राजेन मानन्धर | गुंलागा एकादशी ११४१, भाद्र १७ बिहीवाः
बौद्ध व हिन्दू सभ्यताया मंकाः क्यब जुयाच्वंगु थ्व स्वनिगःया मौलिकता हे थनया बज्रयानी महाविहारत वा बहाःबहीत खः धाःसां पाइमखु । हलिमय् गनं मदु कथं अनात्मवादी बौद्धतय्सं नं तन्त्रया साधना यानाः बुद्ध धर्मयात बृहङ्गम स्वरुप बीत थनया शाक्य व बज्राचार्यत थनिं यक्व न्ह्यः हे सफल जुइधुंकल । अज्याःगु भव्य ऐतिहासिक सम्पदा आः संरक्षण याय्माःगु अवस्थाय् वःगु दु । थ्व ज्या सुनां सुयापाखें गथे यानाः याय्गु वा याकेगु धइगु चुनौति नेवाः बौद्ध समाजया न्ह्यःने वःगु दु ।
इतिहासकारत व बौद्ध विद्वानत थ्व खँय् एकमत दु कि व बहाःबही धइगु गुगुं इलय् नेपाःया विशिष्ट बौद्ध अध्ययन केन्द्र खः, थौंकन्हय्या भासं धाय्गु खःसा विश्वविद्यालय थज्याःगु । अन सुं नं भिक्षु जुयाः प्रवजित जीवन हनाः बुद्ध धर्मया अध्ययन व अभ्यास यानाच्वनी, सय्कः वःपिन्त माःगु तक ज्ञान इनाः दीक्षित दय्काछ्वइ, वा थन हे प्रवजित यानातइ । अले थन बुद्ध धर्मया अध्ययन याय्त तिब्बतंनिसें तकं मनूत वयाः भिक्षु जुयाः अध्ययन यानाः थी थी बौद्ध दर्शनया विषय पारंगत जुयाः वनी । थज्याःगु अध्ययन केन्द्र सुं व्यक्तिया, परिवारया वा जाति विशेषया जक सम्पति मखुसे समस्त बौद्ध समुदायया हे मंकाः सम्पदा खः, उकिं हे ला अन सामान्यजन, साहु महाजन जक मखु स्वमय् जुजुपिं हे वयाः संस्कार यानाः दय्केगु व ल्ह्वनेगु यानावंगु झीगु इतिहासं धयाच्वंगु दु ।
समयचक्रया खँ, झीसं न्यनातयागु, ब्वनातयागु खँ कथं जुजु जयस्थिति मल्लं नेवाः बौद्ध समाजयात जबरजस्ती हिन्दु ढाँचाय् हिलाब्यूबलय् अथे बहाःबहिलिइ प्रवजित जीवन हनाच्वंपिं वज्राचार्य भिक्षुपिन्त गृहस्थ जुइ माय्काब्यूगु धाय्गु चलन दु । थन हजारौं वर्ष पुलांगु थ्व बौद्ध अध्ययन केन्द्रयात बौद्धभिक्षुपिन्सं छम्ह जुजुया आदेशं जक हे चतक्क भिक्षु वसः पुनाः गृहस्थ जूगु खः वा भिक्षुपिं हे यस्सें चीवर त्वःताः गृहस्थ जूगु धइगु गबलें क्वमचाइगु अध्ययनया विषय खः । थ्व लेख उखेपाखे वनीमखु ।
लिपाया अवस्थाय् झीसं खनाच्वना कि बहाः बहिलिइ बुद्ध धर्म व दर्शनया अध्ययन, अनुसन्धान त्वाःदल, उकिया पलेसा अन पूजापाठ इत्यादि संस्कारजन्य ज्या जक जुल । न्हापायापिं बौद्ध विद्वानतय् सन्तान शाक्य व वज्राचार्य नेवाःतय्गु थी थी थर थें सामान्य थर जक जुल । बहाःबही धइगु हिन्दुतय्गु पूजाआजा याय्गु मन्दिर थें जक जुल, गन व वज्राचार्यपिन्सं पुजारी वा पुरोहित जुइगु जिम्मा कयाः पूजा आजा यानाबी, अले मेपिं बौद्धत सामान्य जन थें वनाः द्यः दर्शन यानाः, सिन्हः तिनाः स्वां कयाः लिहाँवइ । अन भिक्षु धइपिं मन्त, दनिसा शाक्य व वज्राचार्यपिनि उमेर दुपिं काय्मस्तय्त प्यन्हुतक संस्कार कथं चुडाकर्म धकाः सँ खाकाः भिक्षु दय्की, हानं चीवर त्वकाः सामान्य गृहस्थ यानाः छेँय् लित हइ । थ्व क्रमय् भगवान बुद्धं बियाविज्याःगु गबलें महिलीगु धर्म उकिया मुलरुप स्वयाः यक्व हे पात, तर नं देशया काल परिस्थिति प्रतिकूल जूबलय् बुद्धधर्मयात हे हिन्दु परम्पराया गाबलं न्यय्काः हे सां बुद्ध धर्मयात धर्म धाय्गु अवस्था ल्यंकातल, थुकियालागि समस्त बौद्ध समुदाय अबलय्या शाक्य वज्राचार्यपिंप्रति कृतज्ञ जुइमाः ।
थ्व हिलावंगु परिस्थितिइ नं बहाः बही धइगु समुदाय व राज्यया हे सम्पति तिनि । झीसं अतिकं हनाबना तयातयापिं विद्वान वज्राचार्य गुरुपिं अनया रक्षक, पालक व धर्म दर्शनया व्याख्याता हे जक खः व सम्पत्तिया मालिक, अथे बहाःबहिलिइ च्वनेगु धइगु निजी वा पुख्र्यौली सम्पत्तिया भोगचलन याय्गु मखु धकाः धाल धाःसा उकियात अन्यथा काय्माःगु अवस्था दइमखु । राज्यं व अथाह धनसम्पत्ति दूगु अज्याःगु बहाःबहीप्रति थःगु जिम्मेवारी व हस्तक्षेपकारी भूमिका त्वःतूगु अले भिक्षु वसः त्वःताः हे नं परिवारया जिम्मेवारीलिसें विहारय् वयाः वा च्वनाः उकिया जिम्मेवारी नं कयाः धर्मयात थःगु हे कथं निरन्तरता बियाच्वंगु धकाः झीसं थुइकाच्वना । उकिसं सरकारं भूमियालिसें छेँ द्यःगः व सार्वजनिक स्थलया लगत कयाः स्वामित्व माःबलय् सु गन च्वनाच्वन उकियात थःगु नामय् निस्सा दय्केगु अवस्था वःबलय् अनया गृहस्थ भिक्षुपिन्सं उकथं हे यानाः थःगु धार्मिक जिम्मेवारी व संरक्षणकारी भूमिकायात झन् क्वात्तुकल धकाः सामान्यजनं थुइकातल ।
