Friday, August 27, 2021

"जि राजिनामा बिइमाःम्ह मनू हे मखु" (सापारु ध्याचु)



राजेन मानन्धर

जि उलि खँ ल्हायेमाःम्ह मनू ला मखु । अप्वः त्वारत्वार हालाच्वने मयः । बरु जि छु धाल व यायेमाःम्ह, अले यायेफूगु जक नवाइम्ह । थुलि खँ नुगलय् तयाः न्यनादिसँ जिगु खँ । जिं जिमि मस्त थियाः पाःफयेके फु । जिं यायेफूगु जक याये धया, अले गुलि धया व फुक्क याना । पत्याः मजूला ? जिं ला अझ सुनां नं यायेमफुगु ज्या गुलि याना, गुलि याना ।

जिं जि प्रधानमन्त्री जुयाबलय् हे दछिया दुने थःगु सरकारं समृद्धिया लागि आधार तयार याना । का, मयाना ला, धा सा? देश समृद्धिया लँपुइ ल्वासाल्वासां वनाच्वन । छिं मखंसा मिखा जाँचेयाकादिसँ ।

न्ह्याबलें न्ह्याम्हस्यां नेपाली जनता ज्या दुसां असुरक्षित दु, उकिं उमि लिपा लिपा थाकुइ धाइगु । अथे जुयाः जिं तसकं तामझाम यानाः सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम, प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रम ज्याझ्वः हया । छखे ज्या दुपिं मनूत धुक्क जुयाः म्वायेखन धाःसा ज्या मदुपिं ला घाँय् जक लयाः नं जीवन यापन यायेखन, थ्व चानचुन तःधंगु खँ ला ? अथे हे जनताको जलविद्युत कार्यक्रम धकाः नं जनतायात व जलविद्युतय् लगानी याकेत, लगानी हे मयाकुसें प्रतिफल ल्हातिइ लाकेगु ज्याझ्वःत हया । 

उखे जिगु कार्यकालय् भ्रष्टाचार, दण्डहिनता व अपराधलगायतया बेथिती ह्वासाह्वासां थाहाँ वन धकाः थी थी अध्ययन अनुन्धानया तथ्यं धयाच्वन । थ्व धइगु बांमलाःगु मखु, थथे मयाःसा नेपाःया विश्वय् गनं नां च्वनी ? छुं याना ला क्यने हे माल नि । जिं थथे धकाः धयाच्वनाबलय् हे थन भ्रष्टाचार झन् झन् संस्थागत जुजुं वन धकाः नं धयाहल । मेगु छु खँ ल्हायेगु, नेपाःयात विश्वया हे दकलय् भ्रष्टाचार जुइगु देय् मध्ये छगू दयेकाबिया । मगात ला? जिगु योगदान ऐतिहासिक खः, उकियात ल्वहँपतिइ कियाः तयेत जिमि माकः थज्याःपिं कर्मठ कार्यकर्तात न्ह्याबलें तयार दु । 

कोरोनाया करामत

भाग्यया खँ धायेमाः जिगु कार्यकालय् विश्वन्यंक कोरोनाया भाइरसया माहामारी वल । थ्व धइगु ला बाह्रवर्षे जात्रा थें का । बागमतिइ छु धः बाः वइ, कोरोना वसांनिसें जिगु, जिमि मन्त्रीत, जिमि ठेकेदारत अले दक्व आसेपासेतय्गु म्हिचाय् ध्यबा बाः वल । जिमिसं यानाःगु लुट जनतां मखनेमा धकाः हे जक लकडाउन यानागु जिं । अले जनता निमोनिया जुयाः, अक्सिजन मदयाः प्वाक्क प्वाक्क सित धइगु खँ न्यना । ग्व, जि मसी, जिपिं मसी । उकिं ला जिमि विद्वान कार्यकर्तातय्त साक्षी तयाः कोरोना धइगु छुं मखु, हलू लः त्वनेगु, हाछ्युं साछ्युं यायेगु धकाः धयाबिया । जि एसएलसि फेल जुयां छु, निगु डाक्टरेट दु, जिमि हुलकाहुल डाक्टर प्रोफेसर कार्यकर्तात दु, न्ह्यपुइ गोबर भरेयानातःपिं । अले जिं धाःगु खँलय् लापा मथासे गाइ ला?

पानी जाहासया म्हगस

जिगु प्रधानमन्त्रीकालया दकलय् मज्जागु ज्या यानागु धइगु ला पानी जहाज हयेगु म्हगस मियागु हे खइ । जिं सिउ नेपाली जनता गुलि लाताग्वाज्यः धकाः । उमित बिइफइ, मफइ नाप मतलब मदु, छता निता साउथ इन्डियन फिल्मय्थें स्टन्ट का स्टन्टं जाःगु खँ ल्हानाबिल कि मख्ख जुइ । उकिं जिं धयाबिया नेपालय् पानी जहाज वइ । छम्ह निम्ह च्वापुकाःतय्सं नेपालय् समुद्र ला मदु गनया जाहाज धाल । यक्व ब्वनातयाम्ह ला मखु, तर जिं सिउ जहाज धइगु गज्याःगु अले गन सुनां चलेयाइ । अय्सां जिं नं धयाबिया, जहाज समुद्रय् वनी सामान ज्वनाः वइ । दां सइगु सिमा मियाथिकूम्ह ककाजुयागु बाखं थें का । ग्वाज्यःत दक्व मिखा फुतिफुति यानाः जिगु खँ पत्याः यानाकाल । दछि दुने येँय् हे नेपालय् सुनां हये मफुगु पानीजहाज (या ज्याकू) या उद्घाटन याना । अबलय् हे जिं धयागु खः थन बागमतिया पुल लुचुक्क ल्ह्वंकाः सां थन पानीजहाज हये धकाः । उमि फोटोय् नेपाली ध्वाँय् दूगु जहाज स्वयेदुसा गाःगु, जिं नं व हे जक क्यनाबिया । अले ला जि ति टप विकासवादी, परिवर्तनकारी प्रधानमन्त्री नेपाःया इतिहासय् सुं दइमखु कथं का । ज्या धाःसा भ्वंया डुंगा दयेकाः लः मुनाच्वंगु थासय् सुल्ल छ्वयेगु ति हे जक ज्या जुल । अथे ला थुकिइ जिगु लाकां मफ्यसे न्ह्यः हे मवः धाइपिं चाकरीबाज कार्यकर्तातय्गु सपोर्टया नं तःधंगु ल्हाः दु । 

च्वामुगु रेलया बाखं 

दिमाग मदुपिं जनतातय्थाय् न्ह्यागु खँ नं बिकेजुइ । थ्व हे बिचाः यानाः जिं धयाबिया, नेपालय् रेल वइ । ख ला रेल हयेगु खँ वःगु तःदँ दयेधुंकल । दक्व फय्गं जक जुयाच्वंगु । जिं नं छगः फय्गनय् फू याना — टाङ्ग न्यात । जिं जिगु न्हाय्थें च्वामुगु रेल हयेगु जक धायेसातकि मनूत ला कन्हय् हे रेलय् च्वनेदइथें लय्ताः । गनंनिसें गन तक वनी, सुनां दयेकी, गुलि न्हूगु गुलि पुलांगु, छम्ह यात्रुं गुलि ध्यबा पुलेमाली व सुनां हे बिचाः यायेमलाः । मस्त रेल माल रेल माल धकाः हालाच्वंथाय् जिं रेल बिइ धया । ख्वयाच्वंम्ह मचा लय्तायेथें दक्व लय्ताल । अले जि मस्तं छन्ह्यः द्यना । 

आखिरय् रेल ला वल हे वल । बिउगु लाकि न्यानाहयागु व जिं धायेमखु, गबलय् न्ह्याइ, गुलि खर्च जुल व नं धायेमखु । अले एक इन्ची इकधिक मसनीगु थ्व रेलं ग्वम्हसित गुलि लाभ जुल, ग्वःम्हस्यां जागिर नल धकाः ला न्यँहे मन्यंसा बांलाइ । थथे राजनीति याये अःपूगु देसय् ला जि मसिइतले हे प्रधानमन्त्री जुइफु । 

छेँय् छेँय् पाइपय् ग्यास

नेपालीतय्त न्ह्याबलें वयाच्वनीगु समस्या धइगुु पेट्रोल व ग्यास । भारतं ग्यास बिइवं नेपालीतय्सं भुतुलिइ मि दुइमसल । ख ला न्हापा न्हापा नं ग्यास व चिकंया अभाव जुयाच्वं । तर जिं थ्व हे खँयात राजनीति याना । दकलय् न्हापां ला जिं छेँय् छेँय् पाइपय् ग्यास हयाबिइ धया । वाह, झ्यातुगु सिलिण्डर मफु मफु ज्वनाः लाइन कायेमाःगु थासय् ग्यास थः हे भुतुलिइ भुरुरुरु वइ धाःबलय् लाताग्वाज्यःत लय्लय् ताइगु हे जुल । उलि यायेत प्लान्ट सुनां दयेकीगु, गुलि बजेट मालीगु अले ग्यास हे सप्लाइ सुनां याइगु धइगु या चिउताः नेपालीतय्सं तयेमसः । बस लापा थात, जागिर पचेयात । ग्यास पाइपं वइगु धाःसा व हे थःगु लिउने पाइप दुछ्वयाः थःके च्वंगु ग्यास हे काःसा जक का ।

मेलाम्चीया बाखं  

मेलम्ची धइगु नेपालय् ४६सालधुंकाःया गुलि प्रधानमन्त्री जुल, दक्वस्या भ्वय् न्यायेकेगु मोहनि खः । भचा भचा अन चलमल यातकि करोडौं च्वायेखनीगु जुयाः सुयां हे थ्व पुवंके मयः । जितः नं मयः । अथेसां हल्ला यायेमाल नि धकाः थ्व पालय् भचा यक्व हे हल्ला याना । पुवनीगु हे जुल । भचा यक्व तिसिनागु ला सुरुङय् ज्या यानाच्वंगु इटालियन ठेकेदार कम्पनी सिएमसी हे बिसिउँ वन । काचाकाचां जादु मन्तर यानाः बाःछिति मेलम्चीं तःगु पाइपय् लः वयेका । जनता खुश । थः हे राष्ट्रपति जूगुलिं हिति छगू दयेकाः उद्घाटन नं याका । पाकः थज्याःपिं जनतातय्त मेगु छु माल?

मोदीया नागरिक अभिनन्दन

नाकाबन्दी जूबलय् नेपालया बेहाल जूगु लुमंनि जि । ग्यास पेट्रोल वासः तकं मदयाः मनूत वाथावाथा कन । अज्याःबलय् जिं भारतयात नेपाःतय् दकलय् तःधंम्ह शत्रु धकाः नारा बिया । भारतयात फेसबुकय् सराः बियाच्वंपिं दक्व जुरुजारुं दनाः जिगु लिउलिउ वल । थ्व हे इलय् जिं भारतविरोधी राष्ट्रवादया नारा बियाः चुनावय् घघरानगु लिच्वः पिकया । थ्व हे झ्वलय् जि प्रधानमन्त्रीया मेचय् तकं च्वनेखन । थ्व का राजनीति धइगु ।

अज्याःबलय् मनूतय् भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी धइम्ह मनू गथांमुगः थें, खनकि हे आंग्साय् मि तयेथें । तर जिं सिउ, व मोदीया लाकां मफ्ययेकं जि जा नयागु हे पचेजुइमखु । थन जिं जनतायात जुरुक्क जुरुक्क प्यं ल्ह्वनेगु भासन यानाच्वने, उखे खबरीतय्सं व दक्व सावाँ ब्याजसहित थ्यंकाबिइ । अले जित गन मजिउ अन तियाः स्यायेथें ख्याःवइ । जि ला निम्ह कलाःया भाःतथें । थुखे स्वयाः द्यंसा उखे सालाकाइ, उखे स्वयाः द्यंसा थुखे सालाकाइ । अन्तय् जिहे मजिसेंलि सार्वजनिक थासय् हे जिं वया लाकां फ्ययेमाल । उकिं ला मोदीयात निथाय् निथाय् नागरिक अभिनन्दन याका । न्हापां जनकपुर थ्यन, अनं येँय् हे वल । नेपाली जनता गुलि ध्वां धाःसा व हे मनूयात न्हापा लाक्वपाक्व धयाः ब्वह बियाः लिपा वयात हे हयाः अभिनन्दन धकाः याकां दक्वस्यां लापा थानाबिल बाः । थुकियात धाइका सफल दलाली धकाः । 

थांथामय् प्रधानमन्त्री 

जिगु शरीरया हाल थ्व हे खः, थनं लिपा प्रधानमन्त्री धायेके खनीला मखनीला । छकः जितः जि थ्व देशया प्रधानमन्त्री धकाः सकसित क्यने मास्ति वल । धायेत ला यक्वस्यां धयाच्वन, तर लाज शरम मदुम्ह, ज्या याना क्यनेगु हुति मदुम्ह, खँ जक ल्हाइम्ह धाइगु । खःगु खँ झन् सहयाये थाकु । जि ला वाथावाथा हे कनीगु धया अज्याःगु खँ न्यनकि । अय् जुयाः जितः छकः कमसेकम जिगु ससः राजधानीया अंगलय् अंगलय्, बिजुलीया पोलपोलय् जिगु फोटो ब्वयेकेमास्ति वल । जिं चम्चातय्त हुकुम बिया — का थनया पोलपोलय् जिगु झकास् नारा छगू बियाः जिगु फोटो छापेयानाः तिकि । चम्चातय्गु ज्या हे धाःगु यायेगु । अले उपिं नं कां जुयाः जिं धाःथे योगदानय् आधारित सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमया नां बियाः जिगु फोटो तयाः आकर्षक पोस्टर थांथामय् यखात  । न्हूगु युगया शुरुवात धकाः पत्रपत्रिकाय् झ्याप्प विज्ञापन बियाबलय् उमि नं म्हुतु पाकापाका संकाच्वनेखन । विकास यायेम्वाः अथें हे विकास जूगु जनतां खन ।

करया आतंक

मनूत पुख्र्यौली सम्पत्तिइ मि दुइत राजनीति याः वइमखु । आखः ब्वनातःगु मदु, व्यापार व्यवसाय यायेत लाय् मदु धाःसा हे जक वइगु मनूत थन । अथे वइपिनि छेँय् भुतू दु । उमि नं मस्त, कलाः दइ । उमिगु बिचाः जिं मयाःसा सुनां याइ?

