होलसेलय् हाइकु

राजेन मानन्धर

खतुं जि कविता च्वइम्ह मखु । अय्सां साहित्यया विद्यार्थी जूगुलिं कविताय् मिखा मवनीगु खँ हे मजुल । थम्हं मच्वयासां कविता जितः यः । अले कवितय्सं च्वइगु नं यः । थन जिगु खँया मू विषय कविता खः, उकिसं हाइकु खः । हाइकु कविता खःलाकि मखु, थ्व हे नं छगू न्ह्यसः खः । खः सा हाइकु धकाः अलग हालाच्वने म्वाःगु खनेदत, थ्व नं महाकाव्य, खण्डकाव्य, सनेट, लिरिक्स इत्यादि थें काव्यया क्यबलय् ह्वयाच्वंगु स्वां जुल । अथे खः ला७तिस

जिं हाइकुया परिभाषा बिइगु हैसियत मतया । ब्वनाच्वंपिन्सं, च्वयाच्वंपिन्सं हाइकु थथे अथे धकाः घघरानगु परिभाषा बियातःगु ब्वना । प्रा. डा. वज्रराज शाक्यजुयागु बिचाः — हाइकु कविता अप्वः यानाः शुरु सुरु जापानया जेन र्धाबलम्बीतय्सं ध्यानया सिलसिलाय् थत जूगु अनुभवत स्वतः स्फुर्त रुपय् एक्कासी अपर्झत पिकयाहःगु अभानाया अभिव्यक्ति खः । जिं थुलि हे जक तायेका कि हाइकु धइगु मेमेगु कविता च्वयेथें मनया भाव प्वंकेगु माध्यम जक मखु, च्वइपिन्सं मसि म्हंचायेकेत वा पत्रिकाय् थाय् कायेत अपुइधकाः झिंन्हय्गः आखः जक च्वइगु मखु ।

नेपालभाषा जक मखु थी थी भासं हाइकुया बारे च्वयातःगु ब्वनेबलय् हाइकुइ व दइ, थ्व दइ, अथवा व दयेमाः थ्व दयेमाः धइगु छगू कथंया आशा, उपेक्षा बुयावयेगु स्वभाविक खः । तर बिडम्बना, सिद्धान्त छखे खुसिसिथय् अले सिर्जना मेखे खुसिसिथय् । हाइगु धइगु व थ्व धकाः धयाबिइपिं हाइजिनपिनिगु च्वसां तक नं अज्याःगु स्तरया सिर्जना जुयाच्वंगु लुइके थाकु । खः, हाइकुया परिचय बिइ अःपु । बास्सोनिसेंया खँ हयाः हाइकुया इतिहासया उत्खनन् हे नं यायेथाकु मजू तर थन थःगु परिचय दुने लाःगु, थम्हं खंकाथज्याःगु कथंया तकं हाइकु बरु थाकुयाच्वंगु दु ।

लय्तायेगु झीगु स्वभाव खः । नेपालभाषा साहित्य न्ह्याबलें लय्ताः । पण्डित निष्ठानन्द जुइमा, चित्तधर जुइमा वा मेम्ह हे सुं जुइमा । सुनां छुं च्वलकि दक्वं लय्ताइ । आः नेपालभाषा साहित्यया भण्डार जाइगु जुल धकाः धुक्क च्वनी । थुगु ल्याखं ला साहित्य दुने नं हाइकुया लागा दकलय् भाग्यमानि धायेमाः । न्ह्याम्हेस्यां न्ह्यागु च्वयाहःसां साहित्यिक मुँज्याय् हाइकु दक्वसित लसकुस, ताली, क्याबात, वाह वाह ।