संसारया दक्व खँ अनित्य धइगु ला बुद्ध शिक्षाया न्हापांगु त्वाथः हे खः । व द्वःछि न्यासः दँ पुलांगु अज्याःगु कलाकृतिं जाःगु बहाःबही थौं संरक्षणया अभावय् न्हियान्हिथं जीर्ण जुयावनाच्वंगु झीसं खनाच्वना । विहार वा महाविहार धइगु नामं हे क्यं, व द्यःछेँ खः, देगः खः, धार्मिकस्थल अले व मनू च्वनेगु थाय् मखु । तर थौं शायद हे अज्याःगु बहाःबही ल्यं दनि गन मनूतय्गु बसोबास मदु । बुद्ध धर्मया अध्ययन अध्यापन जक याय्त दय्कातःगु व थासय् परिवार हे च्वनाः सामान्य मनूत थें जीवन हनकि, नय्गु, च्वनेगु, द्यनेगु मचाखाचा दय्केगु जक मखु अंशवण्डा जुल कि वा मिया हे वनकि व याकनं जीर्ण जुइगु ला सकस्यां सिउगु हे खँ जुल ।
स्वाभाविक रुपं झीगु बहाःबहीत स्यनावनाच्वंगु दु, दुना हे वनाच्वंगु दु । विशेष यानाः तःभुखाचं यक्व क्षति याःगु नं झीसं खनाच्वना । थ्व बहाःबहीत झीगु नेवाः संस्कृतिया लिधंसा धकाः गर्व याइपिं झी हे थुकिया रखवाला खसेंलि थुकिया जीर्णोद्धार याय्गु जिम्मा नं झीगु हे खः धकाः मधाःसे फइमखु । धुलिमछि धाय्धुंकाः थौ थ्व नं धाय्त झी बाध्य कि पुलांगु बाखं कनाः किसिन्हाय् छुइ गुलि अःपु वर्तमानय् व गौरवमय इतिहासया निरन्तरता लुइके उलि हे थाकु । थौं झीगु पुर्खां त्वःताथकूगु औसत बहाःबहीया अवस्था गथे च्वं छकः बिचाः यानास्वःसा यथार्थ झीसं ध्वाथुइ ।
थज्याःगु अवस्थाय् झीगु मौलिक संस्कृति, धर्म व सामाजिक चालचलनया प्रतिनिधित्व याइगु बहाःबहीतय्त अतिक्रमण व दुरुपयोगं मुक्त यानाः थःगु मौलिक स्वरूप व प्रयोगय् लित हय्माःगु खँय् विवाद दइमखु । तर थज्याःगु बहुमुल्य सम्पदात स्यंके न्हंके गुलि अःपु उलि ल्ह्वने अःपु मजू । देय्या हे इज्जत जुइधुंकूगु थज्याःगु स्मारक संरक्षण याय्गु जिम्मा राज्यया हे खः, तर नेवाःतय्गु सम्पदा व संस्कृति रक्षा यानातय्त सरकार आःतक गुलि सकारात्मक दु धकाः बिचाः याना स्वत धाःसा उलि आस काय्थाय् मदु ।
गर्वया खँ खः कि नेवाःतय्सं गुलि नं सम्पदा धकाः धर्म संस्कृति न्ह्याकेत मठ मन्दिर, बहाःबही दय्कातःगु दु, व भौतिक संरचना जक मखसें उकियात म्वाकातय्त, उकियालिसें स्वानाच्वंगु धार्मिक सांस्कृतिक क्रियाकलाप जात्रा पर्व न्ह्याकेत अले व सम्पदाया कालगतिं क्षति जुइबलय् जीर्णोद्धार याय्त आयस्ता वइगु प्रसस्त जग्गा जमिन तयातःगु दइ । अथे हे झीगु बहाःबहीया ल्यूने नं अन धार्मिक सांस्कृतिक ज्याझ्वःयात निरन्तरता बीत अले अज्याःगु संरचना ल्ह्वनेत अथे हे जग्गा जमिनया व्यवस्था दु । व जग्गा जमिन आः गुलि दु, पाः जुल सा गन वन, सुनां पाः यात, व मेगु हे विषय जुइ ।
आः संरक्षणया खँ वइ । संरक्षणया खँ वल कि धेबाया खँ लिसें वइ । तर बहाःबहीया सन्दर्भय् ध्यबा मदयाः स्वयाः नं धेबा दयाः हे संरक्षण स्वयाः अप्वः विनाश जुयाच्वंगु खनेदु । अथे धइगु धेबा दुपिनिगु ल्हातिइ लानाच्वंगु बहाःबही बिल्डिङया रुपय् विकास जुयावन, आधुनिकताया नामय् गुथिया जग्गा, बाज्या अजिपिनिगु सम्पदाय् अतिक्रमण जुयाच्वन धाःसा धेबा मदुपिनिगु, आयस्ता मदय्धुंकूगु बहाःबही जक जीर्ण ल्यनाच्वंगु दनि, अथवा सिमेन्टया न्हय्तँ जाःगु छेँ जुयावंगु स्वयाः संरक्षित तिनि । यदी बहाःबही संरक्षण व जीर्णोद्धार जुयामच्वंगु खःसा धेबाया कारणं मखु, अव्यस्था व आयस्ताया दुरुपयोगया कारणं धकाः थुइकी । वंगु सछिदँया दुने सलंसः हे थेरवाद विहारत न्हूगु धस्वाःगु दृष्टान्तयात कयाः नं थन आःया अवस्थाय् नेवाःत स्कुल अस्पताल दय्केत स्वयाः द्यःगः, विहार थज्याःगु दय्केत मन क्वसाः धकाः क्यनाच्वंगु दु।