अथे जुयाः जिं जि सरकारय् वयेधुनेवं  संघीय सरकारं थःथःगु प्रदेशय् व नगरपालिकाय् थः ययःथे कर निर्धारण यायेगु छुट बिया । अले छु माल? अले वलका धाथेंगु प्रजातन्त्र । उकिंला जिगु सरकार वयेवं थी थी नगरपालिका व गाउँपालिकातय्सं लाक्वपाक्वकर कयाः हंगामा यात । छुकिइ जक कर मकाः? जनतायात गन गुलि गुकथं जिउ, अन उलि उकथं तिसिउगु खनाः जितः आनन्द वल । तिसिनाः, हुयाः फ्ययाः, लाफःपियाः प्याथः तक हे क्वाइँक्वाइँ न्ह्यल जनताया । अथे मयाःसा जिमि कार्यकर्तातय् चा नयाः च्वनी ला?

ज्या यानाः कमेयायेमफुपिं, मनूत हाल, तं क्यन, तर जिगु सरकार न्हाय्पनय् चिकं तयाः मुसुमुसु जक न्ह्लिाच्वन । उकिसं लाता ग्वाज्यःत जक दूगु प्रतिपक्षं चुइँक तकं नवायेमफुबलय् जिगु बहुमतया सरकारया लाखय् प्याखं राजधानीइ जक मखु, त्वाःत्वालय् गांगामय् तकं मच्चेजुयाच्वन । व का जिगु सफलता ।

सिण्डिकेटया बस

सरकार दयेकेवं हे छगू निगू मनूतय्गु दिमागय् कःनि सिइगु ज्या यायेमाल धकाः जिं धयागु खः । उकिं सरकार बनेजुइवं हे हावा तालं यातायात क्षेत्रया सिन्डिकेट अन्य यायेगु खँ पितहया । गृहमन्त्रालयं छगू निगू नौटंकी ला यात । तर जिं सिउ अज्याःपिं सिन्डिकेटवालातय्सं यानाः हे कार्यकर्तातय्गु खल्ति जायाच्वनीगु । अले लिपा लिपा थ्व खँय् म्हुतुइ पाकां सुयातया । मन्त्रालय मन्त्रालय दुथुइ छं दायेथें या जि ख्वयेथें याये धइगु सिद्धान्तं ज्या याःबलय् मनूत ज्यः जुयाः स्वयाच्वन । सिन्डिकेटया बाखं थन हे क्वचाल । खँ फछ्या जुल । 

३३ किलो लुँ 

नेपालीत गरिब, लुँ धइगु गुलिस्यां जीवनभरी हे खनीमखु । तर लुँ धइगु लुँ । उकिं जिं लुँ त्याकं त्याकं झिकेयाना । व जितः वा जिमि कलाःयात मालाः मखु । तर थ्व खँ मयःपिं थन दु । उकिं ला जिं झिकेयानाःगु ३३ किलो लुँ त्याप्प ज्वन । गन व उर्लाबारीया सनम शाक्यया हत्या, अले गन व ३३ किलो सुनकाण्ड सार्वजनिक जूगु । माःगु खँ ला व । 

उमिसं यानां यायेफइगु ज्या ला थ्व ? उकिं ला थुकिया नाइके धाःम्ह चुडामणी उप्रेतीं आत्मसमर्पण हे यात । म्वाःमदुगु खँ नवानाजुइम्ह एसएसपी श्याम खत्री फरार जुल । हल्ला माथि हल्ला जुल । जि थन हालेमते सनेमते धयाच्वना, उमि अन व याः थ्व याः मदु । आखिरय् जिं ज्वँ मधाःतले भौचा तकं ज्वनेफइमखु धइगु जक प्रमाणित जुल । व लुँ जिं कलाःयात तिसां तिइकेत हयागु मखु, जनतायात हे इनाबिइत हयागु खः । आसे ले, भचा जायेकाः उपयुक्त इलय् पिहाँ वइ । लुँ तिइमखंपिन्त बालकोटय् त्याःत्याः इनाबिइगु प्लान दु । 

एसिया प्यासिफिक समिटया सिरपाः

छगू विवादास्पद धार्मिक संस्था दु युनिभर्सल पिस फाउन्डेसन । उकिया एसिया प्यासिफिक समिट येँय् याइगु जुल । अज्याःगु संस्था संसारय् गुलि दु जुइ, तर थ्व संस्था जितः ला जिमि ससःकिजाया हे संस्था थें च्वन । देय्या तमाम समस्यायात मारो गोली, जिं ला उमित लय्तायेकेत लँ हे सुनसान जुइक स्वन्हुतक जोरबिजोर प्रणाली तयेका (लागु याके मफुत, व मेगु हे खँ) । जि थः हे न्ह्यःने च्वनाः उकिया व्यवस्थापन याना । जिं उगु संस्थायात गुलि ध्यबा बिया व धायेमखु, तर वं बिउगु १ लाख डलरया पुरस्कार स्वीकार याना, मन्त्रीपरिषदं निर्णय हे मयाकुसे ।  जि थज्याःम्हसित ‘नेतृत्व र असल शासन अवार्ड’ बिउगु, चानचुन खँ ला ? व अन्तराष्ट्रिय रुपं हे बदनाम संस्थाया पुरस्कार कयाः जि धन्य जुल ।

निर्मला बलात्कार व हत्या  

देसय् हत्या हिंसा धइगु सामान्य खँ खः । उकिसं कन्चनपुरय् निर्मला पन्त धइम्ह मिसामचाया बलात्कार धुंकाः जुल । थज्याःगु खँ नेपालय् सामान्य खः तर थ्व हत्याकाण्डया लिउने नां हे काये मत्यःम्हस्या ल्हा दु धइगु सिइवं मनूत हालाहल । शायद व मचा बःमनी मखुसे जनजाति वा दलित जूगु जूसां सुनां नं वास्ता मयाइगु जुइ । तर थन म्हुतुप्वाः मदुम्ह प्रमुख प्रतिपक्षी नेपाली कांग्रेस निसें महिला अधिकारकर्र्मी, मानव अधिकारकर्र्मी, नागरिक समाजं तकं सः तल । जिं न्हाय्पं मताःछु यानाच्वना । थुकिइ थिइगु हे जिगु सरकार घ्वाराक्क क्वदलीगु धकाः थू जिं । चानचुम्ह धकाः ला जि । 

वाइडबडीया वाइड म्हुतु

जिमि मन्त्रीतय् म्हुतु भचा तप्वाः, अथे धइगु वाइड । अथे जुयाः ला जिगु सरकारया तःधंगु ज्या धकाः बय्बय् यानागु

वाइडबडी जहाज लिपतय् इतिहासया हे छगू तःधंगु भ्रष्टाचार काण्ड धकाः प्रमाणित जूवन । संघीय संसदया सार्वजनिक लेखासमितिं बहालवाला संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्री रविन्द्र अधिकारीयात मूख्य दोषी क्यनाः प्रतिवेदन बिल । तर जिं थः मन्त्री अधिकारीयात राजिनामा तकं याके मबिया । लिपा सरकारं हानं छानबीन समिति दयेका, वनं ह्वतय् तयाबिया । छिं मसिउ ला? भ्रष्टाचारविरुद्ध शुन्य सहनशीलता धइगु ला जिगु क्या भाइरल नारा नि ।

पप्पुया पावर

पार्टीया लबः धइगु हे ठेकेदारी खः । अज्याःपिं ठेकेदारतय्त ज्या बिइमफुसा पार्टी गथे चलेजुइ ? जुल का, गौर जिल्लास्थित लालबकैया खुसिया टिकुलियाघाटय दयेकाच्वंगु ताँय् डुंगा छगः न्यानाः जक हे न्याम्ह सित हँ । गज्याःगु ज्या जुइ? अय् नं छुं खँ मदु, पार्टीयात ध्यबा प्वंका च्वनीपिं ठेकेदारतय्त कारवाही यायेगु ला खँ हे वइमखु । पप्पु कन्स्ट्रक्सन भाइरल जुल । पिनेया छु खँ, येँय् टेकुइ गतिमलाःगु पुल दयेकूबलय् हे वयात कारबाही मयाना । अज्याःपिन्त ला बरु जिमि राष्ट्रपतिपाखें सम्मान बिइकेगु जिमिगु योजना दु । 

शेरबहादुरया म्हुतु

छम्ह दु कानून, न्याय तथा संसदिय मामिला मन्त्री शेरबहादुर तामाङ । थ्व जनजातितय्त मन्त्री दयेके हे मखु धयां छम्हनिम्हस्यां अथे थथे धाःगुलिं कासा धकाः वयात मन्त्री दयेकाबियागु । व बडा जान्ने । वं विदेशय् ब्वंवनीपिं मिस्तय्गु बारे भचा अस्यः जुयाः हे उगुंथुगुं धयाबिल । खयेफु मखयेफु, तर वं अथे धायेजिउ ला? थन थःत सरकार जोगेयायेत थज्याःगु थाकुबलय् । प्रतिपक्ष ग्वाज्यः धयां जिउला? प्रतिपक्ष स्वयाः चलाख ला व फेसबुक सेसबुक धाःगु दुनि । सासः हे ल्हाके मबिइगु । अले वयात नं घ्वंघ्वंतता यानाः छ्वयाबिया का । जि प्रधानमन्त्री जुयागु देसय् विकास यायेत मखु, जिगु सरकार जोगेयायेत सकाः । 

सुख्खा बन्दरगाह काण्ड 

ज्या यानाक्यने भाःमखंपिं शासकतय्गु छगू मन्त्र दु —  जनतायात भचा भचा ख्याना हे ति । थथे हे यायेत जिं ताइँनतुइँ चोभारय् पुलिस फोर्स तैनाथ यानाः सुख्खा बन्दरगाह शिलान्यास यानाबिया । व्यापक सुरक्षाकर्र्मी तयाः, स्थानीय मनूतय्त पिहाँ हे वये मबिसे भव्य शिलान्यास जुल । ज्या छु जुइ, ठेकेदारयात पोसेजक यानाच्वना । अन गनं गाडी वइ, छु सामान हइ, गन यंकी धइगु दक्व छु मतलब ? न्ह्यागुसां विश्व बैंकया डेढ मिलियन डलर पच यायेमाःगु दु का ।

थज्याःगु खँ ला गुलि दु गुलि का । थन जितः व जिगु सरकार आलोचना याइपिं ग्वाःग्वाः । छकः जि व पुष्पकमलचा व दुर्गा प्रसाईं धाःम्ह साहुजीया छेँय् मार्सि जाकिया जा नयाच्वनागु मगमग बास वयेक । छपाः किपा छु सामाजिक संजालय् छु वल, पिने ला मि च्याःथें का । थ्व हे सन्दर्भय् व प्रसाइँया कलेजयात सम्बन्धन बिइगु व मेमगु खँयात कयाः डा. गोविन्द केसीं जुम्लानिसें इलाम तक वनाः अनसन च्वन । लाथेपाथे मेडिकल कलेजयात सम्बन्धन बिइगु चलनया विरुद्ध ऐन हयाः हे स्वास्थ्य क्षेत्रय् दयावयाच्वंगु माफियाकरण न्हंकेमाः धाइम्ह व । थ्व सरकार थ्व पार्टी अले वया अबुं ध्यबा बियाः चले याइगु ला? खला अनसन हे जक च्वंगु खः, तर देय् हे च्यात । जित प्यनय् मिं पुत । 

थ्व जमाना हे प्रचारया जमाना खः भाइ । उकिं जिं थःगु सरकारया १० महिना तथा चालु आर्थिक वर्षया न्हापांगु पाँच महिनाया प्रगतिया तथ्याङ्क धकाः संसदय् पेश याना । जिं सिउ, उकिइ दक्व धयाथें तथ्यांक गलत धकाः । सरकारी अभिलेखय् हे मदुगु नं न्ह्यःने तयाबिया । मस्त वाताहाँ स्वयाच्वन । लिपा अधिकांश नक्कली व बढाइचढाई यानातःगु तथ्य धकाः सार्वजनिक ला जुल तर जि धइम्ह जि हे नि, भचा हे मछाः मजुया । 

जितः तं पिहाँ वलकि छिमिसं सिइमखु, जितः यःगु संस्कृत विश्वविद्यालयया उपकुलपति कुलप्रसाद कोइरालायात  त्रिभुवन अन्तराष्ट्रिय विमानस्थलं हे अपहरण याकाबिया । बिचरा क्यानडाय् १७ औं विश्व संस्कृत सम्मेलनय् भाग काःवंम्ह जिमि पुलिसचातय्सं बालुवाटार हयाबिल । थज्याःगु ज्या ला हिटलरं तकं मयाः जुइ ।

अथे हे सिधा प्रश्नयात सिधा बन्द यानाबिया ।  सूचना तथा संचार मन्त्री गोकुलप्रसाद बाँस्कोटा जिमि यःम्ह मन्त्री खः । वयात ला सात खून माफ । तर वयात हे नेपाल टेलिभिजनया सिधा प्रश्न धाःगु ज्याझ्वलय् सार्वजनिक सम्पत्ति विवरणया बारेमा उगुं थुगुं न्यनाः कायल यात । अरेबाबा जिगु एकमना सरकार थ्व जिमिसं नयेत सुयां अबुयाके न्यनेमाःला? लिपा बिचरा व हे बास्कोटा नं फोनकल रिकर्डया कारणं मन्त्री त्वःतेमाल । 

मेगु छु धायेगु । थज्याःगु खँ ला गुलि दु दु का । च्वकालूगु नक्सा लुमंला? धरग्वाराया खँ ल्हाये ला? जिं उद्घाटन यानागु लँ, स्कुल व अस्पतालया खँ ल्हाये ला? निकः ला संसद हे विघटन यानाबिया, खल्तिं खल्तिं विधेयक हया, एकमना सरकारं १९कः ला मन्त्रीमण्डल विस्तार याना । न्ह्यागुसां जितः थथे क्वह्यंम्ह नकचरा देशयात ध्वंप्वालय् कुरकीम्ह दयेकेत जितः ग्वाहालि यापिं मोदीचा, जिमि विद्या डार्लिङ, जिमिगु पार्टीया हुतिहारा सांसदत, माओवादीया हे जिमिगु लिउलिउ न्हिपं संकाः वःपिं सांसदत, ससःखलः, थः मतदाताया तकं कदर यायेमसःपिं नालायक नेवाः सांसादत, जिं ग्वलाःगु क्यनाः हाकःगु धाःसां लापा थाइपिं दास कार्यकर्तात व यायाःथे याकाः स्वयाजक च्वनीपिं जनतायात यक्व यक्व सुभाय् । अन्तय् थ्व हे धाये, जि राजिनामा बिइमाःम्ह मनूला मखु, अथेसां आः भचा आराम नये, धर्मकर्म याये धकाः जक थ्व राजिनामा बियागु जुल । सकसिया जय जुइमा ।

नःलि लय्‌पौ सायाः ल्याः गु‌ला ११४१ (अगस्ट २०२१)

किपा कान्तिपुरपाखें साभार कयागु जुल । 






नयेगु मखुला ममः चाउमिन ?


