कुशिनगरय् लूगु निर्वाण

राजेन मानन्धर
जिमिगु बस कुशिनगर दुथ्यन । खुल्लागु खालिगु सतकया लिक्क छगू चिकीचाधंगु बजार, पाय्छि लुम्बिनीया मइलाबार थें । थन च्वंपिन्त नं अन कुशिनगर दु धइगु हेक्का मदु जुइ, थन वःपिं मनूतय्के ध्यबा स्वहायेके कायेमाः धइगु व हे मइलाबारया थज्याःगु सोचाइ हे जक ला जुइ नि । लुँयालिक्क च्वनेवं दक्वं गन प्वालाप्वालाथी धकाः । थ्यने वं हे थथे मतिइ वल जिगु । छाय् जुइ जि थपाय्सकं बौद्धस्मारकया जःखः च्वनीपिंलिसे वितृष्णा?
बस अन हे लिक्क च्वंगु अनया भियतनामी विहारया न्ह्यःने दित । स्वये हे हिसिचा दुगु विहार – वाउँगु घाँय्, दथुइ छम्ह द्यःया सुन्दर मुर्ति, मलः व मेमेमगु अज्याःगु हे भियतनामी छाय्पा । नकतनि हे दयेके सिधःगु थज्याःगु । तकसं कलात्मक, सुन्दर अले तापाकं वःपिन्त छझाः झासु लंकेत व उमिगु त्यानुगु तंकेत माक्व चक्कं ।
जिपिं थन हे च्वनेगु व्यवस्था जुयाच्वंगु दु । दक्वं थःथःगु भारी ज्वनाः दुहाँ वना । त्यानुगु व ज्वर वःगु निगुलिं ल्वाकज्यानाः जितः दुने. दुनें म्वय्म्वय् थ्यानाच्वंगु खः, तर नं थः च्वनेगु थाय् लुइवं नुगः द्यः मुसुं न्हिलाहल । चिचीधंगु चिचीजाःगु पलंगत चकनाच्वन । पलखं सु सु गन गन च्वनेगु क्वःजित । वनाः छकः वयागु मुलय् ग्वतुलाबिया । नकतिनि सासः ल्हानाथें जुल ।
बुद्धधर्मया प्यंगु संवेजनीय स्थल धकाः धयातःगु – लुम्बिनी, बोधगया, सारनाथ व थ्व कुशीनगर । अथेसां थन धार्मिक माहौल छतिं मदु । गुलि दु दक्व थी थी देय्या बौद्ध संघसंस्थां दयेकाबियातःगु उमिउमिगु हे धर्मसंस्कृति न्ह्यब्वइथज्याःगु स्तुप व विहारत जक । अन हे च्वनेमाः दक्व तीर्थयात्रीत । दुथेंच्वंगु बांलाःगु गनं होटल, गेस्ट हाउस मखना । न तापाक्क गनं गिनं दु ला । थथे बौद्ध देय्तय्सं विहारत दयेका मबिउसा गन च्वनी जुइ तीर्थयात्रीत । लुम्बिनी छगू नेपालय् लाःगुयात गनं गनं चाःचाःहिइकाः भारतय् लुम्बिनी दु धकाः च्वयाजुइ, क्यनाजुइ, अले बुद्धया जन्मभूमि भारत खः धकाः तकं धायेत लिफः स्वइमखु, तर थन थज्याःगु पूण्यभूमिइ तीर्थयात्रीतय्त माःगु सामान्य भौतिक सुविधाया व्यवस्था तकं मजुयाच्वन ।

निभाः खने तकं दूगु मखु । ख्वाउँसे च्वंगु च्वनं । भचा तापाक्क छु दु धकाः धायेफूगु अवस्था अझं मवःनि । सु गन छु यानाच्वन मसिउ । थज्याःथाय् का पुचलय् वनाच्वनागु लाकि याकःचा वनाच्वनागु धइगुया अर्थ खुलेजुइगु । गुलि गन सुयात पिइगु मसिउ । जि याकःचाया याकःचा । स्वता ई तकं छु जुइ धइगु मसिउ । पलख बर्मी चैत्य चाःहिला, नापसं च्वंगु पुखलिइि दयेकातःगु द्यःगः नं । अनंतुं चिहाकःगु लँ जुयाः न्ह्यःने दुपिं अम्बिका दिदी, दुर्गा दिदीपिं लिसे कुशीनगरया निर्वाणमूर्ति दर्शन याःवना । लिउने तापाकंनिसें म्हसिकेफूगु चैत्य अले चाकःलिं पुरातात्विक उत्खननय् लुयावःगु अवशेषत ।