थ्व गज्याःगु परिस्थिति ७तिस च्वयेत ला च्वःगु दु , सलंसः हाइकु च्वइपिं खनेदयाच्वंगु दु । च्वःगु च्वलं , च्वःगु च्वलं । वं नं च्वइ, वं नं च्वइ, सुथय् नं च्वइ, न्हिनय् नं च्वइ । न्ह्यलय् नं च्वइ, ज्वलय् नं च्वइ । न्हिलाः नं च्वइ, ख्वयाः नं च्वइ । दक्व दक्व हाइजिन, दक्व दक्व हाइकु । मेपिं ला मेपिं, जिं नेपालभाषाया निम्हप्यम्ह ल्ययातयापिं च्वमि÷कवित तकं थःगु इतिहास हे ल्वःमंकाः औसत स्तरया हाइकुइ तनाच्वंगु खनाः नुगः तयेथाय् मालाच्वनेमाः । न्ह्याम्हस्यां च्वःसां जिउगु ला ७तिस न्ह्याक्व च्वःसां जिउगु ला ७तिस मुडय् लातकि न्हिछिया दुने सलंसः हाइकुया उत्पादन जू हँ थन । उकिं मुँज्याय् न्यापु हाइकु ब्वँ धाःसा झिपु ब्वनी, चिनाखँ ज्वनावःम्ह कविं नं फ्सा हाइकु न्यंकाथिकी । अझ चिनाखँ मुँज्याय् खाली ल्हातिं वनेगु अने अन लसकुस इत्यादि यानाच्वँतले छकू खाली भ्वं कयाः खासखुस च्वयाः उद्घोषकयात बिइयंकूगु जिं खना, झी आशुकवि हाइजिनतय्सं । न्यनातयागु, छगू पत्रिकाया सम्पादकं छम्ह हाइजिनयात हाइकु बियादिसँ धकाः फ्वन हँ । अले व हाइजिनं लिसः बिल हँ – “छिगु पत्रिकाय् टाइप याइम्ह सु७तिस वयात हे जिं तप्यंक म्हुतुं धयाः टिपेयाके का ।”

दशकौं दयेधुंकल झीसं हाइकु च्वयेसःगु । सलंसः हाइजिनतय्सं द्वलंद्वः हाइकु च्वयेधुंकल । समालोचकतय्सं धयावयाच्वन – झी नेवाः हाइकु तालय् लानाच्वंगु मदु, ५–७बmउस–५या तुकबन्दी जक जुल, संख्या जक अप्वः जुल – हाइकुयागु नं हाइजिनपिनिगु नं, न्ह्यागु विषययात नं ज्वन, च्वःगु दक्वं हाइकु जुइमखु, नियमय् मलाः, गाभ्भीर्य मदु, सौन्दर्य मदु, शिल्प मदु अले छु छु मदु । तर सुनां न्यनाच्वंगु दु ला ७तिस सुनां ब्वनाच्वंगु दु ला ७तिस बांमलाः धयां च्वनी, उकिया छुं संबोधन मयासे च्वःपिन्सं अथे हे च्वयां च्वन । धयांच्वन, च्वयांच्वन, च्वयांच्वन, धयांच्वन । छखे नेपालभाषा साहित्यय् धाइपिं समालोचकत हे मदयावनेधुंकल, मेखे दुपिं नं छुं खँ च्वये न्ह्यः च्वमिपिन्सं नं नुगलय् स्याकाः व हे नं मच्वयाबिइला धकाः ग्यायेमाः । उकिं न्ह्यागु च्वःसां क्याबात ।

साहित्य हे जीवनलिसे स्वायेमाः धाइ, अले चिनातःगु खँ झन् जीवनस्वयाः तापानाच्वनेगु संभव मदु । उकिसं झिंन्हय्गः आखः दुने च्वनाः चिइमाःगु विधा अथे उखें थुखें ब्वाँय् जुइगु ला खँ हे जुइमखु । थ्व चौरासि चाःहिलाः छकः जन्म कायेदइगु धयातःगु मनूया जीवनयात कयाः होमर आदिया युगनिसें अल्याख च्वमिपिन्सं च्वयावनेधुंकल, अझ पुमवंनि । सलंसः सपूm च्वलं नं कनेमफुगु जीवनयात आः हाइकुया झिंन्हय्गः आखलं कनेगु ला ७तिस व नं संस्कृतया बः मकासे सिर्जना हे मजुइथें जुइधुंकूगु झीगु भासय्, गथे सम्भव जुइ ७तिस मतिइ वइ, थपाय् धंगु जीवनयात झिंन्हय्गः आखलय् कुनेफइगु खःसा ला मेमेगु विधा हे म्वाल । आवंलि सुनां महाकाव्य, खण्डकाव्य, उपन्यास, प्याखं, निबन्ध, बाखं वा कविता मच्वःसां जिल नि । मनूतय्त मनू थुइकाबिइगु, जीवन क्यनाबिइगु, संसारया लिजः न्हाय्कनय् क्यनेथें क्यनेत झिंन्हय्गः आखःया हाइकुं गाःसा मेगु छाय् माल ७तिस थथे जुयावन धाःसा ला नेपालभाषा साहित्यया सम्पूर्ण कृति हे छगः दालाय् न्ह्यनी जुइ धइथें मतिइ वइ ।