 

राजेन मानन्धर

नेवाःत दक्व हे भात्तेत । बेइमान भात्तेत । न्ह्याबलें जा, न्ह्याबलें जा, न्ह्याबलें जा । अले भात्ते मधाइ ला ? भात्ते मधाःसा छु धायेगु ले ? गुलि जक नयेमाःगु धइगु का व जा ।

खँ सवाःया खँ । मसःपिं न्हिछिं व हे जा केँ जक नयाः हे बुराबुरि जुइ । सःपिनिगु खँ ल्हायेनु ले । सःपिनि ला थौं जा, कन्हय् ममः कंस चाउमिन । अले इलं लाकाः, थाय् स्वयाः गबलें चप्सी, गबलें सिजलर, गबलें छु, गबलें छु का । थज्याःगु धकाः जिन्दगी ।

खँ इहिपाया वइ । इहिपा न्ह्यः ला छकःनिकः इलं लाकाः थय्क होटल, रेष्टुरां अले भट्टि पसलय् वनाः नं सुनां नं मखंक छ््वयला, कचिला, जँला, नं नइवइ झी पासापिं । भगवानं म्हुतु बियातःगु हे साःगु नयेत । अथे जुयाः ला “इलं मबिइका चौरासी घासा न्ह्यःने तयां छु याये, आः म्हुतं नये नये धाःबलय् नये मखंसा” धाधां साःसाःगु सवाः काः वनी । अथे जुयाःयाथाय् थासय् थीथी सुविधा दूगु साःसाःगु नयेगु होटल, रिसोर्टया व्यवस्था जुयाच्वंगु दु थ्व स्वनिगः अले उकिया चाकःलिं च्वंगु भीरपाखाय् ।
खँ थन इहिपा मजूनिपिं बाउचा मैंचापिनिगु जक मखु, इहिपा धुंकाःया खँ झन् ग्यानापु । सिल ला छिं?
साःगु नये सुया मयइ ? छेँय् हे दत धायेवं व न्हिं न्हिं स्वाकास्वाकाच्वंगु जा व प्वलंचा तरकारी सुया यइ ? न्हापा धकाः कि हथाय् जुल धकाः मिखा कां जुयाः न्हयःने लाःगु नयेलाइ, कि मां अबुं ज्वंकाबिउम्ह हे थः धकाः छ्यं ल्हुकुल्हुकु संकाः ह्वंका वइ । अले लिपतय् धकाः वाःचाइ, का थ्व ला चि मगाः, कि पाउँसे च्वं, कि जाय् फि वयाः वा किरिकिरि न्ह्यइ । अले शुरु जुइका ममः चाउमिनया बाखं ।

अले ला जागिर नं भचा धिसिलाइ, थःके क्याँथक्याँथ ध्यबा ल्हातिइ दइ, उखे मय्जुपिनि नं उगुं थुगुं यानाः भचा समाजय् इज्जत कमेयाइ, थ्व ला खः का धायेकेफुम्ह धायेकाजुइ । अथे ला मय्जुपिनि झन् अःपु, भगवानं बिउगु जक क्यने दुसा हे गाः । भाजुपिं ला आ सूरि धाःथें लिउलिउ हे वइ । अले चालीका ममः चाउचाउया सवाः कायेगु लुखा ।

गुलिस्यां अफिसया हाकिम व सेक्रेटरी, गुलिस्या ज्वलिंज्वः कर्मचारी, गुलिस्या बिजनेस पार्टनर । ज्या मयासे सुया नयेदु ? जिमि ज्या नं यायेम्वाःला ? जि ला थम्हं कमेयानाः सक्षम जुयाः दुनियायात क्यनेमानि धाधां सु गुलि सक्षम धकाः छामछाम छुमछुम याःजुइ । (गुलिस्यां दुकुलुगु लुइकी, गुलिस्या ल्हातिइ लाइ दुने फुस्कुलुगु बरां, थ्व खँ मेगु हे जुल) । लुचुक्क बुयाः तलय् यंकाबिइम्ह दसेंलि हानं सुनां मफु मफु स्वाहाने गयाच्वनी ? जमाना हे फास्टफरवार्डया जुसेंलि ।

आः न्हापाथें झ्याः क्वय् पिउवयेम्वाः, कःसिं कःसिं स्वानंं कयेके नं म्वाः आः । ल्हातिइ ल्हातिइ मोबाइल दु, फेसबुक, ह्वाट्सएप, भाइबर छ छु माः व व दु । अफिसया खँ ल्हाल्हां फिसया खँ नं जुइ । अफिस आवर नं धायेम्वाः, अर्जेन्ट खँ जुया हे च्वनी, मजिमगाःगु धायेत सुथय् नं च्वयेमालेयः, चान्हय् नं च्वयेमालेयः । फोन हे वःसां छु यायेजिउ? सुनां नं मतायेक कःसिइ वनाः खँ मिलेयायेमालेयः । क्यान्टिनय् नापलालां रेष्टुरां थ्यनी, रेष्टुरां धाधां होटल थ्यनेत नं आइतबार म्वाः । अथे ला अफिसया ज्यां थी थी जिल्लाय् वने नं माले यः । अज्याःबलय् मेपिं सुं मदयाः व हे हाकिम व सेक्रेटरी, व हे न्हापा नापं ट्रेनिङ कयापिं पासापिं अथवा बिजनेश पार्टनर हे जक मिलेजुयाच्वनी । वनाः कन्हय् सुथय् न्ह्यःमगाः ख्वालं फोटो पोस्ट यानातःगु खनाः छेँजःपिनि पीर जुइ, ओभरटाइम यायेमाः जुइका, गुलि जक ज्या यायेमाःगु हला ? धकाः खँ नं जुइ । तर ज्या यायेमाःपिन्त सुनां पनी । आखिर ज्या यानाः थःगु क्षमता क्यनीपिन्त समाजं कदर या हे याइ । मेपिन्सं छु सिउ धकाः छेँ जा नयां मगानाः पिने वनाः ममःचा चाउमिन नइपिनिगु क्षमता ।

छकः सवाः वलकि सवाःया बाखं हे मेगु जुइ । म्हुतुया सवाः म्हुतुं जक थुइगु । ममः चाउमिन धइगु ममः चाउमिन हे का । गन व ध्वगी नवःगु जा, गन अजिनोमोटो तयाः दयेकातःगु ममः चाउमिन । अज्याःगु धइगु छकः मनःतले जक का । छकः सवाः वलकि जा नयेगु हे ल्वःमनी । सुं हे लुमं जुइमखु, काय् म्ह्याय् हे लुमं जुइमखु । बस, व हे साःगु छतांबेस जक नये दुसा गाइ ।

आः ला जमाना हे आधुनिक । न्हापा जक वं धाइला थ्वं धाइला धकाः ग्यायेमाः । आः ला ममः चाउमिनया फेसन चलेजुयाच्वंगु दु । धाथें धायेगु खःसा सु पिने वनाः ममः चाउमिन नयेमसः व ला गामाः का गामाः । जा माः धायेगु ला गामाः धायेगु ला । यःसां मयःसां छेँय् बूगु जा जक पाकापाकां नयाच्वनेत, अथवा मयःसा द्यां हे लानाः द्यनेत भगवानं झीत थन छ्वयाहःगु ला ?

थ्व धइगु थःगु अधिकारया खँ नं खः । न्हापा मिजंतय्सं जक ममः चाउमिन नयाः हैरान याइगु । उमित बदला कायेगु सा मिस्तय्सं नं थ्व सयेकेमाल । धाइ न्हापं जिगु म्ह, जिगु अधिकार । थःत गनया गज्याःगु ममः चाउचाउ यः व हे नकेगु का । थ्व भगवानं म्हुतु मसाःगु नयेत बियहःगु ला? यःगु साःगु नयेगु नं समान अधिकारया छगू सिद्धान्त दुने लाः । जि छु यः व नये, छन्त छु मतलब? धकाः धाये सयेकेमाः । कलाः भाःत धइगु करंबरं च्वनेगु सम्झौता मखु । यःसा नापं नयेगु मयःसा पिनेवनाः नःवनेगु । थ्व हे थौंया समानता खः । छेँ जाजि थुइगु, नयेगु, अले अफिस वनेगु । अन अफिसय् अले अफिस धुंकाः नं गन गन वनाः छु छु नयेयः व नयेगु अले बहनी लुसुक्क छेँय् वयाः थौं अफिसया ज्यां तसकं त्यानुल धकाः भ्वाक्क लासाय् द्यनेगु । गुलि नयेगु व स्वाकास्वाकागु जा, नयेगु का साःथाय् वनाः थी थी सवाःया ममः चाउमिन । थ्व हे का आधुनिक जीवन ।

(पेज थ्री सायाः ल्याः २०२१)

https://elohanprakashan.com/?p=1999&fbclid=IwAR0-LQUcDjBBwAzEwveTTxRzCGQTCRh2X1SEOGm8D7kxyrn16V4JUzsbNyU

Wednesday, August 25, 2021

अफगानस्तानमा बुद्धधर्म : बौद्ध केन्द्रदेखि तालिबानको निशानासम्म



 राजेन मानन्धर

पृष्ठभूमि :
अफगानस्तान भन्ने देश एशियाको दक्षिण पश्चिममा पाकिस्तान र इरानको बिचमा पर्दछ । ६५२,००० र्ग किलोमिटर क्षेत्र भएको यो देश नेपाल सदस्य भएको दक्षिण एशियाली सहयोग संगठन (सार्क)को सदस्य राष्ट्र हो । मध्यपाषणयुगदेखि मानव सभ्यताको विकास भएको भनिएको यस देशलाई रेशममार्गले मध्यपूर्व र एशियामा अन्य देशहरुसँग जोडिएको । आजभन्दा ५० हजार वर्ष अगाडि नै बसोबास भएको अनि यहाँका कृषकअरु संसारकै प्राचिन कृषि सभ्यताका निर्माता पनि भनिन्छ । यहाँको सभ्यतालाई मिश्रको सभ्यताजतिकै पुरानो भनेर पनि भनिन्छ । महान् एलेक्जेन्दरदेखि लिएर मंगोल, ब्रिटिश, सोभियत, मुस्लिम र अहिले पश्चिमी शक्ति हुँदै विभिन्न समयमा विभिन्न राज्य वा साम्राज्य शक्तिको हातमा पर्न गएको यो देश निकै लामो समयदेखि शान्तिपूर्वक बाँच्न पाएनको देखिँदैन ।

सन् १९९४ देखि तालिबान भनिने कट्टरपन्थी मुसलमानहरुले हिंसात्मक आन्दोलन गरेर विभिन्न धार्मिक कानून लादेर मानव स्वतन्त्रता अपहरण गर्यो भन्ने सुनिन्थ्यो भने प्रजातान्त्रिक वातावरणमा चुनिएका राष्ट्रपतिलाई अमेरिकी साम्राज्यका पुतला पनि भन्ने गरिन्छ । हालै तालिबानले सबै देश कब्जा गरेपछि एकातिर अफगानस्तान विदेशीहरुको चंगुलबाट मुक्त भए भनेर खुशियाली मनाएको देखिन्छ भने अब यहाँ बस्न सकिँदैन भनेर लाखौं जनता देश छोडेर भागेको पनि देखिन्छ । यसै कारण पनि प्राकृतिक श्रोतले सम्पन्न भएर पनि सयौं वर्षदेखि गरिवीको चपेटामा परेको यो देश अहिले विश्वमा चर्चाको विषय बनेको छ ।

अस्तिसम्म यो देशलाई इस्लामिक गणतन्त्र अफगानस्तान भनिन्थ्यो जहाँ असफर घानी राष्ट्रपति भएर सत्ता चलाइरहेको थियो । अहिले याहाँ ३ करोड १८ लाख जनसंख्या छ । यो एक बहुजातीय देश हो । यहाँ पाश्तुन, ताजिक, हाजरा, उज्बेक आदि जातिका मानिसहरुको बसोबास छ र उनीहरुले दारि, पाश्तो, उज्वेक, तुर्कमान व अन्य अरबिक भाषाहरु बोल्छन् । यहाँका ९९ प्रतिशत जनताले मुस्लिम धर्म अपनाइरहेका छन् । अहिले जस्तो अवस्थामा भएपनि कुनै बेला अफगानस्तान बुद्धधर्ममा आस्था हुनेहरुको देश थियो र त्यहाँको बुद्धधर्मको इतिहास हजारौं वर्ष पुरानो छ । यस लेखमा विशेष गरी यहाँको बुद्धधर्मको इतिहास र सभ्यताको संक्षिप्त चर्चा गरिन्छ ।

बुद्धधर्मको प्रवेश :
अफगानस्तानको बुद्धधर्म भगवान बुद्ध जतिकै पुरानो छ । उहाँको जीवनकालमै यहाँ बुद्धधर्मले प्रवेश पाएको विश्वास गरिन्छ । बौद्ध धर्मग्रन्थहरुका अनुसार तपुस्स व भल्लुक (त्रपुस्स व भल्लिक) नामक दुई ब्यापारीहरु ५ सय गाडा लिएर मध्यदेसको उक्क्ल नामक प्रदेशमा जान लाग्दा भरखरै बोधिज्ञान लाभ गर्नुभएका बुद्धयात सबैभन्दा पहिला सात्तु र मह दान दिएर उनीहरु बुद्धधर्मका प्रथम उपासक भए । उनीहरुले बुद्धसँग मागेर ल्याएको केशधातु (आठवटा केश)गर्भमा राखेर आफ्नै देशमा बाल्ख भन्ने शहरमा चैत्य बनाए भनेर पनि लेखिएको पाइन्छ । उनीहरुलाई ब्याक्ट्रिया वा अहिलेको अफगानस्तानका बासिन्दा भनेर विश्वास गरिन्छ । त्यसमध्ये भल्लिक पछि भिक्षु भएर वर्तमान मजार–इ–शरिफ भन्ने ठाउँको नजिक विहार बनाएर बसे भनिन्छ । यस मानेमा अफगानस्तान बुद्धको पहिलो उपासक र पहिलो चैत्य भएको पवित्र स्थान भयो । साथै मानिसहरु बुद्धको शिरको अस्थिधातु यहाँ ल्याएर नगरमा विहार बनाएको भन्ने पनि विश्वास गर्छन् (हुन त यसकै कथालाई आधार मानेर कसैले उनीहरु श्रीलंका वा म्यानमार फर्केको भन्ने पनि गरिन्छ) ।