कुशीनगर धइगु हे निर्वाण । बुद्धधर्मय् निर्वाण धइगु शब्दयात हे आदरं उच्चारण याइ । न्ह्यनेलाःम्हस्यां कायेफइगु पदवी मखु थ्व । दक्व बुद्ध जुइफइगु जूसा बुद्ध धइगु शब्दया अर्थ हे ल्यनामच्वनीगु जुइ । जन्म मजूसा निर्वाण धइगु दइ ला? अले निर्वाण धइगु या अर्थ मदुसा थ्व जन्म दुख खः धकाः गथे सिइ? पलख अन च्वँच्वं मतिइ खँ लुत । शायद निर्वाण धइगु उलि अःपुक दइगु खःसा उलि उलिमछि बोधिसत्वतय् नां नं दइमखु जुइ ।
बुद्धधर्म हे लोपया अवस्थाय् लानाच्वंगु भारतय् थज्याःगु पुण्यभूमि नं चाद्वँ जक जुयाच्वनीगु आश्चर्यया खँ मखुत । सन् १८५४य् तिनि एच एच विल्सन अले इ बुचानन धइपिं ब्रिटिश अफिसरपिन्सं थ्व थाय्या महत्व सिइकल । थन धाःसा १८७६य् लुइकूगु धकाः च्वयातल । वयांलिपा विस्तृत उत्खनन् धुंकाः थ्व थाय् हे बुद्ध परिनिर्वाण जुयाबिज्याःगु थाय् खः धकाः घोषणा यात । उत्खनन्या क्रमय् हे थ्व २४फीट तःहाकःगु निर्वाण मूर्ति नं लूगु धकाः जिं ब्वनातयागु । थ्व मूर्ति न्यागूगु शताब्दीइ हरिबाला धइम्ह भिक्षुं दयेकेबिउगु धकाः पिनेया प्लाकय् च्वयातःगु नकतिनि ब्वनागु । अले थुकियात मूर्तिकार मथुराय् च्वंम्ह श्री दिन्न धाःगु जिं गनं ब्वनातयागु – न्ह्यागुसां उमि थथे अभिलेख तयेबलय् मूर्तिकारया नां नं उल्लेख जू, थ्व हे मन सन्तोषया खँ खः । झी ला धायेगु चलन दु, न्यातपौ द्यःगः सुनां दयेकूगु? जुजु भूपतिन्द्र मल्लं, धरहरा सुनां दयेकूगु? भिमसेन थापां । झीथाय् सत्ताया चाकरी यानाः इतिहास च्वइपिनिगु खँ ।
पुरातात्विक अवशेषत चखिनातःगु वाउँगु बगिंचा स्वयाः छतँजाः ति थाहाँ वनेमाः । च्वय् खाकि लं फिनातःगम्ह तःहाकःगु कथि ज्वनातःम्ह गार्डं जिमित मिखा तुंक स्वत । लुखां दुहाँवने न्ह्यः लाकां त्वःते त्यनाबलय् अन च्वंगु भ्वाथःगु छगू बोर्डय् मिखा वन । अनया अधिक्षण, पुरातत्वविद पटनां जारीयानातःगु सुचं – दान बिइमदु । गन बुद्ध दु, अन दान प्रतिवन्धित ला ? धायेबलय् थनया सरकारयात थ्व थाय् छुं धर्मया आस्थाया दर्शनया केन्द्र मखु का, केवल पुरातात्विक ल्वहँ जक का । गन पर्यटकत वइ, अन उमिगु होटलय्, पसलय् भचा भचा व्यापार यानाबिइ । तर मेखे स्वयेबलय् पाय्छि नं – मखुसा थन फ्वगिंत व नक्कली भन्ते जुयाः निगः प्यंगः कायेखनीगु लोभं गुलि मनूत झ्वःझ्वःलिक्क दंवयाच्वनीगु जुइ, झीथाय् लुम्बिनीइथें ।