बहाःबहीया थःगु आयस्ता मदय्धुंकूगु अवस्थाय्, दाता जजमांपिं बमलाःगु अवस्थाय् व राज्यपाखें नं आर्थिक ग्वाहालि मवःगु अवस्थाय् अन्तर्राष्ट्रिय निकाययाके ग्वाहालि फ्वनेमालीगु स्वाभाविक खः । खला छुस्याबहाः, यतखाबहाः व इतुंबहाः थेंज्याःगु थासय् विदेशीतय्गु ग्वाहालिं ज्या जुल, जुयाच्वंगु दनि । थुकिया थी थी पक्ष दु । हरेक संरक्षण प्रोजेक्टं झीत छगू छगू पाठ स्यनाथकूगु दु । थ्व खँ लखय् च्वय् थें ल्वःमनावनीगु मेगु हे खँ जुल ।
आः यलया हे नांजाःगु ऐतिहासिक हिरण्यवर्ण महाविहार भारतीय सहयोगं दय्कीगु जुल धइगु न्यनेदु । संघया हे दुजःपिन्सं जिमिके सल्लाह हे मयाःसे थज्याःगु निर्णय यात धकाः विरोध याःगु पिनेथ्यंक ताय्दयाच्वंगु दु । यदि व महाविहार अले येँ यल ख्वपया उलिमछि बहाःबही धइगु उकिया संरक्षण यानाच्वंगु निगू प्यंगु परिवार, संघ धकाः दुथ्याःपिं सःबसः परिवारया जक निजी सम्पत्ति मखु, व धइगु स्वदेशी व विदेशी इतिहासकारपिन्सं धयातःथें बुद्धधर्म व दर्शनया अध्ययन अध्यापन याय्गु विहार खः अले देशया सम्पदा हे खः धइगु खःसा थ्व विषयय् स्थानीय बौद्ध समाज वा समुदायया नं ध्यान आकृष्ट जुइमाःगु दु ।
छखे बहाःबहीया संघ थः हे क्वात्तु । आयस्ता गुलि दु धइगु संघया दुजःपिन्सं हे मसियाच्वनी, गुलिस्यां जग्गा मियाः गुथि भ्वय् न्याय्काच्वनी सा गुलिस्यां ला संघयात हे सीके मबिसे जग्गा च्वय्क्वय् याःगु नं न्यनेदु । न्ह्यागुसां बहाःबहीत धेबा आयस्ता मदयाः जक जीर्ण जुयाच्वंगु मखु धइगु सकस्यां स्यू । उकिसं आः ला स्थानीय सरकार धाय् महानगरपालिकां नं बहाःबहीया जीर्णोद्धार याय्त माक्व धयाथें हे आर्थिक ग्वाहालि यानाच्वंगु अवस्था दु । थज्याःगु अवस्थाय् हानं विदेशी निकाय, व नं दुतावासमार्फत हे बहाःबहीया संरक्षण याय्माःगु अवस्था गनं वल धइगु न्ह्यसः दंवयाच्वंगु दु ।
न्हापाया दातृ निकाय व थ्व दुतावासया भूमिका पाःगु थें खनेदु । भारत सरकार हे सम्मिलित जुइकथं, भारतया ध्वाँय् तयाः हे शिलापत्र तय्माय्क वयात हे छाय् जीर्णोद्धारया जिम्मा बीमाल धइगु खँ जायज खः । थ्वपाखे सम्बन्धित बहाःया संघ दुजःत, बौद्ध समुदाय अले समस्त सम्पदा प्रेमी हे छप्पँ जुयाः सः थ्वय्कल धाःसा व सम्पदा झीगु जुयाच्वनी, मखुसा व निगूप्यंगु परिवारया हे जक यकःति जुल धइगु दसि च्वनी, अले थुकथं हे थ्व हे नजिर ज्वनाः स्वनिगःया सछिगू स्वयाः यक्व बहाःबहीत नं थः यःयःथे दय्केबीगु ज्या न्ह्यानावनी धकाः थुइकेमाःगु अवस्था वःगु दु।
संसारमा यस्ता थोरै मानिस मात्र हुन्छन् जो सत्ता र सम्पतिका मालिक नभइकन पनि हजारौंको दिलमा बस्छन् । जान त सबै जान्छन् तर यस्ता मानिसहरु नै सबैलाई रुवाएर जान्छन् । गत २०७८माघको ८ गते पनि एउटा यस्तै एकजना सामान्य व्यक्तित्वका धनी व्यक्तिको निधनले विश्वका सारा बौद्धहरु शोकाकुल भए । उहाँ हुनुहुन्थ्यो भियतनाममा जन्मेर बुद्ध शिक्षा लिई यसलाई विश्वभरी प्रचार गर्न रमाउने, आफ्नो देशको युद्ध र नरसंहार विरुद्ध आवाज उठाएर आफ्नै ज्यान समेत जोखिममा पार्ने अनि आफ्नै देशको राजनीति व्यवस्थाको नजरमा शत्रु भएर पनि विश्वमा शान्तिको लागि आवाज उठाउन नडमगाउने भिक्षु थिक न्हात हान (Thích Nhất Hạnh)। उहाँ भिक्षु मात्र हैन, यसका साथै उहाँ एक ध्यान गुरु, आध्यात्मिक शिक्षक, कवि तथा शान्ति अभियन्ता पनि हुनुहुन्थ्यो । चालिस वर्ष जति आप्रवासनको जीवन बिताएर उहाँ मातृभूमि फर्किनुभयो र हालै उहाँले ९५ वर्षको उमेमा आफ्नो अनित्य देह त्याग गर्नुभएको छ । विश्वभरका भिक्षु भिक्षुणी तथा उपासक उपासिकाहरु भावविह्वल भए । यसै अवसरमा उहाँको जीवनीको बारेमा संक्षिप्त जानकारी दिने प्रयास यस लेखमा गरिन्छ ।
उहाँको जन्म सन् १९२६को अक्टोबर ११को दिन भियनतामको मध्यभागमा स्थित ह्वे भन्ने एतिहासिक नगरमा भएको थियो, ङुयेन छुआन बाओ (पछि ङुयन दिन लाङ)उहाँको नाम राखियो । उहाँको बुबा उपनिवेश कालका प्रशासन थिए भने उहाँकी आमा गृहिणी हुनुहुन्थ्यो । बाल्यकालदेखिनै बुद्धधर्ममा श्रद्धा राख्नुहुने उहाँले १२ वर्षको उमेरमा भिक्षु बन्ने चहना देखाउनुभयो र १६ वर्ष हुँदा आमाबुुबाबाट अनुमति लिएर भिक्षु बन्नु नै भयो ।