बुद्धको निर्वाण पश्चात् बौद्ध भिक्षुहरुमा मतभेद आएर बुद्धधर्म नै कति कति निकायमा विभाजित भयो । दोश्रो संघायना पछाडि ३४९ इपूतिर थेरवादबाट महासांघिक निकाय छुट्टिएर गयो । त्यसबेला धेरै महासांघिक भिक्षुहरु अहिलेको अफगानस्तानस्थित कन्दहारमा गए भनिन्छ । पछि महासांघिक पनि पाँच टुक्रामा विभाजित भयो, जसको मुख्य शाखा अफगानस्तानमा लोकोत्तरवादको नामले विकास भयो । त्यसैले महासांघिक लोकोत्तरवादको उद्भव यही अफगान क्षेत्रमा भएको विश्वास इतिहासकारहरुले गरेका छन् । यसप्रकार लोकोत्तरवादीहरुले त्यही बामियान उपत्यकामा आफुलाई स्थापित गरे जहाँका प्राचिन बुद्ध मूर्तिहरुलाई तालिबानहरुले बल पूर्वक ध्वस्त पारेका थिए ।

त्यस्तै तेश्रो संघायना पछि मौर्य सम्राट अशोक (३०४ इपू — २३२ इपू) ले विभिन्न देशमा नौ जना धर्मदूतहरु पठाएको मध्ये काश्मिर र गन्धार क्षेत्रमा मज्झन्तकलाई पठाएको भन्ने लेखिएको छ । अफगानस्तानको यस दक्षिणपूर्वी शहर कन्दहारमा अशोक अभिलेख समेत भेट्टिएको छ । पहिले नैे बुद्धधर्म फैलिसकेको यस क्षेत्रमा सम्राट अशोकका धर्मदूतहरुले पनि त्यहाँ बुद्धधर्मको विकास गराउन योगदान गरे होला अनि आपसमा मतभेद भएर छरिएर रहेको बुद्धधर्मलाई फेरि संगठित गर्न र बुद्धदर्शनको अध्ययन पुनः राम्रोसँग गर्ने वातावरण बनाइदियो होला भनेर अनुमान गर्न सकिन्छ ।

जे होस्, अफगानस्तानमा ईशापूर्व ३०५ देखि नै बुद्धधर्म विस्तार हुँदै गएको देखिन्छ । यसबेला ग्रीसको सेल्युसिड साम्राज्यले भारतवर्षमा मौर्य साम्राज्यसँग सहकार्य वा गठबन्धन बनाई सम्पूर्ण मध्यपूर्वमा आफ्नो अधिपत्य कायम गरेको थियो । त्यसै कारण ग्रेको बाक्ट्रियन अधिराज्यमा २५० इपू देखि १२५ इपू सम्म भनेजस्तै बुद्धधर्म फैलिँदै गयो । पछि फेरि यही इन्डो–ग्रीक अधिराज्यको नामबाट १८० इपू देखि १० इस्वीभित्र यो पाकिस्तान र अफगानस्तानमा फैलिन गएपछि यसको साथसाथै बुद्धधर्मलाई पनि विस्तार हुने अवसर प्राप्त भयो । यस क्षेत्रमा विकास भएको बुद्धधर्मलाई समग्रमा ग्रेको बुद्धिज्म भनिन्छ, जुन हेलेनिस्टिक वा पछिल्लो ग्रिक सभ्यता र भारतवर्षमा विकसित बुद्धधर्मको संमिश्रण हो । यसरी यहाँ बुद्धधर्म इशापूर्वको ४औं शताब्दी देखि ईस्वीको ५औं शताब्दीसम्म राम्रैसँग विकास हुन पायो । यो भनेको सम्राट एलेक्जेन्डरको समयदेखि इन्डोग्रीक अधिराज्यको स्थापना भएको र पछि कुशान साम्राज्यको निर्माण भएको समयसम्मको अवधि हो ।

बुद्धधर्मको विस्तार :
अफगानस्तान विभिन्न समयमा विभिन्न राजनीतिक शक्तिको सम्पत्ति जस्तै भएकोले अनि समय–समयमा यस्तै किसिमबाट अफगानस्तानको राजनीतिक सिमाना परिवर्तन भइरहने, राज्यसत्ताको कारणले यहाँको सामाजिक र धार्मिक नीतिमा परिवर्तन आइरहने भएकोले नै यहाँ समय अनुसार बुद्धधर्म विस्तार भएको देखिन्छ । विशेष गरी यहाँ अलेक्जेन्डरले विजय प्राप्त गरिसकेपछि यसलाई अन्य बौद्ध केन्द्रहरुसँग जोडेपछि यसको त्यस किसिमको धार्मिक प्रभाव बढ्दै गयो । पछि त यहाँका पश्तुनहरु र सिथियनहरुले समेत बुद्धधर्म अवलम्बन गरे । यही कारणले त अफगानस्तानमा बुद्धधर्मको प्रचार भएको मात्र हैन कि यहाँ मुस्लिमहरुले आक्रमण गर्न अगाडिसम्म यो देश नै मध्यपूर्वको एक अद्वितीय बौद्ध केन्द्रको रुपमा विकास भएको थियो । यहाँका बौद्ध विद्वानहरुले नै चीन, रसिया लगायतया विभिन्न देशहरुमा बुद्धधर्मको प्रचार गरे अनि बौद्ध दर्शनको व्याख्यालाई नयाँ उचाइ दियो भनेर समेत इतिहासकारहरुले भन्छन् । कसैकसैले त बौद्ध विद्वान बोधिधर्म, जसले चीनमा गएर ध्यान वा जेन बुद्धधर्मसँगै कुङफु प्रशिक्षण दिए, अनि त्यस्तै लोकक्सेमा, जसले चीनमा गएर महायान बौद्धग्रन्थहरुलाई चीनियाँ भाषामा अनुवाद गरे, अनि महाधर्मरक्षित, जसले अहिलेको काबुल क्षेत्रबाट ३० हजार भिक्षुहरुलाई श्रीलंकाको अनुराधापुरस्थित स्तुप दर्शन गराउन तीर्थाटनमा लगे, उनीहरु सबै अफगानस्तानसँगै सम्बन्धित थिए भन्ने गरिन्छ ।


बौद्ध स्मारकहरु :
संक्षिप्तमा भन्ने हो भने अफगानस्तान भनिने स्थानमा विभिन्न समयमा क्रमशः अलेक्जेन्डर, सेल्यूसिड, ग्रेको बाक्ट्रियन, मौर्य, इन्डो–सिथियन, इन्डोपार्थियन, कुशान, ससानिड, कडाराइट, हिन्दुशाही, पालवंशीहरुले पालैसँग शासन गरे । उनीहरुले शासन मात्र गरेका थिएनन्, अझ त्यहाँ बुद्धधर्म प्रचार समेत गरेर र जनतालाई पनि बुद्धशिक्षाको प्रचार गर्न मार्गप्रशस्त गरिदिए तथा जनतालाइ बुद्धको मार्गमा लाग्न प्रोत्साहन पनि दिए । त्यसबेला त्यहाँ गान्धारा (वर्तमान अफगानस्तान र पाकिस्तानको बिचमा रहेको इलाका ) र ब्याक्ट्रिया भन्ने दुइटा ठुला बौद्ध प्रदेशहरु थिए । त्यहँका तक्षशिला व बामियान त्यसबेलाका निकै प्रशिद्ध बौद्ध केन्द्रहरु थिए । त्यस्तै ग्रेको ब्याक्ट्रियन राजा मिनान्दर (१६५ इपू — १३५ इपू), जसले बौद्धहरुले अति आदर गर्ने मिलिन्द प्रश्न नामक बौद्धग्रन्थ रचनाको आधार बनाए, उनी पनि यसै क्षेत्रका थिए ।

समयचक्रमा सबै कुराहरु बदलिए । अहिले त्यहाँ कोही बौद्धहरु छैनन् । तर त्यहाँ अहिले पनि यत्रतत्र प्रशस्तै बौद्ध स्मारकहरु पाइन्छन् ।उनीहरुलाई बुद्धको थिए र त्यहाँ किन बुद्धका त्यतिधेरै मूर्तिहरु बने भन्ने समेत हेक्का छैन होला ।

अफगानस्तानको बुद्धधर्म भन्ने बितिक्कै त्यहाँको रेशममार्गमाा अवस्थित बामियानका विशाल बुद्धमूर्तिहरुको सम्झना हुन्छ । पर्सियन भाषामा “बोथा–ए–बामियान” भनिने यी मूर्तिहरु त्यहाँका भित्ता जस्तै ठाडो पहाडमा त्यहाँका बौद्धहरुले चट्टानका भित्तामा कोप्दै कोप्दै बनाएका थिए । मुख्य गरी त्यहाँ दुइवटा त्यस्ता ठुल्ठुला बुद्धमूर्ति छन्, समयले धेरै क्षय गरेको भएपनि त्यहाँ बाँकी रहेका अंशको मुद्राका आधारमा तिनीहरु वैरोचन व शाक्यमुनि बुद्धका मूर्ति थिए भन्न सकिन्छ । त्यस मध्ये सानो (३८ मीटर वा १२५ फीट अग्लो पूर्वी बुद्ध, जसलाई स्थानीय भाषामा शाहमामा भनिन्छ) सन् ५४४ देखि ५९५ भित्र बनाइएको थियो । त्यस्तै ठुलो बुद्ध (५५मीटर वा १८० फीट अग्लो पश्चिमी बुद्ध, जसलाई स्थानीय भाषामा सोलसोल भनिन्छ) सन् ५९१ देखि ६६४भित्र बनाइएको थियो । यी मूर्तिहरु कुशान कलाकारहरुले त्यहाँका बौद्धभिक्षुहरुको निर्देशनमा बनाइएको भनिन्छ । यसको समयावधि हेर्दा यी मूर्तिहरु कलाकारहरुको तीन पुस्ताले बनाएको हुनुपर्छ अर्थात् शुरु गर्ने कलाकारले अन्त भएको देख्न पाएन, अनि अन्तिम रुप दिने कलाकारले शुरुको कलाकारलाई भेटेन ।


अफगानस्तान लगायतका मध्यपूर्व क्षेत्रको बुद्धधर्मले विश्वलाई दिएको एउटा उपहार भनेको गन्धार कला हो, जसको अर्को नाम ग्रेको बौद्ध कला हो । अफगानस्तान–पाकिस्तानको गन्धार क्षेत्रबाट विकसित र विस्तार भएको बुद्धधर्म — त्योे भनेको मध्य एशिया, अफगानस्तान, पाकिस्तान, भारत र चीन क्षेत्रमा — आफ्नै किसिमको एक विशेष कलाको लहरको विकास भयो जुन ग्रीक कला र पूर्वीय धर्मको संयोग भनिन्छ । ग्रेको–ब्याक्ट्रियन अधिराज्य, जहाँ अहिले अफगानस्तान छ, त्यहाँ नै यो कलाको विकास किन भयो होला भने यो भनेकोे पश्चिमी कला र पूर्वी दर्शनको मिलन विन्दु थियो ।
यस स्थानमा चीनिया यात्री हुएनसाङ सन् ६३०मा यात्रा गर्दै आएको देखिन्छ । उनले आफ्नो यात्रा विवरणमा यहाँको वर्णन गर्दा यहाँ दशवटा भन्दा धेरै ठुला विहारहरु र हजार जना भन्दा बढी त भिक्षुहरु मात्र भएको एक ठुलो बौद्ध समाज देखेको कुरा उल्लेख गेरका थिए । त्यस्तै ती विशाल बुद्धमूर्तिहरुलाई सुन र हिरा जवाहरातले सजाएर राखेको थियो भनेर पनि भनेका छन् । त्यसबेला उनी त्यहाँको एक लोकोत्तरवाद विहारमा पनि भ्रमण गरेका थिए । यसबाट त्यहाँ त्यसबेला बुद्धधर्ममा श्रद्धा भएका जनता निकै धेरै थिए भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।

यसबाहेक, जापानी अन्वेषकहरुले त बामियानका गुफाहरुमा प्राप्त सन् ६५०इस्वी तिरका भित्ते चित्रहरुलाई संसारकै सबैभन्दा पुरानो तेलचित्र भनी दाबी गरेका छन् । उनीहरुले त्यहाँ हजारौं बुद्धका चित्रहरु पत्ता लगाएका थिए ।


अफगानस्तानको पूर्वी शहर गजनीमा अवस्थित तेपे सरदार विहार यहाँको एक महत्वपूर्ण पुरातात्विक स्थल हो । यहाँ एउटा डाँडाको टुप्पामा एउटा ठुलो स्तुप छ जसको चारैतिर ससाना स्तुपहरुले घेरिएको छ । त्यस्तै त्यहाँ एउटा १८ मीटर लामो बुद्ध परिनिर्वाण मूर्ति पनि उत्खनन् गरेर पत्ता लगाइएको छ । त्यस्तै गजनीमै अर्को होमाइ काला भन्ने स्थानमा पनि बौद्ध विहारहरु छन् । बासावाल भन्ने स्थानमा त झन् १५० वटा जति त बौद्ध गुफाहरु नै छन् ।
पुरातात्विक अन्वेषणले त्यहाँ त्यसबेला केही महायानी सुत्रहरु कोरिएका ताडपत्र अभिलेखहरु भेट्टाएका थिए । त्यसमा कुनै अभिलेखहरु गान्धारी भाषा र खरोष्ठी लिपिमा लेखिएका छन् भने कुन संस्कृत भाषा र गुप्त लिपिबाट लेखिएका छन् । त्यहाँ उनीहरुले महासंघिक लोकोत्तरवादको प्रतिमोक्ष विभंग, आगम (सुत्तपिटक)को महापरिनिर्वाण सुत्र, वज्रछेदिका प्रज्ञापारमिता सुत्र, भैषज्यगुरु सुत्र, श्रीमलदेवी सिंहनाद सुत्र र सारिपुत्र अभिधर्म सुत्र इत्यादि ग्रन्थहरु पत्ता लगाएका थिए । त्यहाँ अब अझ भेटिन सक्ने, नष्ट भइसकेको त्यस्ता अमूल्य ग्रन्थहरु होलान् त्यसका अनुमान पनि गर्न सजिलो छैन ।

