारायणजुं थः बौया बारे जीवनी च्वयेत धकाः जि व रेखा शाक्ययात यंकेगु खँ क्वःजित ।


जिपिंलिसें डकुमेन्ट्री दयेकेत मेगु पुचः नं वनीगु जुयाच्वन – राजु स्यस्यः, पवित्र कसाः, आलोक तुलाधर व राजेश डंगोल दुगु । छगू न्ह्यइपुगु पुचः तयार जुल । स्वनिगःया थः हे जक सकतां धकाः च्वनीपिं तुंब्यां नेवाःतय्त स्वनिगलंपिने च्वंपिंसं नं नेवाः संस्कृति ल्यंकातयेत छु ज्या यानाच्वंगु दु धकाः क्यनेगु नं जिगु नुगलय् छकूचा मन्तुना सुलाच्वंगु लुइका जिं ।


वने धाधां लिबात, उकिं बहनी दमौलीइ शंकरदाइया छेँक्वय् थ्यंबलय् चान्हसिया निताःत्या थात । याग्लाप्याग्लागु म्ह ज्वनाः थहां वना । छु गथे मसिइकं अन जिमित धकाः त्वःतातःगु क्वथाय् द्यनाछ्वया ।

२०१९ फेब्रुवरी २३या सुथय् दनाबलय् मेमेपिं नं थ्यनेधुंकल । सुथ ज्या सिधयेकाः उमिगु हे पुलांगु छेँय् च्या त्वनेत वना । पुलांगु पहगु हिसिचा दुगु छेँ २७ सालपाखे अनया व्यवस्थित टाउन प्लानिङ्गय् दकलय् न्हापां जग तःगु व ऐतिहासिक छेँ । अनया वातावरण हे लुमुसे । चिया पियाच्वँच्वं शंकर दाइनं वय्कःया बाः म्हसिइका बियादिल ।

जिमिसं खनेवं दनाः ज्वजलपा याना । वय्कलं द्यबां कायेमदइगु मुसुकाः फ्वसा वःगु सुवाः बियादिल, ‘भाग्यमानि’ । जिमिसं जिपिं वयागु कारण इत्यादि कना । ‘जिमिगु भाय् छिकपिंसं थुइमखु’ धाधां ख्वप भाय्या सुन्दरता बासा लायेथें लानादिल । न्हापां ला भचा लिचिलादिल वय्कः । मछाल ला मसिउ, “म्हाः कनेगु मदु, कने मसः” धकाः ।

तर लिपा कनेत तक तयार जुयादिल । सतिनावंलिसे खँ बाः वल । कनेगु खँ ला थाःगाः मदयेक दु खनि । छगू म्वानाच्वंगु इतिहास । झीगु संस्कृतिया भासं धायेगु खःसा छम्ह द्यः । थ्व उमेरय् नं सफू ब्वनेगु मत्वःतूनि । प्यसः न्यासः पौ दुगु गणेश पुराण, हरिवंश पुराण व मेमेगु अज्याःगु हे ततःपँगु न्यागू खुगू सफू ज्वनाः कुहां झाल । पाना पानाया खँ लुमं, कन्थाग्र ।

महाभारतय् व्यास ऋषिया मत्स्यगन्धालिसे मतिना जूगु थाय् । पूर्व–पश्चिम राजमार्गया लिक्कसं लाःगु छकूचा शहर, दमौली । आः उकिया नां व्यास नगरपालिका — तनहुँ जिल्लाया सदरमुकाम नं । सुका सालातःगु थें ततप्यंगु लँ, जःखः धस्वानाच्वंगु नितँप्यतँ जाःगु न्हून्हूगु छेँत, छखानिखा पुलांगु धुसिलूगु छेँत ।

मनूत दु, पसः दु, बैंक दु, जिल्लायात माःगु दक्व धयाथें ज्याकू अन हे । तर नं येँय् थें मिखाय् ध्वइकथंया हुलमुल मदु, मोटर जाम मदु, लँय्लँय् पसः मदु, कालकुल मदु, फोहर मदु । उमित गुलि माः उलिजक बस्ती, उलि जक जीवन । लोभ दनावइ, झी नं झीत माक्व जक स्वनिगः दयेकातये छाय् मजिउगु ?