उहाँ सर्वप्रथम तु ह्यु (Từ Hiếu) विहारमा भिक्षु भएर प्रवेश गर्नभयो, जहाँ उहाँले जेन गुरु थान कुइ छान थातबाट प्रारम्भिक शिक्षा लिनुभयो । उहाँले श्रामणेरको रुपमा भियतनामी परम्परा अनुसार तीन वर्षसम्म महायान तथा थेरवाद बुद्धधर्मको प्रशिक्षण लिनुभयो । त्यसपछि सन् १९४९मा बाओ कोच (Báo Quốc) बौद्ध विद्यालयमा भिक्षुको रुपमा प्रवजित हुनभयो र अध्ययन गर्न थाल्नुभयो । त्यहाँको पढाइबाट सन्तुष्ट नभएपछि उहाँ पछि सन् १९५०मा साइगोन क्षेत्रको आन क्वाङ मन्दिरमा बसेर साइगोन विश्वविद्यालयमा विज्ञान पढ्न थाल्नुभयो ।
पचासका दशकमा भियतनामको बुद्धधर्म परम्परागत नै थियो । उहाँले त्यो समयमा पनि भियतनामी बुद्धधर्ममा नयाँपन ल्याउने कोशिस गर्नुभयो । उहाँ भियतनामै विश्वविद्यालयमा गएर गैर धार्मिक विषयमा अध्ययन गर्ने पहिलो भिक्षु हुनुपर्छ । अनि उहाँ त्यहाँ साइकल चलाउने छ जना भिक्षु मध्ये एकजना भनेर पनि बौद्ध समाजमा चर्चित पनि हुनुभयो ।
सन् १९५५ देखि उहाँ ह्वे फर्कनुभयो र भियतनामी बुद्धधर्म नामक भियतनमी बौद्धहरुको महासंघको पत्रिकाको सम्पादकको रुपमा काम गर्नुभयो तर पछि उहाँको भियतनामी बौद्ध संस्थाहरु एकतावद्ध हुनुपर्छ भन्ने आशयको लेखलाई वरिष्ठ भिक्षुहरुले प्रकाशन अनुमति नदिएपछि प्रकाशन बन्द भयो । त्यसपछाडि उहाँ दा लात क्षेत्रमा गए पढाउन थाल्नुभयो भने उहाँको विहारले उहाँलाई निकालिदियो । सन् १९५७मा उहाँले सबै कुरा छोडेर दाइ लाओ जंगलमा आफ्नै प्रतिरोध समाज नाम संघ (Phương Bôi) बनाएर बस्न थाले । यस बेला उहाँ नजिकैको एउटा स्कुलमा मानवतावादी एकिकृत बुद्ध धर्मको शिक्षा दिनुहुन्थ्यो ।
सन् १९५५ देखि १९७५को समय भनेको भियतनाम युद्धको समय थियो । अर्थात् भियतनाम, लाओस् तथा क्याम्बोडियामा युद्ध चलिरहेको थियो । भियतनाम आफै उत्तर भियतनाम (कम्युनिष्ट) र दक्षिण भियतनाम (फ्रान्स तथा अमेरिकाको प्रभावमा रहेको)मा विभक्त थियो अनि विभिन्न शक्ति राष्ट्रहरुको खेल मैदान बनिरहेको थियो । यस्तो बेलामा, भनेको सन् १९५९ देखि १९६१को समयमा न्हात हान विभिन्न ठाउँमा गएर बुद्ध धर्म सिकाउन जानुहुन्थ्यो । उहाँ प्रायः युद्ध विरोधी र मानवतावादी कुरा गर्नुहुन्थ्यो जुन त्यसबेलाका प्रशासक एवं राज्यबाट सुविधा पाउने भिक्षु संगठनहरु पनि मन पराउँदैनथे । फलस्वरुप उहाँका कक्षाहरु रोकिन्थे र उहाँ विवादमा पर्नुहुन्थ्यो । यसैबेला सन् १९६१मा उहाँले अमेरिकाको अध्ययनवृत्ति पाउनुभयो र तुलनात्मक धर्मको विषयमा अध्ययन गर्न प्रिन्सटन विश्वविद्यालय जानुभयो । उहाँको बुद्धधर्मप्रतिको ज्ञानको भण्डार तथा बुद्धधर्मलाई समाज तथा शान्तिको लागि प्रयोजनमा ल्याउने उहाँको मिशनको कारण गर्दा उहाँ अमेरिकामा चर्चित हुनुभयो । फलस्वरुप उहाँले कोलम्बिया विश्वविद्यालय तथा कर्नेल विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन समेत थाल्नुभयो । उहाँ भियतनामीका साथै फ्रेन्च, चीनियाँ, संस्कृत, पालि तथा अंग्रेजी भाषामा समेत राम्रो दख्खल भएको व्यक्ति भएकोले उहाँले चाँडै नै त्यहाँको मिश्रित समाजमा आफ्नो बेग्लै स्थान बनाउन सफल हुनुभयो ।
भियतनाममा राजनीतिक तथा धार्मिक अशान्ति चलिरहेको थियो । यस्तै अवस्थामा न्हात हान सन् १९६३मा भियतनाम फर्कनुभयो । यो वर्ष भनेको भियतनाममा बौद्ध प्रलयको अवस्था थियो, अर्थात् दक्षिण भियतनामी सरकारले विभिन्न किसिमबाट बौद्धहरुमाथि दमन गरेको थियो र यसको विरुद्ध बौद्ध भिक्षुहरुले नागरिक प्रतिरोध गर्नुपरेको थियो ।
युद्धको समयमा भिक्षुहरुले के गर्ने के नगर्ने भन्ने एउटा अन्यौल छाएको थियो । कोही केही नदेखेजस्तो गरी आँखा चिम्लेर ध्यान गरिबस्ने भन्थे त कोही मानवताको लागि पनि युद्ध पीडितहरुको सहयोगमा अघि सर्ने भन्थे । न्हात हानले दुबै गर्ने भनेर संलग्न (वा इन्गेज्ड) बुद्ध धर्मको अवधारणा ल्याउनुभयो । उहाँले जसरी भएपनि व्यक्ति र समाजको फाइदाको लागि आफुलाई भित्री रुपान्तरणका लागि समर्पण गर्ने बाटोमा अगाडि जाने निश्चित गर्नुभयो ।