दुःखका साथ भन्ने पर्छ कि जस्तोसुकै गौरवमय इतिहास र पुरातत्वको भण्डार रहेतापनि वर्षैभरी विश्वका ठुलठुला इतिहासकार तथा पुरातत्वविद्हरुको यहाँ अनुसन्धान चलिरहेपनि यहाँका जनतालाई भने यसको कुनै चासो छैन । विश्वकै उत्कृष्ट बौद्धकलाका नमुनाहरु यहाँ पाइन्छन्, जमिनमुनि लुकिरहेको अवस्थामा होलान् तर यसको संरक्षण र जिर्णेद्धार गर्ने समेत पनि यहाँको सरकारले वा जनताले गरेको देख्न मुश्किल छ । यहाँका संग्रहालयमा केही त्यस्ता उल्लेखनीय मूर्तिहरु राखिएको त देखिन्छ तर ती मूर्तिहरु कहिले कुन कट्टरपन्थीको क्षोभको शिकार हुने हो त्यो भन्न सकिने अवस्था छैन ।

तत्कालिन बौद्ध समाज :
कुनै समयमा अफगानस्तानको समाज भन्नु नै बौद्धसमाज थियो । बुद्ध धर्मको त्यहाँ व्यापक प्रचारप्रसार भयो, समाजले बुद्ध धर्म र संघलाई नै जीवनको लक्ष्यको रुपमा स्वीकार गर्यो । भगवान बुद्धको शिक्षालाई उनीहरुले जीवन मान्यो र त्यस बाहेकको शिक्षा उनीहरुले देखेन पनि होला । हुन त त्यसबेलाका अफगानस्तानको बौद्धसमाज कस्तो थियो, कति धर्ममा आधारित थियो, केले बौद्ध समाजलाई शासन गथ्र्यो वा निर्देशन दिन्थ्यो अनि राज्यले त्यहाँको बौद्ध समाजलाई कस्तो सहयोग वा अभिभावकत्व प्रदान गर्यो भनेर देखाउने अभिलेख प्राप्त गरेको देखिँदैन । तर पनि हजारौं वर्षसम्म त्यहाँको एकमात्र धर्म र जीवनशैली भइरहेको बुद्धधर्मले नै उनीहरुको समाजलाई सहि मार्गमा लग्यो होला, उनीहरुले भगवान बुद्धले देखाउनुभएको मार्गलाई नै पछ्यायो भनेर अनुमान गर्न सकिन्छ । अन्य प्रतिद्वन्द्वी धर्मको उपस्थिति नभएको अवस्थामा उनीहरुलाई राज्यले राम्रोसँग प्रोत्साहन र संरक्षकत्व दियो होला । अझ राजा वा शासकहरु नैे बौद्ध हुने भएकोले जनतालाई आफ्नो धर्म अनुसार जीवन यापन गर्न कुनै कठिनाइ वा अवरोध आएन होला भनेर सजिलै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

बुद्धधर्मको अवनति :
भगवान बुद्धले नै भन्नु भएको थियो संसारका सबै कुराहरु अनित्य हुन् भनेर । अफगानस्तानको यो वैभवताले भरिएको बुद्धधर्म पनि ह्रासतर्फ उन्मूख हुनुपर्यो । हुँदा हुँदै सातौं देखि ११औं शताब्दीसम्म पुग्दा यहाँको समाजमा बौद्धहरुको छाँया समेत नभेटिने अवस्था हुँदै यहाँको बुद्धधर्म आखिरमा इतिहासका कथाहरुमा मात्र सीमित हुनुपर्यो ।

हजारौं वर्ष पुरानो यहाँको बौद्ध सभ्यता यसरी विलिन हुनुको मुख्य कारण भनेको मुस्लिमहरुको आक्रमण नै थियो । सातौं शताब्दी तिर मुस्लिमहरुले विश्वका विभिन्न देशमा आक्रमण गर्दै त्यहाँको सभ्यता संस्कृति नाश गर्दै त्यसमाथि आफ्नो धर्मको शासनको झण्डा गाड्ने क्रममा अफगानस्तानमा पनि उनीहरुको आखाँ पर्यो । यो भनेको मध्यपूर्वमा मुस्लिमहरुको शाक्ति बढिरहेको अवस्था थियो । उनीहरुले अरु अरु देशमा जस्तै यहाँ पनि पाइला राखे, चूर्ण हुने गरी यहाँको सभ्यता कुल्चे र त्यसमाथि आतंक मच्चाएरै आफ्नो धर्म, संस्कृति र धर्मको नाममा गरिने राज्यको स्थापना गरे । यो भनेको भारतमा मुस्लिमहरुको आक्रमणभन्दा धेरै पृथक थिएन।


वर्तमान अवस्था :
संक्षिप्तमा भन्दा सन् ६४२मा इस्लामको झण्डा बोकेर अरब सैनिकहरु पश्चिमबाट आए र यहाँका सुसानियनहरुलाई हराए । उनीहरु बिस्तारै पर्सियाको पूर्वतिर बढे र सन् ६५२मा अफगानस्तानको पश्चिमी शहर हेरुत कब्जा गरे । सन् ६६७ सम्म पुग्दा अफगान वा पश्तुनहरुको सबै क्षेत्र मुस्लिमहरुको कब्जामा गयो । सन् ६८३मा काबुल र अन्य क्षेत्र पनि उनीहरुकै भयो । यस बेला स्थानीय अफगानहरुले कतै कतै त प्रतिकार गरे तर उनीहरुले भित्र आइसकेका मुस्लिमहरुलाई धपाउन सकेन । फलतः ८औ व ९औ शताब्दी भित्रमा अहिलेको अफगानस्तान र पाकिस्तानका जनतालाई उनीहरुले सुन्नी मुसलमान बनाए । उनीहरुले गजनी, काबुल इत्यादि ठाउँमा तत्कालिन बौद्ध शासकहरुकहाँ प्रभाव देखाउँदै गए । त्यहाँका बौद्धहरु उमयाहरुको आक्रमण र अबसित कलिफतहरुको शासनमा त टिके तर पछि सफारिदत, गज्नाविदत व गुरिदहरको आक्रमणको अगाडि केही लागेन । त्यसैले ११औं शताब्दीसम्म पुग्दा त्यहाँ बौद्धहरुको नामोनिशान नै रहेन भन्दा पनि हुन्छ । त्यत्रो ठुलो बौद्ध सभ्यतालाई गति दिने बौद्धहरु किन आत्मरक्षाका लागि उठेनन् वा उठेर पनि आफ्नो जन्मभूमि, धर्म र संस्कृतिको रक्षा गर्न सकेनन् भन्ने कुरा इतिहासकै गर्भमा छ ।

एउटा सभ्यता, धर्म व समुदायले अर्कोलाई आक्रमण गर्ने, अतिक्रमण गर्ने र त्यहाँकोलाई निमिट्यान्न पारेर त्यहाँ आफ्नो स्थापना गर्ने नै मानव इतिहास हो । यति गर्दा गर्दे मानिसहरु शिकारी अवस्थादेखि यहाँसम्म पुगेको हो । यहाँ पनि यही भयो, आफ्नो धर्म संस्कृतिको रक्षा गर्न नजान्ने वा नसक्नेहरुमाथि अर्काको धर्म संस्कृति मास्नु नै जीत भन्नेहरुले बलपूर्वक मिचे ।

तर यहाँ विशेष गरी बौद्धहरुले शिक्षा लिनुपर्ने कुरा के भने यहाँको इतिहासको बुझ्न निकै कठिन घटनाको विकासक्रममा पनि त्यहाँका बौद्धहरुले आफ्नो हजारौं वर्ष पुरानो धर्म, संस्कृति कला र सभ्यतालाई बचाउन कसरी प्रतिकार गरे अनि आफु बस्नै नसक्ने गरी हारेपछि आफ्नो धर्म र संस्कृति बोकेर कहाँ पलायन भयो होला भन्ने बुझ्न झन् कठिन छ । आफ्नो धर्म, दर्शन, जीवन पद्धति अनि संस्कृति नै भइसकेका बुद्ध धर्मलाई बतासले उडाइ लगेको जस्तै लग्यो । त्यतिमात्र होइन बुद्धकाल र त्यसभन्दा पछिको समयदेखि बुद्धदर्शनका लागि शास्त्रार्थ गरेर महासांघिक–लोकोत्तरवादको विस्तारको केन्द्रविन्दु भएको अनि पहिले सम्पूर्ण मध्यपूर्व क्षेत्रकै बुद्धधर्मको केन्द्र भइरहेको यस अफगानस्तानमा चारसय केही वर्षकै समयमा के के भयो होला र कि त्यहाँ बुद्धधर्मको छायाँ समेत बाँकी रहेन, जीव नभएको ढुंगा र माटोको स्मारक अनि प्रार्थना वा ध्यानगर्ने पवित्रस्थलहरु बाहेक? त्यति धेरै धर्मग्रन्थको रचना भएको, पाठ भएको ठाउँमा अहिले बुद्धधर्म भनेको के हो भनेर थाहा भएका मानिसहरु नै पाउन छोडिसक्यो ।

यहाँ सम्म भयो कि युनेस्कोले विश्वसम्पदामा सूचिकृत गरेको बामियानका विशाल बुद्धमूर्तिहरुलाई सन् २००१ मार्च २ का दिनमा तालिबान शासकहरुले बन्दुकले हानेर तोप पड्काएरै ध्वस्त पारे । एन्टी–एअरक्राफ्ट गन र एन्टी–ट्यांक माइन प्रयोग गरेर पनि एक महिना जस्तो लाग्यो तिनीहरुलाई त्यो आफ्नै देशको सभ्यताको अनुपम चिनोलाई माटो बनाउन । यसका लागि तत्कालिन तालिबानका सर्वोच्च नेता मुल्लाह ओमारले यो सम्पदा नभत्काउनका लागि दिएको विश्वब्यापी दबावलाई वास्ता नगरी यसलाई भत्काएरै छाड्ने आदेश दिएका थिए । उनीहरुले बुद्धका मूर्तिहरुलाई इस्लाम धर्मका विरुद्ध उभिरहेको ठाने । त्यसपछि त्यहाँको धार्मिक मामिला मन्त्रालयले यो विनाश इस्लामिक कानुन अन्तर्गत गरेको भनेर वक्तव्य पनि निकालेको थियो । मानिसहरु सबैभन्दा पहिले यसको विनाशको आदेश धार्मिक अतिवादी संगठन अल–कायदाया नेता ओसामाबिन लादेनले नै दिएको भन्ने पनि गरे । मुस्लिमहरुलाई यो नबोल्ने मूर्तिदेखि किन यत्रो त्रास भएको भन्ने स्पष्ट भएन । जुन धर्मको भएपनि त्यो अफगानी जनताको सम्पदा थियो र पुरानो पुस्ताको नयाँ पुस्ताका लागि नासो पनि थियो । यो देखेर विभिन्न देशका जनताहरु आआफ्नो ठाउँबाट बोले तर सम्बन्धित अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरु चुप लागेर बसे वा उनीहरु तालिबानलाई यो कार्य रोकाउन असफल भए । यसै विध्वंशको विषयलाई लिए स्वीस निर्माता क्रिश्चियन फ्रेइले “दि जायन्ट बुद्धज” नामक वृत्तचित्र नं सन् २००५मा बनाए । अफगान शासकहरुले यसको महत्व नबुझेपनि विदेशी सहयोगमा अहिले केही वर्ष मात्रैमात्रै थ्रिडि प्रकाश प्रविधि प्रयोग गरेर ध्वस्त पारिएको बुद्धमूर्तिलाई प्रतिविम्ब मार्फत देखाउने काम भएको छ ।


तर यहाँ अफगानस्तानको घटनाक्रमले एउटा पाठ नै विश्वलाई सिकाएको छ । अरुको नाश गर्नेहरु सँधै सुख चयनमा बाँच्न पाउँदैन रहेछ । अरुलाई विदेशी हस्तक्षेप भन्दै आतंककारी वा लडाकु बनिरहेको मुस्लिम कट्टरपन्थीहरुले पनि देशमा कुनै शान्ति वा विकास ल्याउन सकिरहेको छैन । अरुको विनाश चाहनेहरुको नियति यस्तै हुन्छ भनेर पनि यसले देखाएको छ । आफ्नै ढुंगा माटोमा हजारौं वर्षमा विकसित भएको सभ्यतालाई तहस नहस गरेर पनि अहिले त्यहाँ मुस्लिमहरु सुखचयनमा बस्न पाइरहेका छैनन् । हुन त मुस्लिमहरुको एकछत्र राज छ, अन्य धर्म वा संस्कृतिले तिनीहरुको एकाधिकारमाथि आक्रमण त गरेको छैन तर पनि यो शान्त छैन । एकातिर मुस्लिम मुस्लिमहरुको आपसी लडाइ छ भने यो अहिले रसिया वा तत्कालिन सोभियत रुस, चीन र अमेरिकाको हानथापको शिकार भइरहेको छ ।
अब यो क्षेत्र विदेशी पुरातत्वविद्हरुको अनुसन्धानका लागि एउटा प्रयोगशाला बनिरहेको छ । चालिसौं वर्ष अघिदेखि विभिन्न देशका पुरातत्वविद्हरु आएर यहाँका माटोका पत्रहरुको उत्खनन् गरिरहेको छ, यो भेटियो, त्यो भेटियो भनेर विश्व संचारमाध्यममा तहलका मच्चाइरहेका छन् तर यहाँका स्थानीय मानिसहरु आफ्नो देशमा त्यस्ता अमुल्य खजाना भेटिएर पनि खास उत्साहित भएका पाइँदैन । उनीहरुमा बुद्धधर्मप्रति कति पनि आस्था, श्रद्धा र सम्मान देखिँदैन ।