वि.सं.या १९८५ सालय् बूगु तनुसू (अथवा तनहुँसुर) धइगु थासय् । हिसिचा दुगु गां । तर मचाबलय् ला दुःख हे, तर बौम्हलिसे ल्वानाः ल्वानाः हे ब्वनेगु सयेकादिल । ईया घःचालं वय्कःयात गन जक मयंकू, छु जक मयाकू । भचा भचा बुँ दुगु, उकी कू वायेगु ज्या त्वःताः बनेज्या यायेगु धकाः उखेंथुखें झाल ।

द्वक्वय् न्ह्यँक्व उगुं थुगुं सामान तयाः अनया सामान यंकाः थन, थनया सामान यंकाः अन — माःपिंत माःगु सामान थ्यंकाः निगःप्यंगः लबः । थ्व हे वय्कःया जीवन । न प्यधानि निसें चि, चिकं अले चुरस तकं । तनहुँनिसें येँतक भारि क्वबियाः बनेज्या यानागु लुमं । येँय् वनेबलय् गन गन जुनाः वनेगु धइगु लुमं, गन गन चा च्वनेगु धइगु नं लुमं ।

अथे हे थोरी धइगु नारायणगढ लिक्क भारतया सीमा क्षेत्रय् तकं सामान थ्यंकेगु यानादिल । थःगु संघर्षया दिन वय्कः थःत धाथें ला म्हगसय् ला धइथें जुइधुंकल । ‘थ्व दक्व फय्गं खँ का । थज्याःगु खँ कनकि जितः वेँ धाइ । गन खइ ? सुनां पत्याः याइ ?’ज्या याःसा गन कमाइ मदइ ? वःगु आम्दानीयात पाय्म्वः दयेकाः छ्यंगूया म्हिचाय् तयाः सन्हुखय् स्वथनातल ।

अले ई वःलिसे जग्गा जमिन जोरे यात । थःगु जीवनया व लुँस्वां थज्याःगु क्षण । थःगु विगतय् न्हाय् तपु वय्कःया । मेपिंसं विश्वास हे याइमखु धइगु नं थू । तर छता खँय् घमण्ड हे दु — मखुगु यानाः मनया, मजिउगु यानाः मनया । नीदँ मदुबलय् इहिपा जुल, पोखरा देउरालीया बालकुमारी श्रेष्ठलिसे । थः स्वयाः झिदँ क्वकालिम्ह व । वःबलय् छुं मसिउ, छुं यायेमसः ।

न्हूगु थाय्, न्हूगु जीवन । थः भाःतया सुखय् दुखय् साथ बिइगु बाहेक मेगु पाः नं मफयेकू जुइ । त्याग व समर्पणया छपु बाखं । म्हं फु ला मफु ला, प्यम्ह काय् व स्वम्ह म्ह्याय् बियादिल । “छुं नं मधया वयात । मचाया बौ नं मधया, अय् नं मधया । नापं हे च्वनेगु, नापं हे नयेगु का,” थःगु पह खँखं थः हे न्हिलादी इतिइतिं, न्हाय्पनय् सुयातःगु झिंनिचाः तुकिचा संकाः ।

छगू निगू जन्मया संस्कारं जक गाइगु मखु, थ्व उमेरय् तकं थथे नापं ह्वनाच्वनेगु कर्म दयेकेत । आः तकं वं वया, वं वया ख्वाः स्वयाः खँ ल्हाये मगाःनि । अझ बहनी निम्हेस्यां ख्वाः ख्वाः स्वयाः भतिचा भतिचा “पालुगु” त्वनेमाः । अले तिनि बेलि यायेगु सूर वइ । थज्याःगु मतिना, थज्याःगु सुख, थ्व स्वयाः मतिनाया बाखं गन ब्वनेदइ ?