यसैबेला उहाँले भान हान बौद्ध विश्वविद्यालय, ला बोइ प्रकाशन गृह तथा एउटा शान्तिका लागि पैरवी गर्ने पत्रिका पनि प्रकाशन गर्नुभएको थियो । यस्तो कार्य त्यसबेला न सरकारले रुचाउँथ्यो न धर्म गुरुहरुले । तर पनि उहाँ भिक्षुकै भेषमा पनि शान्तिको लागि लड्नुपर्छ भनेर सक्रिय नै भइरहनुभयो । सन् १९६४मा त उहाँले दि अर्डर अफ इन्टरबिइङ (Tiếp Hiện), भन्ने नयाँ संघ नै बनाउनुभयो जुन परम्परागत बोधिसत्व शीलहरुमा आधारित थियो । उहाँको यस समुहको मुख्य काम भनेको सति (mindfulness)मा आधारित भएर ध्यान गर्ने थियो । फेरि यही साल उहाँले तु ह्यु विहारमा मास्टर चान थात बाट दीपक प्रशारणको उपाधि पाउनुभयो जसको अर्थ उहाँलाई धर्म शिक्षणमा अनुमति दिएको जस्तै हुन्छ ।
यसै साल उहाँले पुनः अमेरिका तथा युरोप भ्रमण गरेर त्यहाँका विभिन्न देशका प्रभावशाली नेताहरुलाई भेटेर भियतनाममा भइरहेको युद्धको बारेमा जानकारी दिनुभयो र जसरी हुन्छ युद्ध र नरसंहार रोक्नको लागि अन्तर्राष्ट्रिय पहलको लागि याचना गर्दै हिँड्नुभयो । यसै क्रममा उहाँले अमेरिकी युवा अभियन्ता डा. मार्टिन लुथर किङ्ग जुनियरलाई समेत भेटेर भियतनामको वस्तुस्थितिका बारेमा अवगत गराउन पाउनुभयो । जसको फलस्वरुप उहाँलाई नोवेल शान्ति पुरस्कारका लागि मनोनयन गर्ने सम्म काम भयो । तर यसैको कारणले उहाँले दुबै भियतनाम सरकारको क्षोभको शिकार बन्नुपर्यो । दक्षिण भियतनाममा उहाँलाई कम्युनिष्ट भएको आरोप लगाइयो र भियतनाममा फर्कन दिइएन र उहाँका प्रकाशनहरुमाथि समेत प्रतिबन्ध लगाइदिएको थियो । उता अमेरिकामा पनि उहाँलाई युद्धविरोधी र कम्युनिष्ट प्रचारक भनेर नाम दिइयो । त्यसपछि उहाँ करिब ४० वर्षसम्म निर्वासनको जीवन बिताउन बाध्य हुनुभयो ।
आफू जुन देशमा जन्मियो, जहाँ बुद्धको शिक्ष ग्रहण गर्नुभयो अनि जुन देशमा शान्ति स्थापना होस्, जनता शान्तिपूर्वक बाँच्न पाओस् भनेर देश विदेश चहार्नुभयो, त्यही देशले उहाँमाथि आरोप लगायो । उहाँको मन त पक्कै दुखेको होला । तर विश्व बुद्धधर्मको दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने उहाँमाथि गरिएको यो सजाय विश्वमा शान्तिकामी मानिसहरुका लागि भने बरदान नै साबित भयो । अझ भनुँ भने उहाँको लागि पनि यो उहाँको दोश्रो जन्म बन्यो । उहाँ आप्रवासनमा चुप लागेर बस्नुभएन, जहाँ जहाँ पाइला टेक्यो त्यहाँ त्यहाँ भगवान बुद्धको शिक्षा बाँड्नुभयो, भगवान बुद्धले दिनुभएको शिक्षा कसरी दैनिक जिवनमा प्रयोजनमा ल्याउन सकिन्छ भनेर सिकाउँदै हिड्नुभयो । भगवान बुद्धले “चरथ भिक्खवे चारिकं बहुजन हिताय बहुजन सुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखान देवा मनुस्सानं” (अर्थात् भिक्षुहरु हो, बहुजन हित र बहुजन सुख अनि समाजको कल्याणको लागि तथा देव र मनिसहरुको हित र सुखको लागि सबैतिर विचरण गर) भनेर भिक्षुहरुलाई जुन मार्ग दर्शन दिनुभयो त्यो उहाँले गरेर देखाउनुभयो ।
सन् १९६६मा उहाँ फ्रान्समा जानुभयो र त्यहाँ बुद्धधर्मको प्रचारमा लाग्नुभयो । त्यहाँ उहाँले भियतनामी शान्ति प्रतिनिधिमण्डलको नेतृत्व पनि गर्नुभयो । उहाँले पछि सन् १९६९मा एकिकृत बुद्धिस्ट संघ नामक संस्था खोलेर त्यहाँ बुद्धधर्मको प्रचार एवं बौद्धहरुलाई संगठित पनि गर्नुभयो । सन् १९७५सम्ममा उहाँले उत्तर–मध्य फ्रान्सको फँभान, फोरे दोथे र पेरिस नजिक अउबे प्रदेशमा स्वीट पोटाटो ध्यान केन्द्र खोल्नुभयो । यसैबेला उहाँले लेखन कार्यलाई पनि जोड दिनुभयो, जसको परिणाम स्वरुप उहाँका प्रमुख पुस्तकहरु मिराकल अफ माइन्डफुलनेस, दि मून बम्बू र दि सन माइ हार्ट निस्के । उहाँको सतिमा आधारित भएर ध्यान सिकाउन थाल्नुभयो र उहाँको यो सरल तर एकदम गंभीर ध्यानले फ्रेन्चहरुलाई सजिलै आकर्षित बनायो । यसरी उहाँको मिहेनतले फ्रान्समा बुद्धधर्मले व्यापकता पाउँदै गयो ।
एकपल्ट धार्मिक सम्मेलनमा सहभागी हुन सिंगापुर पुग्दा उहाँले भियनानमबाट भागेर आएका डुंगामा बस्ने मानिसहरुलाई सिंगापुरमा छिर्न नदिने र समुद्रमै मर्नुपर्ने अवस्था देखे र उहाँले गोप्य तरिकाबाट उनीहरुको सहगाृेग गर्ने अभियान चलाए । सिंगापुर सरकारले यो कुरा थाहा पाएर उहाँलाई सिंगापुरबाट पनि निकालियो ।