नेपालले सिक्नुपर्ने पाठ :
हामीलाई थाहा छ, सन् १९४६ मै संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता प्राप्त गरेको अफगानिस्तान ७० को दशकसम्म दक्षिण पश्चिम क्षेत्रमा विकसित जस्तै देश थियो । सन् १९७३मा जहिर शाह विदेश भ्रमण गएको बेला सेना कमाण्डर दाउद खानले रक्तपातपूर्ण कू गरेपछि त्यहाँ राजतन्त्रको अन्त्य भयो । तत्कालीन सोभियत संघको सहयोगमा गरिएको त्यो कू नै अफगानिस्तानको दुर्दशाको शुरुवात थियो । यस्तैमा सन् १९७९ मा सोभियत सेनाले अफगानिस्तान कब्जा नै गर्यो । कुनै बेला कम्युनिष्टहरुको हातमा देश गयो, उनीहरुले भनेजस्तो केही गर्न सकेन, खाली त्यहाँको श्रोतसाधनको दोहन मात्र विभिन्न शक्तिशाली देशहरुले पालैपालो गर्यो । अमेरिकालाई पनि यहाँ के कारणले हो धेरै चासो लाग्यो । यहाँ शान्ति स्थापना गर्ने भनेर खर्बौं डलर खर्च गरेर कहिल्यै नसकिने युद्ध मचायो । यहाँका अफगानी जनता पनि कोही कसका पछि र कोही कसका पछि लागेर आफु आफु लडेरै सकिए । आधा शताब्दी यो देश विभिन्न देशहरुको हस्तक्षेपको नमूना मात्र बन्यो, जनता झन् झन् गरिबीको खाडलमा पुरिए । हालै तालिबानीहरुले काबुल सहित देश कब्जामा लिएको खबरले विश्वमा सनसनी फैलायो । यता केही नेपालीहरु अफगानस्तान पुनः धार्मिक कट्टरपन्थी तालिबानहरुको हातमा गएकोमा खुशी छन् भने अफगानस्तानका जनता भने तालिबानको त्रासबाट बच्न झुण्डिएरै भएपनि यात्रा गरेर देश छोड्ने तरखरमा छन् । यो बिच तिनीहरले त्यो देश कुनैबेला बुद्धधर्मको केन्द्र थियो भन्ने सम्झन पनि पाएन ।

अफगानस्तानमा बुद्धधर्मको अवनति व बौद्धस्मारकको श्रृंखलावद्ध विनाश नेपालका लागि एउटा ठुलो पाठ हो । पहिलो यसले कुनै धर्मको रक्षाको निमित्त राज्यसत्ताको भूमिका कति हुन्छ भनेर सिकाएको छ । जब राज्यले कुनै धर्मलाई छाडेर अन्य धर्मलाइ काखी च्याप्छ, त्यो अर्को धर्मको हविगत त्यस्तै हुन्छ जस्तो अफगानस्तानमा बुद्धधर्मको भयो । हामी नेपाली बौद्धहरु राज्य र धर्म बिचको सम्बन्ध बुझ्दैनौं अनि राज्यको सहयोग वा सद्भाव बिना पनि धर्म बाँच्न सक्छ भन्ने भ्रममा बस्छौं । बुद्ध धर्मको रक्षा वा चीरस्थायित्वको लागि कि राज्यको संरक्षणको खाँचो छ, कि भने कमसेकम राज्य धर्म निरपेक्ष भइ सबै धर्मलाई समान व्यवहार गर्ने व्यवस्था भएपनि चाहिन्छ । अहिलेको नाममात्रको धर्मनिरपेक्षतामा राज्यले हाकाहाकी हिन्दु धर्मको संरक्षणमा वर्षेनी करोडौं बजेट खर्च गरिरहेको छ भने बौद्ध तीर्थस्थलमा प्रत्येक नेपालीलाई टिकट काट्न बाध्य पारी विभेदको राजनीति गरिरहेको छ । बौद्धहरु सचेत हुनु यहाँ जरुरी छ ।


(तसबिरहरु इन्टरनेटमार्फत संकलन गरिएका हुन् )
अर्कोतर्फ सबै कुरा अनित्य भएजस्तै बौद्धस्मारकहरु पनि अनित्य भनेर अफगानस्तानले शिक्षा दिएको छ । बुद्धका मूर्ति, मन्दिर र विहारहरु समयको अमूल्य निधि हो तर त्यसले मात्र धर्म रहिरहँदैन । धर्म रहन धर्म बुझेका भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक र उपासिकाहरुको आवश्यकता हुन्छ । यहाँ अहिले नेपालमा पनि धेरै पैसा खर्च गरेर बुद्धको मूर्ति, विहार वा गुम्बा बनाउने होड नै चलेको छ । यी सबै श्रद्धाका उपज हुन्, यसले बुद्ध शासनलाई चीरकालसम्म जीवित राख्न मदत त गर्छ तर यो नै सबैथोक होइन । बुद्धधर्म बुद्धशिक्षाको बलमा चीरस्थायी हुन्छ । यदि मानिसहरुको मनमा बुद्धको शिक्षाले स्थान लिन सकेन भने, उनीहरुले बुद्धमार्गलाई अवलम्बन गरेन भने ती सबै महँगा विशाल बौद्धस्मारकहरु पर्यटकहरुको लागि शोभा मात्र बन्न जान्छ र अफगानस्तानमा जस्तै अन्य धर्मको शासन आयो भने धुलो बनाइदिन्छ अनि यसको विरोध गर्ने बौद्धहरु पाइने समेत छैन । अहिलेको नेपालमा बौद्धहरुको अवस्था त्यति सन्तोष जनक छैन र भएका बौद्धहरुमा पनि विपरित धारको राज्यव्यवस्थासँग प्रतिकार गरेर बुद्धधर्म बचाउनु पर्छ भन्ने प्रतिरक्षात्मकताको अभाव छ । यस्तो अवस्थामा बुद्ध जन्मभूमि नेपालमा पनि मानिसहरुको सत्ताको मोह मात्र बढ्यो भने, बुद्धधर्म विरोधी कट्टरपन्थीहरुको हातमा सत्ता गयो भने अहिले हाम्रो गौरव भएर खडा भएका बौद्ध स्मारकहरु पनि एक एक गर्दै ढल्दै गएको हाम्रै आँखाले देख्नुपर्नेछ । समयमै नेपाली बौद्ध समुदायमा चेतना आए राम्रो हुनेछ ।
०००

Monday, August 16, 2021

अफगानस्तानय् बुद्धधर्म



राजेन मानन्धर

पृष्ठभूमि ः

अफगानस्तान धइगु देय् एशियाया दक्षिण पश्चिमय् पाकिस्तान व इरानया दथुइ लाः । ६५२,००० वर्ग किलोमिटर दूगु थ्व देय् नेपाः नं दुजः दूगु दक्षिण एशियाली सहयोग संगठन (सार्क)या दुजः देय् नं खः । मध्य ल्वहँयुगंनिसें मानव सभ्यता ब्वलंगु धयातःगु थ्व देय्यात रेशमलँपुं मध्यपूर्व व एशियाया मेमेगु देय्लिसे स्वाकातःगु खः । थौं स्वयाः ५०,००० दँ न्ह्यः हे थन मनूत च्वनेधुंकल अले थनया बुँज्या याइपिं संसारया हे दकलय् पुलांपिं नं धाः । थनया सभ्यतायात मिश्रया सभ्यताति पुलां धकाः नं धाइ ।

 महान् एलेक्जेन्दरनिसें कयाः मंलोग, ब्रिटिश, सोभियत, मुस्लिम व आः पश्चिमी शक्ति जुयाः थी थी इलय् थी थी राज्य वा साम्राज्य शक्तिया ल्हातिइ लाः वंगु थ्व देय् थौंया दिनय् तकं शान्तिकथं म्वायेखनाच्वंगु मदुनि । सन् १९९४ निसें तालिबान धाःपिं कट्टरपन्थी मुसमांतय्सं हिंसात्मक आन्दोलन यानाः थी थी धार्मिक कानून लादेयानाः मानव स्वतन्त्रता लाकाकायातल धकाः ब्वनेदु । 


थ्व देय्यात आः इस्लामिक गणतन्त्र अफगानस्तान धाइ, गन असफर घानी राष्ट्रपति व अब्दुल्लाह अब्दुल्लाह प्रमुख कार्यकारी अधिकृत कथं सत्ता न्ह्याकाच्वंगु दु । आः अन ३ करोड १८ लाख जनसंख्या दु धाइ । थ्व छगू बहुजातीय देय् खः । थन पाश्तुन, ताजिक, हाजरा, उज्बेक आदि जातिया मनूतय्गु बसोबास दु अले उमिसं दारि, पाश्तो, उज्वेक, तुर्कमान व मेमेमगु अरबिक भाय् ल्हाइ । थनया ९९ प्रतिशत जनतां मुस्लिम धर्म ज्वनाच्वंगु दु । आः न्ह्यागु अवस्थाय् दुसां अफगानस्तान गुगुं इलय् बुद्धधर्मय् आस्था तइपिनिगु देय् खः ।


बुद्धधर्मया प्रवेश ः

तपुस्स व भल्लुक (त्रपुस्स व भल्लिक) धइपिं निम्ह ब्यापारीत न्यासः गाडा ज्वना मध्यदेसय् उक्क्ल धइगु प्रदेशय् वनेत्यंबलय् उमिसं नकतिनि बोधिज्ञानलाभ यानाबिज्याम्ह बुद्धयात दकलय् न्हापां सत्तु व कस्ति दान बियाः दकलय् न्हापां उपासक जुल धकाः बौद्धग्रन्थय् धयातःगु दु । उमिसं बुद्धयाके फ्वनाहःगु केशधातु (च्यापु सँ) गर्भय् तयाः थःगु थासय् चैत्य दयेकल धाइ । उमित ब्याक्ट्रिया वा आःया अफगानस्तानयापिं धकाः विश्वास याइ । भल्लिक लिपा भिक्षु जुयाः आःया मजार–इ–शरिफ धइगु थाय् लिक्क विहार दयेका च्वंवन धाइ । थ्व ल्याखं अफगानस्तान बुद्धया न्हापांम्ह उपासक व न्हापांगु चैत्य दूगु थाय् जुल । मनूतय्सं बुद्धया छ्यंया अस्थिधातु हयाः थनया नगरय् विहार दयेकूगु धकाः नं धायेगु याः । 


बुद्धया निर्वाण लिपा बौद्ध भिक्षुतय् मतभेद वयाः बुद्धधर्म हे ग्वःथी ग्वःथी जुल । निक्वःगु संघायना लिपा ३४९ इपू पाखे थेरवादं महासांघिक निकाय बायावन । अले यक्व महासांघिकत आःया अफगानस्तानया कन्दहारय् वन धायेगु चलन दु । अनंलि महासांघिक नं न्याकू जुल । मुख्यगु कुचा अफगानस्तानय् लोकोत्तरवाद धायेकाः विकास जुल अले लिपा उमिसं बामियान उपत्यकाय् थःत स्थापित यात । उकिं महासांघिक लोकोत्तरवादया उद्भव थ्व हे अफगान क्षेत्रय् जूगु विश्वास इतिहासकारतय्सं यानातःगु दु । 


अथे हे स्वकःगु संघायनालिपा मौर्य सम्राट अशोकं (३०४ इपू – २३२ इपू) थी थी देसय् गुम्ह धर्मदूतत छ्वःगु मध्ये काश्मिर व गन्धार क्षेत्रय् मज्झन्तकयात छ्वःगु धकाः धयातःगु दु । अफगानस्तानया दक्षिणपूर्वी शहर कन्दहारय् अशोक अभिलेख तकं लूगु दु । न्हापा हे बुद्धधर्म न्यनावनेधुंगूगु थ्व लागाय् अशोकया धर्मदूतपिन्सं नं माःगु ज्या यात जुइ, अन थःथवय् मतभेद जुयाः चिचाः दनाच्वंगु बुद्धधर्म हानं संगठित जुइत, बुद्धदर्शनया अध्ययन हानं बांलाका यायेत वातावरण दयेकलजुइ धकाः अनुमान यायेछिं ।


न्ह्यागुसां अफगानस्तानय् ईशापूर्व ३०५ निसें हे बुद्धधर्म दुथ्यनेधुंकूगु खनेदु । थबलय् ग्रीसया सेल्युसिड साम्राज्यं भारतवर्षया मौर्य साम्राज्यलिसे ज्वःचिनाः दक्व मध्यपूर्वय् थःगु अधिपत्य कायम याःगु खः । उकिया कारणं ग्रेको बाक्ट्रियन अधिराज्यय् २५० इपू निसें १२५ इपू तक धयाथें ग्रेको–बुद्धिज्म न्यनावन । लिपा हानं थ्व हे इन्डो–ग्रीक अधिराज्यया नामं १८० इपू निसें १० इस्वी तकया दुने पाकिस्तान व अफगानस्तानय् चकनेवं उकिया लिउलिउ बुद्धधर्मयात चकनेत नं थाय् दत । थ्व इलय् थ्व लागाय् ब्वलंगु बुद्धधर्मयात सगोलं ग्रेको बुद्धिज्म धाइ । ग्रेको बुद्धिज्म धइगु हे हेलेनिस्टिक वा लिपांगु ग्रिक सभ्यता व भारतवर्षया बुद्धधर्मया संमिश्रण खः । थुकथं थन बुद्धधर्म इशापूर्वया ४गूगु शताब्दी निसें ईस्वीया ५गूगु शताब्दीतक बांलाक हे विकास जुइखन । थ्व धइगु सम्राट एलेक्जेन्डरया ईनिसें इन्डोग्रीक अधिराज्यया स्थापना जूगु व लिपा कुशान साम्राज्यया निर्माण जूगु ईतकया अवधि खः । 