इलं वय्कःयात १८सालपाखे धरमपानिइ क्वकाल । अनं २५ सालपाखे दमौलीइ थ्यन । व इलय् थ्व थाय् धइगु औल लगे जुइगु थाय् । थ्व थासय् नकतिनि नकतिनि औलो उन्मूलन जुइवं थ्व थाय्यात थःगु कर्मभूमि दयेकेत धकाः थन कुहां झाल । जाकिबजि पसः तयादिल, लिपा कापः पसः नं । अनं कापः थायेगु तान तयादिल, होजियरीया मिशिन नं तयादिल ।

म्हसिक्वसित अथें च्वनेमजिउ, ज्या याः वा धकाः ज्या याकल । तर छकः शत्रु लगे जुयाः त्यासा कयातयागुलिं लित्तुलित । हारगुहार फ्वन । मसःम्हेसित ग्वाहालि वल, खड्ग तरे जुल । “खः जि ग्यात खः । तर जि छतिं हारे मचाया,” व दृढ विश्वासं हे वय्कःयात त्याकाबिल । थ्व उमेरय् नं वय्कः निम्हं निगू किलोमिटर तापाःगु थःगु ल्यं दनिगु छकूचा बुँइ ज्या सं वनी ।

घाँय् लःवनी, निम्हतिपू ख्याः यायां । जीवनया ईलचं हे दिनाबिइ उमिगु निम्तिं । बरु संसार बुराबुरि जुइ, वय्कःपिं निम्ह न्ह्याबलें ल्याय्म्ह–ल्यासे हे ।मेगु न्ह्याथे जूसां थः काय्–म्ह्याय्पिंत माक्व माःथे ब्वंकेत गबलें लिचिलामदी । थौं काय्पिं थासय् थासय् थ्यंगु न्यनाः वय्कःया किसिन्हाय् । वय्कलं लुमंकादी, “जिं ला मस्तय्त न्ह्याबलें थ्व हे धायेगु ।

मखुगु छता ज्या यानाः कमे यायेमते । मेगु छु न्ह्याः व या ।”भचा भचा कमे यायेगु, नयेगु त्वनेगु, द्यनेगु ला न्ह्याम्हेस्यां याइ । तर वय्कलं मचांनिसें थःगु पुर्खां स्यनाथकूगु धकाः अनया खिं, धाः थायेगु, दाफा भजन हालेगु, लाखे प्याखं हुलेगु, देवीनाच क्यनेगु, अले इलय्ब्यलय् राजारानीया प्याखं क्यनेगुयात थःगु जीवनया आसक्तिया रुपय् हे थः लिउलिउ ब्वलंके बियादिल ।

जात्रापर्व जुलकि वय्कःया लाइमखु, त्वालय् म्हसिक्वसित प्याखं म्हितेत, भजन यायेत सःतः जुइ । प्यलातक जुइगु चौमास भजनय् आः नं वय्कःया हे सः तसः । थः ज्वलिंज्वःपिं, थः स्वयाः क्वकालिपिं, अले अझ थः स्वयां थकालिपिंत हे तकं क्वत हयाः अज्याःगु सांस्कृतिक ज्याय् सरिक यानातइ । थःगु गांयात जीवन्त यानातइ ।

थः गन गन वन, अन अन थः नेवाः धकाः परिचय सर्गतय् थ्वयेकाच्वनी । गुइदँ पुलेधुंकल, थ्व ज्या थौं तकं दिउगु मदुनि । उकिं ला थौं तक नं त्वालय् चाःहिउवनेबलय् नापलाक्वस्यां गुरु धकाः ज्वजलपा याइ, वं व हे निपा ल्हाः ब्वयेकाः ‘भाग्यमानी’ धकाः सुवाः बियाथकी ।