विशेषकथंया थूचाथें ग्वल्लाःगु पौ दूगु व प्यखेरं चकलाःगु झ्याःदूगु महापरिनिर्वाण मन्दिर द्यःछेँ । छगू जक लुखाया जवंखवं च्वंगु ह्याउँगु निगः थां बाहेक मेगु दुक्वं साघ्यः तुइसे । खयेत ला थ्व थाय्यात बुद्धकाल धुंकाः नं थ्व कुशिनारा धइगु थाय् मल्ल जनपदया राजधानी धकाः हे नां दनाच्वंगु खः, अले लिपा नं मौर्य, शुङ्ग, कुशान अले गुप्त व हर्ष जुजुपिनिगु राज्यकालय् नं महत्वपूर्ण हे जुयाच्वंगु खः । तर लिपा लिपा मेमेथाय् बुद्धधर्म बुलुयावंलिसे थज्याःगु महत्वपूर्ण बौद्ध तीर्थस्थल नं इतिहासया गर्भय् दुसुनावन । कमसेकम १२ औं शताब्दीतक थ्व जीवित हे जुयाच्वन, अले थी थी अबौद्ध शासकतय्गु थ्व लाःवन, अन्तय् चां हे ल्हाःवन । १५औं शताब्दीपाखे थन राजपुत शासकतय्सं कब्जा जमेयात धइगु न्यनेदु ।
न्हापा थ्व हे खः परिनिर्वाण जूगु थाय् धकाः सिइकं नं, अले थनच्वंगु थपाय्मछि धिकःगु निर्वाण मूतिं न्यागूगु शताब्दिया धकाः सिइकं नं थुकियात द्यःगःया रुपय् बांलाक संरक्षण यायेत मेगु चय्दँ पिइमाल । न्ह्यागुसां १९०३य् बर्मां बिज्याःम्ह चन्द्रस्वामीया कुतलं थन महापरिनिर्वाण द्यःगः धस्वात । अले १९५६य् तिनि बुद्धजयन्तीया २५००दँ हनेगु झ्वलय् थुकियात थ्व आःया रुपय् बिल । थ्व द्यःगःया निर्माण आधुनिक हे खःसां थन अजन्ता एलोराया प्राचीन बौद्ध गुफाया कलात्मक मोटिफ दु, छकलं हे भारतीय बौद्ध सौन्दर्यशास्त्रया पाना पुइकेथें यानाबिइ हरेक तीर्थयात्रीयात ।
दुने भगवानबुद्धया निर्वाण मूर्ति सुयातं गनं मदइगु सुखानुभूति लिसें ग्वतुलाच्वना बिज्यात । ख्वालय् गनं मदुगु शान्ति व शालिनता लुयाच्वन । अपाय्मछि धिकः थाय् किचीकू यानंनिसें गथेच्वं धकाः स्वये हे मछिं । म्ह छम्हं न्यंगु झिल्ल च्वंगु चीवर न्ययेकातःगु दु, छ्यं व पालि जक खनेदयेक । सालुगु फ्वंगाय् हे छ्यं दिकातल, खवगु ल्हाः छ्यंक्वय् जक । ख्वालय् छगू गनं मेगु बुद्धप्रतिमाय् खनेमदइगु शालिनता दु । तुति निपा जक खनेदु, जिं न्यनातयागु, अन बुद्धया पालिइ चक्रया चिं दु हँ, तर थन ला तुतिइ जायेक लुँतिकातःगुलिं अथे छुं खने मदयाच्वन । अथे याइगुलिं हे जुइ, आः प्यखेरं खाः तयाः ल्हातिं थिइमजिइकातःगु दु ।

निम्ह प्यम्ह जिपिं नापं बिज्याःपिं भन्ते गुरुमांपिं अन प्रार्थना यानाच्वन । जि नं पलख सिथय् लाक्क पुलिं चुयाः बुद्ध लुमंका, बुद्ध गुण लुमंका । थन थः थथे वयेखंगुलिं थःत धन्य तायेका । छम्ह निम्ह यायां दक्वं वन, जि नं बुलुहुँ लुखां पिहाँ वना ।