बुद्धधर्मया विस्तार ः

विभिन्न इलय् विभिन्न राजनीति शक्तिया सम्पत्तिथें जूगुलिं अले इलय् ब्यलय् व हे कथं अफगानस्तानया राजनीतिक सिमाना हिलावनीगु, राज्यसत्ताया कारणं थनया सामाजिक व धार्मिक नीतिइ नं हिउपाः वइगुलिं थन ईकथं बुद्धधर्म न्यनावंगु खनेदु । विशेष यानाः थन अलेक्जेन्डरं त्याकाकायेवं अले थुकियात मेमेगु बौद्ध केन्द्रतलिसे स्वायेवं थन उकथंया धार्मिक प्रभाव अप्वयावन । अनया पश्तुनत व सिथियनतय्सं नं बुद्धधर्म अवलम्बन यानाकाल । थ्व हे कारणं खः अफगानस्तानय् बुद्धधर्मया प्रचार जूगु जक मखु मुसमांतय्सं अन आक्रमण याये न्ह्यःतक थ्व देय् धइगु हे मध्यपूर्वया छगू त्वःफिकेमजिउगु बौद्ध केन्द्र जूयाच्वंगु खः । मनूतय्सं थनया हे बौद्ध विद्वानतय्सं चीन लगायतया थी थी देसय् बुद्धधर्मया प्रचार यात धकाः विश्वास नं याः । गुम्हगुम्हस्यां ला बोधिधर्म, गुम्हस्यां चीनय् वनाः ध्यान वा जेन बुद्धधर्मया लिसें कुङफु स्यन, अले लोकक्सेमा, गुम्हस्यां चीनय् वनाः महायान बौद्धग्रन्थतय्त चीनियाँ भासं अनुवाद यात, अले महाधर्मरक्षित, गुम्हस्यां आःया काबुल क्षेत्रं स्वीद्वः भिक्षुतय्त श्रीलंकाया अनुराधापुरय् च्वंगु स्तुप दर्शन याकेत यंकल उपिं व हे अफगानस्तानयापिं धकाः नं धायेगु याः । 


अःपुक व चीहाकलं धायेबलय् आः अफगानस्तन धयाच्वनागु थासय् थी थी इलय् कथहं अलेक्जेन्डर, सेल्यूसिड, ग्रेको बाक्ट्रियन, मौर्य, इन्डो सिथियन, इन्डोपार्थियन, कुशान, ससानिड, कडाराइट, हिन्दुशाही, पालवंशतय्सं शासन यात । उमिसं शासन जक याःगु मखु, अन बुद्धधर्म प्रचार यात वा प्रचारयायेत लँ तप्यंकाबिल, अले मनूतय्त बुद्धया मार्ग वनेत ग्वहालि नं यात । अबलय् अन गान्धारा (आःया अफागानस्ताव व पाकिस्तानया दथुइ लाःगु) व ब्याक्ट्रिया धइगु निगू बौद्ध प्रदेशत खः । अनं तक्षशिला व बामियान अबलय्या तसकं प्रशिद्ध बौद्ध केन्द्रत खः । अथे हे ग्रेको ब्याक्ट्रियन जुजु मिनान्दर (१६५ इपू – १३५ इपू), गुम्हस्यां मिलिन्द पन्हा धइगु त्वःफिकेमजिउगु बौद्धग्रन्थ रचनाया आधार दयेकल व नं थ्व हे क्षेत्रयाम्ह खः ।


बौद्ध स्मारकत ः

अफगानस्तानया बुद्धधर्म धालकि अनया रेशममार्गय् लाःगु बामियानया विशाल बुद्धमूर्तित लुमनी । पर्सियन भासं “बोथा–ए–बामियान” धाइगु थ्व मूर्तित अनया अंगःतथें तस्वाःगु उत्तरी अफगानस्तानया पहाडय् अनया बौद्धतय्सं ग्वाखंचा थें म्हुयाः अन दुने हे चट्टान खोपेयानाः खुगूगु शताब्दीइ दयेकूगु खः । अन विशेष यानाः निम्ह बुद्धमूर्तित दु, उमित उमिगु ल्यंदनिगु अंगया मुद्रया आधारय् वैरोचन व शाक्यमुनि धकाः म्हसीकू । उकिइ मध्ये चीधिकःम्ह (३५ मीटर जाःम्ह, स्थानीय भासं शाहमामा धाःम्ह) सन् ५४४ निसें ५९५य् दयेकल । तःधिकःम्ह बुद्ध ५३मीटर तःजाः , वयात दीपंकर बुद्ध धकाः धायेगु याः अले स्थानीय भासं वयात सोलसोल धाइ । उकियात अनया बौद्धतय्सं सन् ५९१निसें ६६४य् दयेकल । थुमित कुशानतय्सं अनया बौद्धभिक्षुपिनिगु निर्देनय् दयेकूगु धाइ । चीनिया यात्री हुएनसाङ थ्व थासय् सन् ६३०य् वःगु जुयाच्वन । वं थःगु विवरणय् थन झिगू स्वयाः मल्याक्क विहार व द्वःछिम्ह स्वयाः अप्वः भिक्षुत दूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे व ततःधिकःपिं बुद्धमूर्तितय्त लुँ व जवाहरात तयाः छाय्पियातःगु धकाः नं धयातःगु दु । व अबलय् अनया छगू लोकोत्तरवाद विहारय् नं वंगु खः । थ्व ल्याखं अबलय् थन बुद्धधर्मय् श्रद्धा दुपिं यक्व हे दूगु स्पष्ट जू । 


अफगानस्तान लगायतया मध्यपूर्व क्षेत्रया बुद्धधर्मं विश्वयात बिउगु छगू उपहार धइगु गन्धार कला खः, गुकिया मेगु नां ग्रेको बौद्ध कला खः । अफगानस्तान–पाकिस्तानया गन्धार लागां विकसित जूगु थासय् न्यंगु बुद्धधर्म — अथे धइगु मध्य एशिया, अफगानस्तान, पाकिस्तान, भारत व चीन — लागाय् थःगु कथंया छगू कलाया लहर विकास जुल, गुगु ग्रीक कला व पूर्वीय धर्मया संयोग धकाः धाइ । ग्रेको–ब्याक्ट्रियन अधिराज्य, गन आः अफगानस्तान दु, अन हे थ्व कलाया विकास जूवल छाय् धाःसा व थाय् धयागु हे पश्चिमी कला व पूर्वी दर्शनया मिलन जूगु थाय् खः । 


उलि जक मखु, जापानी अन्वेषकतय्सं ला बामियानया गुफाय् लूगु सन् ६५०इस्वी जःखःया अंगःचित्रयात संसारया हे दकलय् पुलांगु तेलचित्र धकाः तकं दाबीयानातःगु दु । अन उमिसं द्वलंद्वः बुद्धयागु चित्रत लुइकूगु खः । 


पुरातात्विक अन्वेषणं अन अबलय्या छुं महायानी सुत्रत ताडपत्र अभिलेखत लुइकूगु दु । गुलिं गुलिं अभिलेखत गान्धारी भासं व खरोष्ठी लिपिं च्वयातःगु दु सा गुलिं गुलिं संस्कृत भासं व गुप्त लिपिं च्वयातःगु दु । अन उमिसं महासंघिक लोकोत्तरवादया प्रतिमोक्ष विभंग, आगम (सुत्तपिटक)या महापरिनिर्वाण सुत्र, वज्रछेदिका प्रज्ञापारमिता सुत्र, भैषज्यगुरु सुत्र, श्रीमलदेवी सिंहनाद सुत्र व सारिपुत्र अभिधर्म सुत्र इत्यादि ग्रन्थत लुइकगूगु दु । अझ लुइकेमानिगु, नष्टजुइधुंकूगु अज्याःगु अमूल्य ग्रन्थत अन गुलि दु धइगु अनुमान याये अःपु मजू । 


अफगानस्तानया पूर्वी शहर गजनीइ लाःगु थाय् तेपे सरदार विहार छगू अनया महत्वपूर्ण पुरातात्विक स्थल खः । छगू डाँडाया च्वय् छगः तग्वःगु व चाकःलिं चिचीग्वःगु स्तुपत दु सा अनसं १८ मीटर तःहाकःगु बुद्ध परिनिर्वाण मूर्ति नं उत्खनन्यानाः लुइकूगु दु । अथे हे गजनीइ हे होमाइ काला धइगु थासय् नं बौद्ध विहारत दु । बासावाल धइथाय् नं १५० गू ति हे बौद्ध गुफात दु । 


बौद्ध समाज ः

गुगुं इलय् अफगानस्तानया समाज धइगु हे बौद्धसमाज खः । बौद्ध धर्मया अन व्यापक प्रचारप्रसार जुल सा गनं गनं भचा भचा हिन्दु धर्म न्यन । खतुं आः अन अबलय् बौद्धसमाज गज्याःगु, गुलि क्वातु, छुकिं बौद्ध समाजयात शासन याइ, वा निर्देशन बिइ अले राज्यं अनया बौद्ध समाजयात गज्याःगु ग्वहालियात धइगु अज्याःगु बांलाक कनीगु अभिलेख लुइकूगु खनेमदुनि । तर नं द्वलंद्वः दँतक अनया छगू जक धर्म व जीवनशैली जुयाच्वंगु बुद्धधर्मं हे उमिगु समाजयात बांलाःगु लँपुइ यंकल जुइ, उमिसं बुद्र्धं स्यनाबिज्याःगु मार्गय् वनाः हे जीवन यापन यानाच्वनजुइ धकाः अनुमान यायेफु । मेगु प्रतिद्वन्द्वी धर्मया उपस्थिति मदुबलय् उमित राज्यं नं बांलाःगु हे प्रोत्साहन व संरक्षकत्व बिलजुइ । अझ जुजुपिं हे बौद्ध जुसेंलि जनतायात थःथःगु धर्मकथं जीवन हनेत छुं थाकु मजूजुइ धकाः विश्वास यायेत अःपु ।


बुद्धधर्मया अवनति ः

भगवान बुद्धं हे धयाबिज्याःगु खः, दक्व खँ अनित्य धकाः । अफगानस्तानया थ्व वैभवतां जाःगु बुद्धधर्म नं मदयावनेमाल । न्हय्गूगु शताब्दीइ तक थ्यंबलय् थन बुद्धधर्मया इतिहास बाखनय् जक सीमित जुइमालावन । थुकिया मू कारण धइगु अन मुस्मांतय्सं यानाहःगु आक्रमण व अतिक्रमण खः । न्हय्गूगु शताब्दी धइगु मध्यपूर्वय् मुस्मांतय्गु शाक्ति अप्वयावयाच्वंगु ई खः । मेमेथाय्थें उमिसं अफगानस्तानय् पलाःतल, नचुक न्हुल । थ्व बर्बरतापूर्ण इतिहासयात चीहालं धायेअःपू मजू । सन् ६४२य् इस्लामया ध्वाँय् ज्वना अरब सैनिकत पश्चिमं वल अले सुसानियनतय्त बुकल । मुस्मांत अरबं बुलुहँु पर्सियाया पूर्वपाखे वल अले ६५२य् अफगानस्तानया पश्चिमी शहर हेरुतय् कब्जायात । सन् ६६७तक थ्यंबलय् अफगान वा पश्तुनतय्गु दक्व धयाथें भूभाग मुस्मांतय्गु जूवन । सन् ६८३य् काबुल व मेमेगु थाय्यापिं अफगानतय्सं गनं गनं प्रतिकार नं यात तर उमिसं दुहाँवयेधुंकूपिं मुस्मांतय्त लिनाछ्वयेमफुत । ८औ व ९औ शताब्दीइ तकया दुने आःया अफगानस्तान व पाकिस्तानया मनूततय्त उमिसं सुन्नी मुसुमां दयेकेधुंकल । उमिसं गजनी, काबुल इत्यादि थासय् अबलय्या बौद्ध शाही शासकतय्थाय् प्रभाव क्यक्यंवन । अनया बौद्धत उमयादतय्गु आक्रमण व अबसित कलिफततय्गु शासनय् ला टिकेजुल तर लिपा सफारिदत, गज्नाविदत व गुरिदतय्गु आक्रमणया न्ह्यःने धाःसा ११औं शताब्दीतक थ्यंबलय् बौद्धत ल्यनाच्वने तकं मफुत ।  


आःया अवस्था ः

छगू सभ्यता, धर्म व समुदायं मेगुयात आक्रमण यायेगु, अतिक्रमण यानाच्वनेगु व पुलांगुयात मदयेकाछ्वयेगु ला मानव इतिहास हे खः । तर थन विशेष यानाः बौद्धतय्सं सयेकेमाःगु खँ छु ले धाःसा थनया इतिहासया थ्व तसकं थुइकेथाकुगु घटनाया विकासक्रमय् नं अनया बौद्धतय्सं थःगु द्वलंद्वः दँ पुलांगु धर्म, संस्कृति कला व सभ्यतायात ल्यंकातयेत गुकथं प्रतिकारयात अले अन च्वने हे मफुसेंलि अनया थःगु संस्कृति ज्वनाः गन पलायन जुल धइगु धाःसा लुइके थाकु । थःगु धर्म, दर्शन, जीवन पद्धति अले संस्कृति हे जुइधुंकूगु बुद्ध धर्मयात इलं फसं पुइकूथें पुइकाछ्वत । उलि जक मखु बुद्धकाल व वयांलिपानिसें बुद्धदर्शनया निंतिं शास्त्रार्थ यानाः महासांघिक–लोकोत्तरवादया विस्तारया केन्द्रविन्दु जुयाच्वंगु अले न्हापा सम्पूर्ण मध्यपूर्व लागाया बुद्धधर्मया हे केन्द्र जुयाच्वंगु थ्व अफगानस्तानय् प्यसः दँ चाःचू दुने छु छु जुल जुइ कि अन बुद्धधर्मया किपालु हे मल्यन, जीव मदुगु ल्वहँ चाया स्मारक बाहेक ? उलिमछि धर्मग्रन्थया रचना जूगु, पाठ जूगु थासय् आः बुद्धधर्म छु धकाः सिउपिं मनूत हे मदयावन । 


थुलितक कि युनेस्को विश्वसम्पदा धयातःगु बामियान या बुद्धमूर्तितय्त सन् २००१या मार्च २ कुन्हु अनया तालिबान शासकतय्संं बन्दुकं कयेकाः तोप मुइकाः हे मदयेकाछ्वत । एन्टी–एअरक्राफ्ट गन व एन्टी–ट्यांक माइन छ्यलाः नं लछि धयाथें बित उमित व सभ्यताया अनुपम चिंयात धूयायात । उकिया निंतिया अबलय्या तालिबानया सर्वोच्च नेता मुल्लाह ओमार धाःम्हस्यां विश्वब्यापी दबावयात वास्ता मयासें उकियात स्यंका हे छ्वयेगु उजं बिउगु खः । उमिसं बुद्धया मूर्तितय्त इस्लामया धर्म विरुद्ध दनाच्वंगु धकाः तायेकूगु खः । व धुंकाः अनया धार्मिक मामिलाया मन्त्रालयं थ्व विनाश इस्लामिक कानुन अन्तर्गत यानागु धकाः वक्तव्य तकं बिउगु खः । मनूतय्सं दकलय् न्हापां थुकिया विनाशया आदेश धार्मिक अतिवादी संगठन अल–कायदाया नेता ओसामाबिन लादेनं हे बिउगु खः धकाः नं धाः । थ्व विषयय्यात कयाः स्वीस निर्माता क्रिश्चियन फ्रेइं “दि जायन्ट बुद्धज” नांगु वृत्तचित्र नं सन् २००५य् दयेकातःगु दु । आः वयाः अन उकुन्हु हे तिनि थ्रिडि प्रकाश प्रविधि छ्यलाः मदयेकुधंकूगु बुद्धमूर्तियात दूगुथें खनेदयेकेगु ज्या जूगु दु । 