फ्रान्समा उहाँको धर्म प्रचारको अभियानले गति लिँदै थियो । उहाँको अभियानले नयाँ उचाइ पायो जब उहाँले सन् १९८२मा दक्षिण–पश्चिमी फ्रान्सको बोर्डुमा प्लम भिलेज (Plum Village) विहार स्थापना गर्न सफल हुनुभयो । उहाँको सफल आध्यात्मिक नेतृत्वको कारणले यो अहिले पश्चिमी देशहरुमा सबैले मन पराउने, सबैभन्दा ठुलो र सबैभन्दा सक्रिय बौद्ध ध्यानकेन्द्रको रुपमा प्रख्यात भएको छ । यहाँ अहिले २०० जनाजति प्रवजितहरु बस्छन् र हरेक वर्ष १० हजार भन्दा बढी मानिसहरु विभिन्न शिविर तथा अन्य कार्यक्रमहरुमा भाग लिन जान्छन् ।
प्लम भिलेजले पश्चिमी देशहरुको उहाँको नयाँ परिचय दिलायो र धेरै जसो पश्चिमीहरुका लागि प्लम भिलेज भनेकै बुद्ध धर्म हो कि भन्ने जस्तो प्रख्यात बनायो । यहाँ हिँड्ने ध्यान, बस्ने ध्यान, खाने ध्यान, काम गर्ने ध्यान, पूर्ण विश्राम आदि सामान्य जस्तो ध्यानका अभ्यासहरु गराइन्छ जसले मानिसहरुलाई पूरा स्मृतिमा बस्न र वर्तमान समयमा बाँच्न सिकाउँछ । यी सबै चरणहरु बौद्ध अभ्यासहरु हुन् जसलाई उहाँले सजिलोसँग सबैले अभ्यास गर्न सकिने गरी सिकाउनु भयो अनि यी कुराहरु किन जीवनोपयागी र अहिलेको जीवन शैलीमा आइपर्ने समस्याहरुसँग सामना गर्न काम लाग्ने खालका छन् भनेर पनि सजिलोसँग ब्याख्या गर्नुभयो । त्यसैले त एकलाख भन्दा बढी मानिसहरुले उहाँले बनाउनुभएको विश्वव्यापी नैतिकताका बुँदाहरुलाई आफ्नो जीवनमा उपयोग गर्ने बाचा गरेकाछन् ।
ध्यानको अतिरिक्त उहाँ अक्षरकलाको पनि विज्ञ हुनुहुन्थ्यो । उहाँले आफ्नै प्रकारले रोमन लिपिलाई पनि चीनियाँ ढंगले सुन्दर कलाको रुपमा मनमोहक चित्रकारले जस्तै लेख्नुहुन्थ्यो । उहाँको हस्तलेखन नै उहाँको एकप्रकारको परिचय बन्यो भन्दा पनि हुन्छ । उहाँको अक्षरकला उहाँको सति ध्यानको सँग सँगै ध्यानलाई अझ प्रभावशाली बनाउन प्रदर्शनीमा समेत राखिएका हुन्थे ।
अहिले उहाँ र उहाँको प्लम भिलेजको दर्शनमा आधारित भएर विभिन्न देशमा त्यस्ता ध्यान केन्द्रहरु खोलिएका छन् । ती मध्ये संयुक्त राज्य अमेरिकाको क्यालिफोर्निया, न्यूयोर्कका साथै फ्रान्स, जर्मनी, थाइल्याण्ड, हङकङ तथा अष्ट्रेलिया आदि हुन् । यसबाहेक उहाँले भियतनाममा पनि दुइटा विहारहरुको स्थापना गर्नुभएको छ — मुख्य तु ह्यु विहारमा अनि मध्य पहाडी भागमा नयाँ प्रज्ञा विहार पनि बनाउनुभएको छ ।
उहाँ एक स्पष्ट वक्ता हुनुका साथै एक कुशल लेखक पनि हुनुहुन्थ्यो । विश्वविद्यालय अध्ययन, पत्रिका प्रकाशनको कामका साथै अभियन्ताको रुपमा अमेरिका आदि देशको भ्रमणको सिलसिलामा पनि उहाँ लेख रचना इत्यादि लेखिरहनुहुन्थ्यो । विशेष गरी आफ्नै देश भियतनाम फर्कन नपाउने अवस्थामा उहाँले आफुलाई व्यस्त राख्न आफुले जानेका बुद्धधर्म, ध्यान र समसायिक जीवनमा बुद्धधर्मको उपादेयताका बारेमा प्रशस्त लेखहरु लेख्नुभयो । त्यही बेलादेखि नै उहाँका पुस्तकहरु प्रकाशनमा आउन थाले । आफ्नो ९५ वर्षको जीवनमा उहाँले १३०वटा भन्दा बढी पुस्तकहरु लेख्नुभएको छ । उहाँले लेख्नुभएका पुस्तकहरुमा आध्यात्मिक निर्देशनहरु, बौद्ध ग्रन्थहरु, सतिका बारेमा शिक्षण, कविता तथा कथा संग्रहहरु तथा जेन अभ्यासका मार्गदर्शनहरु परेका छन् ।
उहाँले देह त्याग गर्नुभन्दा केही महिना अगाडिसम्म पनि लेखन कार्यमा सक्रिय हुनुहुन्थ्यो भन्ने जानकारी दिइएको थियो । सन् २०१९सम्म उहाँका पुस्तकहरुको ५० लाख भन्दा बढी प्रति बिक्री भएको भनिएको छ । उहाँका पुस्तकहरुमा १०० भन्दा बढी अंग्रेजी भाषामै लेखिएका थिए भने ती मध्ये धेरैवटा पुस्तक ४० भन्दा बढी भाषामा अनुवाद पनि भएका छन् ।