चिन्ता दु बखत नारायणया । वय्कःया जक मखु थ्व युगया हे चिन्ता खः । उलि थाकुक न्हापाया पुस्तापाखें लानाकयागु थ्व जीवित संस्कृति आः पाः फयाकाइपिं हे मदु । संसार अनित्य खः, सकस्यां सिउ । वय्कःया ज्वलिंज्वःपिं गुलिखे थ्व संसार त्वःतावनेधुंकल, दनिपिं नं दक्वं आः न्हापा थें सनाजुइ मफु । अले ल्याय्म्ह ल्यासेपिं सुं हे दमौलीइ मंत धाःसां जिउ, गुलिं येँय्, गुलिं ला विदेशय् । उमि भाय् संस्कृति ल्यंकाच्वने मलाः ।


जात्रापर्व जुलकि वय्कःया लाइमखु, त्वालय् म्हसिक्वसित प्याखं म्हितेत, भजन यायेत सःतः जुइ । प्यलातक जुइगु चौमास भजनय् आः नं वय्कःया हे सः तसः । थः ज्वलिंज्वःपिं, थः स्वयाः क्वकालिपिं, अले अझ थः स्वयां थकालिपिंत हे तकं क्वत हयाः अज्याःगु सांस्कृतिक ज्याय् सरिक यानातइ । थःगु गांयात जीवन्त यानातइ । थः गन गन वन, अन अन थः नेवाः धकाः परिचय सर्गतय् थ्वयेकाच्वनी । गुइदँ पुलेधुंकल, थ्व ज्या थौं तकं दिउगु मदुनि ।

खतुं आः हे तिनि अन ‘तजिलजि’ धइगु नां तयाः संस्था चायेकाः आःया ल्याय्म्ह ल्यासेपिंत बाजं थायेगु, म्येँ हालेगु अले प्याखं हुलेगु नं वय्कलं स्यनामदीगु मखु, तर ईया धाःयात सुनां पनेफइ ? थः मंत धायेवं दमौलीइ नेवाः संस्कृतिया रक्षा सुनां याइ ? “ग्व । गय् धाये । गय् जुइ अय् जुइ का ।” छक्वः ताःहाकय्क झसुकाः तयादी, न्ह्याबलें न्हिलां इलातःगु ख्वालय् छक्वलं हाकु सुपाँय्या धकिं कुहां वइ ।

प्यन्हु तक नापं नयाः, नापं चाःहिलाः वय्कःया जीवनशैली, रहनसहनया खँ अले वय्कःया ज्वलिंज्वः पासापिं प्यम्ह–न्याम्हेसिया बाखं माः हनाः जिपिं लिहां वयेमाल । ‘वने हे त्यनागु ला ? आः गबलय् वयेगु ?’ मतिनां जाःगु न्ह्यसः । पिहां वयेत्ययेकाः ह्याउँगु सिन्हः, सन्त्रासि छगः छगः, न्यातकावंगु नोट छपाः व दानास्वये हे मफइगु मतिना बियाः जिमित पिने तक तःझाल ।

खः, बखत नारायण छम्ह द्यः हे खः दमौलीया, विशेष यानाः नेवाः समाजया निंतिं । वय्कःया पासापिनि छगू हे जक चिन्ता — बखत नारायण फुतकि दमौलीया नेवाःतय्त थः नेवाः खः धइगु पहिचानया ध्वाँय् ज्वनाः न्ह्यज्याका बिइपिं हे सु दइ ?

म्वाये गात धायेधुनाम्ह जितः बखत नारायण अजाया गुइछदँ हाकःगु जीवनया छु लोभ । तर अन वय्कःया खँ, ख्वाःया तेज, धिसिमिसि धाःगु पलाः अले अझ छुं छुं यानावनेगु मन्तुना न्यनाच्वनेबलय् जितः नं छुं छुं न्हि अझं म्वायेगु लालसा दनावइ । जीवन छु धइगु सिउबलय् जीवन हे बिनावंगु थें जुयाच्वंगु । आः खनि म्वानाम्ह जुयाः निन्हुप्यन्हु म्वायेयल जितः । जि थ्व जीवनय् निन्हुप्यन्हु हे छाय् मजुइ, म्वाना हे क्यने थें जुल जितः ।