उकिं आः थ्व लागा हे विदेशी पुरातत्वविद्तय्गु अनुसन्धानया निंतिं छगू प्रयोगशाला जुयाच्वंगु दु । स्वीदँ–पीदँनिसें थी थी देशयापिं पुरातत्वविद्तय्सं थन थी थी थासय् उत्खनन् यानाच्वंगु दु, व लुत थ्व लुत धकाः विश्व संचारमाध्यमय् बय्बय् यानाच्वंगु दु, तर थनया स्थानीय मनूतयत्त धाःसा थःगु देसय् लूगु अज्याः अमुल्य खजानां खास छुं हे उत्साहित यानाच्वंगु मदु । उमित बुद्धधर्मप्रति भ्याःचा नं आस्था, श्रद्धा व सम्मान दुथें मताः । 


तर थन अफगानस्तानं छगू पाठ स्यनाबिउगु दु झीत — मेपिन्त फुकेगु हे थःगु थाय् ल्यंकेगु मखु खनी । थथे थःगु हे चाय् ब्वलंगु निद्वःदँया सभ्यतायात तहस नहस यानाः नं आः अन मुस्मांत सुखचयनं च्वनेखनाच्वंगु मदु । मुस्मांतय्गु जक एकछत्र राज खःसां थःथवय्या हे ल्वापुं देश युद्धभुमि जुयाच्वन । गुबलें चीन, सोभियत रुस व अमेरिका अले आः नाटोया प्रयोगशाला जुयाच्वनेमाल । उमिसं नं मसिउजुइ थ्व गबलय् तक जुइ धकाः ।


नेपालं सयेकेमाःगु ः

अफगानस्तानय् बुद्धधर्मया अवनति व बौद्धस्मारकया विनाश नेपालया निंतिं छगू पाठ खः । राज्य पक्ष बुद्धधर्मप्रति सकारात्मक मजुयाच्वंगु ला दक्वस्यां अनुभव याना हे च्वंगु खः । उकिसं थनया बौद्धजनपिं नं बुद्ध मूर्ति, विहार, मठमन्दिर जक दयेकेगुलिइ लालायित जुयाच्वंगु अले मनूतय्त बुद्ध शिक्षा बियाः धर्मरक्षाया निंतिं तयार यायेमफयाच्वंगु आःया अवस्थाय् राज्य झं झं प्रतिकूल जुयावन धाःसा, मनूत राज्यपाखें दइगु लाभ व सत्कारपाखे यक्व लालचय् तक्यनावन धाःसा कन्हय् झीथाय् नं बौद्धस्मारकत पर्यटकतय्त क्यनेगु ब्वसा जक जुइगु व मनूत धर्म प्रति कायेगु नं मदु बिइगु नं मदुया अवस्थाय् मथ्यनी धायेमफु । व धुंकाः राज्ययात व हे स्मारकतय्त नं धू दयेकेत थाकुइमखु । 

सन् २०१६य् आनन्दभूमिइ पिदंगु



Monday, August 9, 2021

एकाराम, आस्काइ व जि



राजेन मानन्धर | दिल्लागा सप्तमी ११४१,साउन १६ सनिवाः

 नेवाः समाजय् थःगु इतिहास, धर्म व संस्कृतियात बय्बय् यानाः जिमि अथे दु थथे दु अले जिपिं अज्याःपिं थज्याःपिं धकाः कनीपिं विद्वानत यक्व दु । तर उकी दुने थःगु कमजोरीयात क्यनाः आः थथे याय्मजिल, परिवर्तन हय्माल धकाः तछ्यानाः धाय्फुपिं लुइके थाकु । थ्व खँ उकुन्हुतिनि कोरोनाया इमां दायायंकूम्ह नेवाः धर्म व संस्कृतिया विश्लेषक व कलाकार एकाराम सिं मदुगु बुखँ न्यनाः मतिइ वयाच्वन । खय्तला मदुम्ह काय्या हे मिखा तग्वइगु खः, अले दत्तले कुचाः मदय्वं बिचाः याइपिनिगु समाज हे झीगु खः । थ्व खँ मतिइ तयाः मदुम्ह एकाराम दाइयात लुमंकाच्वना ।

 
न्हापा जिं वय्कःयात छम्ह कलाकारया रुपय् जक म्हस्यू । जि नं कला ख्यलय् च्वसा न्ह्याकीम्ह जुयाः वय्कःया कला व शैलीपाखें जि प्रभावित । हरेक कथं नेवाः कला, संस्कृति व वास्तुकलायात थःगु कलाकृतिइ न्ह्यब्वय्गु विशेषता दु वय्कःयाके । निकःप्यकः ज्याझ्वलय् नापलाइबलय् औपचारिक खँ बाहेक मेगु जिमिगु स्वापु उलि क्वातु मजू । थ्व हे झ्वलय् थौं स्वयाः झिंखुदँ न्ह्यः सन् २००४ अगष्ट महिनाय् सरकारं जाइकाया ग्वहालिं येँया फोहर व्यवस्थापन याय्गु झ्वलय् प्रतिकात्मक रुपं छम्ह बँ पुइम्ह आस्काइ नां दुम्ह हिसिचा दुम्ह मस्कट सार्वजनिक याय्वं उकियात विषेश यानाः ज्यापु महागुथिया पदाधिकारीतय्सं थुकिं ज्यापुतय्गु बेइज्जत यात धइगु खँ ज्वनाः विरोध याःगु खँ वल । 
 

जि अबलय् अंग्रेजी न्हिपौ दि हिमालयन टाइम्सया पत्रकार कथं थुकिया समाचार दय्काबलय् वातावरणविद्तय्सं थुकियात नेवाःतय्सं फोहर सफा याय्गु जिम्मेवारी काल धइगु सकारात्मक सन्देश वन धकाः तारिफ यानाहःगु न्यनावयाम्हसित थ्व विरोधया तात्विक अर्थ लुइके थाकुल । जि थःत लगेजूगु तप्यंक धाय्माःम्ह, सुयातं लय्ताय्के नं म्वाःम्ह, तं चाय्के नं म्वाःम्ह जुयाः थ्व विषयय् आस्काइया च्वाफिं गुकथं ज्यापुतय्त आपत्ति जुल धइगु खँयात कुलाः छपु लेख च्वया “आस्काइया च्वाफि” । थुकियात ज्यापु महागुथिया पदाधिकारीत व विशेषं जितः व्यक्तिगत कथं म्हस्यूपिं निम्हप्यम्ह ज्यापु पासापिन्सं आघात हे याःगु कथं लित्तुलित । उकी मध्ये नेवाःतय्गु बसोबासयात ३३ प्रतिशतय् हःगु धइगु खँयात कयाः जितः निशाना दय्कूगु जितः लुमं । खतुं अबलय् नं ख्वापाः दुपिं नेवाः न्ह्यलुवात थज्याःगु इलय् म्हुतुइ धौ फिनाः हे च्वनाच्वन, तर अबलय्या सन्ध्या टाइम्सय् करिब लछिति थ्व विषयय् ज्यापुत व गैर ज्यापुतय् दथुइ वादविवाद न्ह्याना हे च्वन, मनूतय्सं थःथःगु चेतनाया स्तरकथंया अभिव्यक्ति बिया हे च्वन ।
 
अज्याःगु इलय् जिं च्वःगु खँ दक्वं पाय्छि हे खः, थथे हे च्वय्माःगु दु धकाः हःपाः ब्यूम्ह ज्यापु समुदायया छम्ह हे जक पासा एकाराम हे जूवन । वय्कः व आस्काइया सर्जक — थुकथं नेवाः ख्वाःयात स्वनिगलय् ब्वःगुलिं स्याबासी दइ धकाः च्वंगु जुइ, तर थुकिं ज्यापुतय्गु बेइज्जत यात धकाः वय्कः निशानाय् जकं लात । थःत सुनां सुनां गुकथं ख्याच्वः बिल धइगु खँया वृतान्त न्यनाबीम्ह पासा शायद जि हे छम्ह जक जुइ वय्कःया उबलय् । नापलानाः अले फोनय् नं न्हियान्हिथं वयात सुनां छु छु धाल, अले जितः सुनां छु छु धाल उकिया अपडेट यानाच्वनी जितः । थुकथं हे जिमिगु स्वापू क्वातुयावन । थ्व ल्याखं जिं आस्काइयात धन्यवाद बीमाः, कि थ्व हे झ्वलय् जि एकाराम दाइलिसे सतीखन । 
 
जिं अनुमान जक हे याय्फु, कि उगु अवस्थाय् छम्ह ज्यापुया काय्मचायात थज्याःगु अवगाल वःबलय् वय्कःयात व फुक्क क्वबीत, अले उकिया लिच्वः कथं वय्कःया छेँजःयात हे नं ज्यापु महागुथिया पदाधिकारीपिंपाखें गुलि हाथ्या वल जुइ । जि ला छम्ह च्वमि जक, छपु लेख च्वयाबलय् जितः हे अपाय्सकं लित्तुलित धाःसा वय्कः ला ज्यापुया कुलय् च्वनेमाःम्ह, अले वय्कलं दय्कादिल आस्काइ । गपाय्धंगु अपराध जुल वय्कःया ल्हातिं । वय्कःयात धाःगु व हे खः, कि व वसः धइगु ज्यापुतय्सं पुनीगु, वं छुनातःगु स्वां नं ज्यापुतय्सं छुइगु अले वं चिनातःगु जन्ही नं ज्यापुतय्सं चीगु । अले अज्याःम्ह छम्ह ज्यापुयात च्याम्हखलःतय्सं ज्वंथें च्वाफि ज्वंकाः ज्यापुतय्गु अपमान यात । थ्व खँ वय्कलं जितः गुलि कन जुइ, गुलि जितः तकं कनेमज्यू धकाः मकं जुइ । ज्यापुतपाखें हे पीडित बिचरा एकाराम दाइ ।


 
तर नं वय्कः हारेचायामदी । येँया ज्यापु महागुथिया अबलय्या निम्हप्यम्ह पदाधिकारीत हे जक वय्कःया विरुद्धय् खः, मेपिं सामान्य ज्यापुत, यलया ज्यापुत व ख्वपया किसानत अले समग्र नेवाःतय्सं थुकियात नकारात्मक कथं कयाच्वंगु मदु धकाः वय्कलं बांलाक थू । सुयात यः मयःया वय्कःयात च्यूताः मदु, थम्हं यानागु पायछि खः धइगु खँय् वय्कः दृढ । नेवाःत पिनें पिनें गुलि शिक्षित व सुसंस्कृत खनेदु, दुनें दुनें उलि हे थःथवय् आक्रमक, असहिष्णु, आडम्बरी अले भष्मासुरी धकाः वय्कलं जितः कनाच्वनादी । नेवाःत मेपिनिगु कारणं मखु, थःगु हे कारणं विनाशया लँपुइ वनाच्वन धइगु वय्कःया खँया मूति खः । थुकथं नेवाः समाजय् दुसुनाच्वंगु तःगु कथंया विकृति, विसंगति व आडम्बरयात यचुक स्वय्खन जिं एकाराम दाइया मिखां ।
 
थ्व हे कथं ख्वनाया च्वलय्चा लखय् वांछ्वयाः स्याय्गु जात्राया सवालय् नं वय्कः थः हे सक्रिया जुयाः ख्वनाय् वनाः अन्तरक्रिया याय्त तकं न्ह्यचिलादिल । थ्व ज्याय् नं जि वय्कःलिसे वना । छम्ह ज्यापु जुयाः नं ज्यापुतय्गु जात्राया अन्तर्निहित नकारात्मक खँयात उमिगु हे न्ह्यःने वनाः ध्वाथुइकः वनेगु अन आः नं न्ह्यःनेलाःपिन्सं याय्फइमखु । थुकिं नं जितः यक्व प्रभावित यात । 
 
खतुं थ्व झिंखुदँया दुने बागमतिइ यक्व लः बाः वनेधुंकल । न्हापाया खँ आः थें मखय्धुंकल । शिक्षाया जलं कयाः झी नेवाःतय्गु चेतनाया स्तर स्वाभाविक रुपं थहाँवन जुइ । ज्यापुया मचां वा नेवाः मचां नं अज्याःगु वसः पुनाः च्वाफि ज्वनेगु पाय्छि खःकि मखु धइगु खँय् अबलय्या महागुथिया पदाधिकरीतय्सं पुनर्मूल्यांकन यात जुइ  (विशेष यानाः आः रुपा सुनारया प्रसंगय् छम्हस्यां नेवाःतय् दुने हे विभेद याः धकाः सः तयाच्वंगु सन्दर्भय्) । उकिया लिसें अन दनावःगु यावत मुद्दात व उकिया लिच्वः कथं ज्यापुतय्गु व समग्र नेवाःतय्गु हे अवस्थिति अले आःया मुक्कं स्वनिगःया जनसंख्याया दुने नेवाःतय्गु, अले ज्यापुतय्गु जनसंख्या व उमिगु प्रभाव यत्थे खनेदयाच्वंगु दु ।
 
छम्ह एकाराम वा छम्ह रा मानन्धरया म्हुतुप्वाःतिकेगु सुद्र्यःयात ल्हातिं तपुइगु कुतःथें जक जूवनी । 
उकुन्हु एकाराम मदुगु बुखँ फेसबुकय् वय्वं उकिया कमेन्टय् बिचाः हाय्कूपिनिगु नां स्वयाच्वना । अबलय् एकारामयात लितुमतुलिनाः थःगु संस्थाया राजनीति यानाः एकारामयात ज्यापुतय् शत्रु ताय्कूपिं नं उकी खना । सुं मदइबलय् निगः खँग्वःया औपचारिकता ला च्वछाय्बहःगु खँ हे खः । उकिया लिसें थुलि हे जक लुमंकाच्वना कि व सुयागुं धिब्छःधिम्न्यःया राजनीतिया शिकार जुइमाल, तर एकाराम छम्ह व्यक्ति मखु छगू सत्य खः, साश्वत सत्य ।
https://www.lahananews.com/node/8841

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...