थौं कन्हय् महाकाव्य, खण्डकाव्य धायेल्वःगु रचना ला पिहाँ हे मवयेधुंकल । कविता नं झं झं चिचिहाकः जुजुं वनाच्वन । पद्य÷कविता न्हापा नेपालभाषाय् यक्व च्वः धाइ, आः व खँ यथार्थ स्वयाः पायेधुंल (अले छु च्वःले धइगुया लिसः जिके मदु) । न्ह्यागुं बःचाहाकयेक च्वयेगु फेसन झीथाय् वयाच्वन । च्वःम्हस्या च्वयाथें च्वनीगु, ब्वंम्हस्या ब्वनाथें च्वनीगु तर उकिं जीवनया गहिराईयात न्ह्यब्वये न्ह्यः हे सिधइगु । च्वये म्हाःलाः ला, मसि वा भ्वं थिकय् जुयाः ला वा प्रकाशक मदइगु जुया ला वा ब्वमिपिनि तपँगु सपूm न्यायेगु हैसियत मदयाः खः धइगु अनुसन्धानया विषयथें ताः । ताःहाकः जुइवं बांलाइ, नुगलय् थिइ धइगु ला मखु तर झीगु साहित्य ख्यःयात स्वयेगु खःसा ब्वमिपिं अल्छि जुयाः चिचिहाकःगु रचना पिदनाच्वन लाकि च्वमिपिं अल्छि जुयाः अथे जुयाच्वन धकाः सुं सक्षमम्ह समालोचकं धयाबिइमालेधुंकल । हाइकुया थ्व बहावया कारण नं थ्व मखयेमाःगु मदु ।

नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् स्नातकोत्तर तगिमय् नं हाइकु दुथ्यात । तसकं बांलाःगु व च्वछायेबहगु ज्या जूगु दु । विभागयात सुभाय् । तर हाइकु ब्वंकेहे मासेंलि नेपालभाषाय् हाइकुया आगमन व इतिहासया न्हाय् च्वनीथें प्रतिनिधि हाइकुयात थाय् बिउसा जिउगुनि धयाथें मतिइ वइगु । ब्वमिपिनि मतिइ नं हाइकु धइगु थज्याःगु जक हे ला खःनि धयाथें तायेका जक बिइगु खःसा ला खँ मेगु हे जुल ।

विषयगत कथं स्वंसा थौं कन्हय् हाइकुया हाइब्रिड वयाच्वन । उकिं न्हयागु विषयय् नं हाइकु – मत मवः हाइकु, लः मवः हाइकु, संविधान मच्वः हाइकु, घुस नल हाइकु, ल्वापु जुल हाइकु, फोहर जुल हाइकु, वा मवः हाइकु, नवः हाइकु । ई कथं हाइकुया विषय व्यापक जुयावनेगु धइगु छता खँ, न्ह्यःनेलाक्व विषयय् हाइकु ग्वयेगु धइगु मेता खँ । छथ्वःचा सतही विषयय् गुलि कुलेगु ७तिस अले छता हे खँ न्हय्गू हाइकुइ वःसां ल्याःमन्त । उकिं ला आनन्द जोशी, रामशेखर, लोडशेडिङ, मर्निङवाक, संकटकाल आदि खँग्वः हाइकुइ बाःवयाच्वंगु जुइ । जुलं जुलं आः ला एनजिओतय्गु विकासबादी भिजन व उद्देश्ययात नं हाइकुं क्वबिया हयेधुंकल । गन थ्यनी झीगु हाइकु आः ७तिस

प्रत्येक रचना, सिर्जना वा सपूm जिपिं थज्याःपिं सामान्य ब्वमिया निंतिं साहित्यिक खुराक जक खः । बांलाःगु रचनां म्वायेगु उर्जा बिइ, ब्वनेबलय् थःगु अले अज्याःगु मखनकि ब्वमि निराश जुइगु नं अस्वभाविक खः । सुनां नं धायेमफुसां जिं धयाच्वना — जुजुं लं फिनातःगु मदु, पचिनांगां शहर चाःहिउवयाच्वन धकाः ।