इस्वीको ९०को र २०००को दशकमा उहाँ धेरै स्वतन्त्र भएर बुद्धधर्मलाई विशेष गरी गैरबौद्ध पश्चिमी समुदायको बिचमा पुर्याउन लाग्नुभयो । उहाँले बुद्ध धर्मको ग्रन्थ, सुत्र वा शिक्षालाई संसारका सेवाको लागि विश्व सामु पुर्याउन योगदान दिनुभएको छ । उहाँले ध्यानलाई मनोचिकित्सकहरु, शिक्षकहरु, व्यापारीहरु, राजनीतिक नेताहरु, वैज्ञानिकहरु, वातवावरणविदहरु, कलाकारहरु, प्रहरीहरु समक्ष लगे । उहँका शिक्षा कोरा बुद्धवचनहरु मात्र नभएर कसरी त्यसबाट जीवनलाई शान्तपूर्वक बाँच्न लायकको बनाउने, कसरी युद्धका आतंकहरुबाट सुरक्षित राख्ने भन्ने विषयसँग सम्बन्धित हुन्थे । त्यसैले उहाँका आफ्ना चेलाका रुपमा युद्धको यातना भोगेकाहरु बढी हुन्थे । उहाँको शिक्षणमा अमेरिकी युद्ध भेटरानहरुदेखि इजरायली तथा प्यालेस्टाइनियनहरु समेत सामिल भए । समग्रमा उहाँका शिक्षा बढीजसो उनीहरुकहाँ पुगे जसलाई जीवनमा सबैभन्दा बढी बुद्धशिक्षाको खाँचो थियो । यसप्रकार पनि उहाँ विश्वमा रुचाएका बौद्धधर्मगुरु मध्ये एक हुनुभयो ।
उहाँको जीवनको मुख्य अंश भियतनामको अशान्तिको समयमा बित्यो । उहाँ राजनीतिक व्यक्तित्व त हुनुहुन्नथ्यो, र उहाँले शीतयुद्धको खेलमैदान बनेको भियतनामको राजनीतिको पक्षमा लागेर पद वा सम्मान पनि खोज्नुभएन । तर पनि उहाँको जीवन राजनीतिबाट सदैव प्रभाव नै भइरह्यो ।
सरकार वा व्यवस्था परिवर्तनसँगै उहाँको भूमिकामा पनि केही परिवर्तनहरु आए । कम्युनिष्ट सरकारलाई उहाँले मनपराउनुभएन । विशेष गरी कम्युनिष्टहरुको धर्मविरोधी नीतिका कारण कम्युनिष्टहरुले पनि उहाँलाई सहेन । उहाँ कम्युनिष्ट त हुनुहुन्नथ्यो तर पनि दक्षिण भियतनाममा पनि उहाँको राम्रो सुनुवाइ भएन । उहाँले दक्षिण भियतनाममा स्पष्ट रुपमा देखिन आएको क्याथोलिकरणका विरोध गर्नुभयो । उहाँले भियतनामको यो सबै अशान्तिमा अमेरिका कसरी संगल्न हुन आयो भनेर प्रश्न राख्नुभयो । युद्धलाई राष्ट्रिय गौरवको रुपमा लिने अवस्थामा उहाँले आफ्नै देशमा र विदेशमा समेत गएर भियतनामको युद्धको अन्त्य गर्न गुहार माग्दै हिँड्नुभयो । जसको फलस्वरुप उहाँ आफै निर्वासित जीवन बिताउन बाध्य हुनुभयो ।
धेरै कोशिस पछि उहाँले सन् २००५मा भियतनाम फर्कन अनुमति पाउनुभयो । चेलाहरुको ठुलो समुहका साथमा उहाँ आउनुभयो र भियतनाममा बौद्धहरुले उहाँको ठुलो स्वागत गरे । उहाँले त्यहाँ केही धर्म देशनाहरु गर्न, पुस्तक प्रकाशन गर्न र विहारहरुमा जान पाउनुभयो । तर पनि उहाँको भ्रमणलाई त्यहाँको सरकारले त्यहाँ अब धर्मावलम्बीहरुमाथि प्रतिबन्ध छैन भन्ने प्रचार गर्ला कि भन्ने शंका भने भइरह्यो । सन् २००७मा उहाँ आफ्नो मातृभूमि त फर्कनुभयो तर धेरै विवादहरु भए । त्यस्तै सन् २००८ मा उहाँका दलाइ लामा सम्बन्धी अभिव्यक्ति चीन विरोधी भएको आरोप पनि उहाँ माथि आयो । उहाँले स्वदेशी तथा विदेशी प्रभावशाली नेताहरुसँग भेटघाट बढाउनुभयो । यसबेलासम्ममा भियतनाममा उहाँको ख्याती र बुद्धमार्गीहरुको धेरै बलियो पकड भइसकेको थियो । यही देखेर त्यहाँको सरकारले उहाँमाथि केही प्रतिबन्ध लगायो, धर्मको प्रचारलाई नियन्त्रण गर्यो र संघलाई पनि तितरबितर गर्यो । यस दमनको पनि फाइदा यही भयो कि उहाँका चेलाहरुले अब भियतनाम भन्दा बाहिर युरोप अमेरिका र अष्ट्रेलियामा बनेका विहारहरुमा गएर धर्म प्रचारलाई निरन्तरता दिने अवसर प्राप्त गरे ।
सन् २००८ पछि उहाँको धर्म प्रचारले फेरी अर्को रुप लियो । उहाँले आफ्नै इन्गेज्ड बुद्धधर्मलाई अप्लाइड बुद्ध धर्मको रुपमा व्याख्या गर्न थाल्नुभयो, र समाजका हरेक क्षेत्रमा यसलाई प्रयोग गर्न सकिने भनेर भन्नुभयो । यसले गर्दा बुद्धधर्म मान्ने नमान्ने सबैको समाजमा उहाँको कुराले प्रभाव पार्यो । उहाँले आफ्नो विश्वव्यापी नैतिकताको नियमहरुलाई सामाजिक अन्याय, हिंसा, डर, चिन्ता, तृष्णा, एक्लोपन तथा निराशाका कुराहरुलाई सम्बोधन गर्न सकिने गरी प्रस्तुत गर्नुभयो । त्यस्तै उहाँले यही नयाँ परिभाषालाई अँगाल्दै जर्मनीमा युरोपियन इन्स्टिच्युट अफ एप्लाइड बुद्धिज्मको स्थापना गर्नुभयो । उहाँको लक्ष्य भनेको पैसा, शक्ति र ख्याती सबै भएर पनि युरोपियनहरु भित्रबाट दुःखी भएको र तडपिरहेकोले उनीहरुका लागि व्यवहारिक र सजिलो ढंगले त्यस दलदलबाट निकाल्नु थियो अनि त्यो बाटो बुद्धका शिक्षा भित्र उहाँले पाउनुभयो जसलाई त्यतिकै व्यवहारिक ढंग र प्रविधि लगाएर जनमानसमा पुर्याउनु पनि भयो । त्यसैले उहाँलाई विभिन्न राष्ट्रका राजनीतिक भेलाहरुमा वक्ताका रुपमा निमन्त्रणाहरु आइरन्थ्यो र उहाँले आफ्नो सुमधुर बोली, सरल भाषाबाट सबै प्रकारका राजनीतिकर्मीहरुलाई प्रभाव पार्नुहुन्थ्यो । सबैका लागि उहाँले दिने समाधान भनेकै बुद्धका शिक्षाहरुमा आधारित हुन्थे ।