मन्दिरया लिउने तःजाःगु स्तुप – महापरिनिर्वाण स्तुप । बुद्ध परिनिर्वाण जुयाबिज्याःगु थासय् हे थ्व स्तुप दयेकूगु धाइ । प्यतँति जाः जुइ, छुं अज्याःगु बांलाकेगु, छाय्पिइगु बुट्टा अलंकार मदु । सिलिण्डर आकार जुयाः च्वय् थुरथें ग्वाराचिनाच्वंगु जक । उकिया च्वय् हर्मिका अले द्यःने स्वतँ जूगु कुसा । जमिनं २० मीटर ति तजाः हँ । न्हापान्हापा थुकिया भग्नावशेष लुइकूबलय् ४ मीटर जाःगु चाकलाःगु क्वथा थें लूगु खः अले उकिया दुने सिजःया घः अले सिजःया हे प्रतीत्य समुद्पादया सुत्र च्वयातःगु पौ लुइकूगु । थ्व नं न्यागूगु शताब्दीइ हरिबाला धइम्हस्यां हे तःगु जुयाच्वन । अझ दुने ला ईशाया न्हापांगु शताब्दीयागु धाये ल्वाःगु ध्यानमुद्राय् च्वनाच्वंगु बुद्धमूर्ति तकं लुइकूगु हँ । गुलिस्यां थन बुद्धया अस्थिधातु नं तयातःगु धकाः विश्वास याइ । अथे हे थुकिया पुनर्निर्माण १९२७य् बर्मी बौद्धतय्गु ग्वहालिं तिनि जुल । थौं तक थ्व स्तुप झीगु न्ह्यने धस्वानाच्वन, तापाकं निसें बुद्ध निर्वाण जुयाबिज्याःगुया सन्देश अले बुद्धशिक्षायात अजर अमरयायेत प्रेरणा बियाः ।
स्तुपय् छकः परिक्रमायानाः जिपिं अन चाकःलिं दूगु पुरातात्विक विहार व स्तुपया संरचनाया अवशेषत स्वस्वं लिहाँवया । न्हापा अन बुद्धधर्मया जगजगी दनिबलय् थन थनया प्रशासकत नं न्हिंन्हिं वः जुइ, बहुमूल्य बस्तुत छाइगु जुइ । अले थन लिक्क लिक्क गुलि चैत्यत दु जुइ, उमिसं हे दयेकेबिउगु । अले उमिसं हे दयेकाबिउगु विहारय् गुलि गुलि भिक्षु भिक्षुणीत च्वंजुइ । ईया घःचाः – आः दक्व अवशेष जुयाः जक भ्वसुलाच्वंगु दु – चाद्वँ, अपा द्वँ गनं तजाः, गनं चिजाः । गनं छद्वँ, गनं छकूचा । आः न्ह्याथे थजु, गुगुं इलय् थन बौद्धत न्हिंन्हिं म्वःम्वः दइगु जुइ, पूजा, प्रार्थना व धर्मदेशना जुयाच्वनीगु जुइ । जिगु मिखाय् व दक्व दृष्यत झ्वःलिक दंवल । पलक लिपा जिं जितः लुइका, अन ला वाउँगु घाँय् जक दु, अले तापाक्क लँसिथय् हानं व हे चाइनिज लुमन्तिचिंया पसःत जक दु ।
बुद्धजीवनीया ल्याखं कुशिनगर अन्त्य खःसा नेपाःया थेरवादया इतिहास ब्वनीपिनिगु लागि शुरुवात खः । थ्व हे व थाय् खः गन कर्मशील भन्ते लगायत नेपाःया न्हापांपिं भन्ते, गुरुमां व श्रामणेरपिन्सं न्हापां म्हासुगु वसःया अनुभव यायेखन । नेपाःयात थेरवादया जीवन्त इतिहास च्वकेबिल । थुलि धायेधुंकाः नेपालं वःपिं दक्व गृहत्याग यानावःपिन्त वसः पुंका बिज्याम्ह चन्द्रमणि बाबायात जिगु मिखां मालाच्वन । शालिक छगू ला दु अन बिडला भवनय् श्री चन्द्रमणि निःशुल्क पाठशाला चालाच्वंगु दु , १९४२य् थापना यानातःगु, व हे खःला मखुला ।