यसप्रकार उहाँले आफ्नो धर्म प्रचारको ६५ वर्षे यात्राको दौरानमा बुद्धधर्मलाई नै नयाँ रुप दिनुभयो । उहाँले बुद्धको शिक्षालाई श्रद्धाबाट गरिने उपासनाबाट जीवन्त अभ्यासको रुपमा रुपान्तरण गर्नुभयो, जुन आजको युगमा सबैलाई खाँचो थियो ।
यसो हेर्दा लाग्छ, न्हात हान जीवन भरी कहिल्यै सुख शान्तिसँग बस्नुभएन, वा बस्न पाउनुभएन । उहाँका हरेक पाइलामा चुनौती थिए, आलोचना, आरोप अनि आक्रमण थिए । शायद यसैले होला उहाँलाई यति बलियो, धैर्यवान् र अडिग बनाएको । यसबिच पनि आफ्नो पछाडि विश्वभरका लाखौं शिष्य वा प्रशंसक भएर पनि उहाँले कुनै त्यस्तो शक्तिशाली पद चाहनुभएन, प्रचारमुखी काम गर्नुभएन । सबैका लागि सँधै उहाँ एकजना “थय्” (गुरु) मात्र रहन रुचाउनुभयो, विदेशीहरुका लागि भने जेन मास्टर नै हुनुभयो । बरु उहाँको उपनाम सति–पिता (Father ofMmindfulness) भने धेरै प्रख्यात भयो । उहाँ सँधै एक सामान्य, भलादमी प्रकारको भिक्षु मात्र भएर रुचाउनुभयो र यही स्वभावले गदा उहाँ जुनसुकै धर्म, जात, भाषा वा राष्ट्रमा मानिसको पनि मुटुमा स्थान बनाउन सफल हुनुभयो ।
यस्तो सक्रिय जीवन बिताउँदा बिताउँदै सन् २०१४को जुनमा हामी बाँच्दा के हुन्छ, मर्दा के हुन्छ भनेर ध्यान शिविर चलाउनु भएको थियो, जसमा उहाँले बाँच्ने र मर्ने कलाको प्रसंग उठाउनुभयो । यसको पाँच महिना मात्र पछि सन् २०१४को नोभेम्बर ११का दिन उहाँलाई मस्तिष्कघात भयो । उहाँ बोल्न हिँड्न नसक्ने अवस्थामा पुग्नुभयो । डाक्टरले अब कहिल्यै बोल्न हिँड्न सक्नुहुन्न भनेको थियो तर उहाँ आश्चर्यजनक ढंगबाट उहाँको स्वास्थ्यमा केही सुधार भयो ।
बिरामी हुँदै सन् २०१८को अक्टोबरमा उहाँले बाँकी जीवन बिताउन भियतनाममा आफूले प्रवजित जीवन शुरु गरेको तु ह्यू विहारमा फर्कने इच्छा प्रकट गर्नुभयो । उहाँको इच्छा पुरा भयो । तु ह्यूमा उहाँले पूर्वीय चिकित्सा पद्धतिबाट उहाँको उपचार भइरह्यो । उहाँ ह्विलचियरमा यताउति जानसक्ने हुनुभयो । यस्तो अवस्थामा पनि भियतनामी सरकारको नजरमा नै उहाँ हुनुभयो र सादा पोशाकका प्रहरीको निगारानीमा हुनुपर्यो ।
सन् २०२२को जनवरी २२का दिन त्यही तु ह्यू विहारमा उहाँ न्हात हानको ९५ वर्षको उमेरमा निधन भयो । त्यो भियतनामका र विश्वका बौद्धहरुका लागि मात्र हैन सबै यथार्थको जीवन बाँच्न चाहने शान्तिकामीहरुको लागि पनि शोकको दिन थियो । जीवन अनित्य हो, भूत र भविष्यमा हैन वर्तमान्को तत् क्षणमा बाँच्नु पर्छ भनेर उहाँले सिकाउनुभएका शिष्यहरु पनि भावविह्वन नभइरहन सकेनन् । विश्वका राजनीतिक नेताहरु र धार्मिक नेताहरुले श्रद्धाका शब्द सुमन चढाए ।
उहाँको पार्थिव शरिरलाई निकै श्रद्धापूर्वक पाँचदिनसम्म दैनिक प्रार्थनाका बिच राखियो, । यही समय फ्रान्सको प्लम भिलेजमा समेत साप्ताह भरीको कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । नेपालको लुम्बिनी लगायत विश्वभरका बौद्ध विहार तथा मन्दिरहरुमा उहाँको सम्झनामा श्रद्धान्जलि कार्यक्रमहरुको आयोजना गरियो कयौंले त्यहाँ आएर ध्यान गरे । र सातौं दिन जनवरी २९का दिन शवयात्रा गरी अन्तिम संस्कार गरियो । दशौं हजार भिक्षु भिक्षुणी तथा उपासक उपासिकाहरुले उहाँलाई बिदा गरे ।
आफ्नो मृत्युलाई उहाँले पहिल्यै देखिसक्नुभएको थियो । उहाँका शिष्यहरु पनि यो सत्यलाई बुझेका थिए । उनीहरु उहाँको मृत्युपछि उहाँको खरानी राखेर स्तुप बनाउन चाहन्थे । उहाँलाई त्यो स्वीकार थिएन । उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, “यदि मेरो नाममा स्तुप बनाउने हो भने त्यहाँ सँगै लेख्नुपर्छ कि उ यहाँ छैन, अनि बाहिर कतै पनि छैन, बरु उ तपाइँले स्वास लिने वा हिँड्ने तरिकामा छ” । ०००
Anandabhoomi Buddhist Magazine, 2022 February
(All photographs are collected from various sources. The author is indebted to the photographers and archives who have made Thay immortal.)