नेपालय् थेरबाद लिहाँ वयेगु न्हापांगु चरणय् ला दक्व दक्व भन्ते गुरुमांपिन्त नं थन हे प्रवजित यानाः छ्वयाहइगु । थ्व ल्याखं नेपाःया थेरवादी बौद्धतय्सं गुबलें ल्वःमंकेफइमखु थ्व थाय् । कमसे कम जिं बुद्धधर्म ब्वनाः नेपालय् थेरवादया पुनरुत्थान गुकथं जुल धइगु सामान्य जानकारी तक ला कयाताया । थुकिइ हे सन्तुष्ट जि ।
०००

मेगु यायेगु छुं मखँसेलि जिपिं हे जक लिक्कसं लाःगु बजारय् तक चाःहिउ वना । झिगु झिंन्यागू मिनेट ट्याम्पुं वनेवं अन छगू बजार लुइ, कसिया बजार । शायद कुशिनगरया नामं हे च्वंगु जुइ । रक्सौल, नौतनवा वा मेमेगु सामान्य चिचीधंगु भारतीय बजारथें चिकीधं, लँ ध्यपनाःउगुं थुगुं मियातःगु, हालाः हालाः न्यायेमिइ यानाच्वंगु । गनं छतिं हे बौद्ध पह मवः – सुं मनुखं अन बुद्ध धइम्ह सु, बौद्ध धइम्ह गज्याःम्ह धकाः नं मसिउ जुइ, अले अनसं बुद्धया परिनिर्वाण जूगु पवित्र तीर्थस्थल दु धकाः नं मसिउ जुइ ।

ब्वनातयागु, बुद्ध स्वयमं थ्व थाय् तसकं महत्वपूर्ण धकाः थम्हं हे थ्व थासय् निर्वाण कायेगु निर्णय यानाबिज्याःगु धाइ । थनया महत्व धइगु थ्व हे ला ? थपाय् जि तःधंगु प्यंगु संवेजनीय तीर्थस्थल मध्ये छगू धयातःसां थन च्वंपिनि नुगलय् २५०० दँ लिपा नं बुद्ध स्वमचाःनि । थाकु बुद्धधर्मया न्यनावने अले न्यनाच्वने धुंकूथाय् धिसिलाक्क च्वनाच्वने नं । मेगु छु धाये, झीगु लुम्बिनीया हवाल नं थथे हे खः ।
बहनी अन बिज्यानाच्वंम्ह भन्तेया थाय् नापलाःगुनेगु खँ जुल । भन्ते गुरुमांपिन्त न्ह्यःन्ह्यःतयाः जिपिं वना बर्मी विहार लिक्कसं च्वंगु विहारय् । अनया भन्तेयाथाय् आदरपूर्वक जिपिं छखेलिक्क फ्यतुना । भन्तेनं हिन्दी भासं उगु थुगुं खँ कनाबिज्यानाच्वन । लिसे नेपाःया थेरबादया विषयय् पलख जूगु बार्तालाप न्यनेखन । निग्रोध भन्तेनं वसपोलयात जिपिं वयागुया उद्देश्य ध्वाथुइका बिज्यात । वसपोलया शान्त ख्वाःपाः जिगु मिखाय् प्यपुनाच्वन । जिं यक्व मथू वसपोलया खँ । तर थुलि थुइकेत जितः थाकु मजू कि वसपोल उलि तापाक्क च्वनाः नं नेपाःया थेरवाद गतिविधिया बारे यक्व च्यूताः कयाच्वना बिज्याः, दक्व सिउ वसपोलं । मसिइगु खँ नं मजुल, बांलाःगु खँ ला न्यनावनी, बांमलाःगु खँ जुलकि झं याकनं न्यनावनी, पनां पनेनं ला फइमखु । वसपोल उलि लय्मताः नेपालय् भन्तेपिं, बुद्धधर्मया संरक्षण व विकास जुयाच्वंगु खँय् । यायेमानिगु ज्याखँ यक्व दनि । याइपिं धाःसा ग्व, न्यय्दँ न्ह्यः च्याम्हझिम्ह भन्ते गुरुमांपिन्सं नेपालय् बुद्धशासन थीर यायेत यानावंगु खँ थौं बाखंथें जुयाच्वन ।
नेपालभाषा टाइम्स : http://nepalbhasatimes.com/13047