मलेसियामा बुद्ध धर्मको अवस्था

 

राजेन मानन्धर

मलेसिया दक्षिणपूर्वी एसियाको एउटा संघीय संवैधानिक राजतन्त्र भएको देश हो । यसले १३वटा राज्यहरू र तीन संघीय क्षेत्रहरू समावेश गरेको छ । यो देश दक्षिण चीन सागरको दुइतिर दुई क्षेत्रहरूमा विभाजित छ — एकातिर प्रायद्वीप मलेसिया र अर्कोतिर बोर्नियो टापुमा रहेको पूर्वी मलेसिया । प्रायद्वीप मलेसिया भूमि र समुद्रबाट थाइल्याण्डसँग अनि सिंगापुर, भियतनाम र इन्डोनेसियासँग समुद्रबाट जोडिएको छ । त्यस्तै पूर्वी मलेसिया भूमिबाट ब्रुनाई र इन्डोनेसिया सँग अनि फिलिपिन्स र भियतनामसँग समुद्रबाट जोडिएको छ । यसको राष्ट्रिय राजधानी तथा देशको सबैभन्दा ठूलो शहर क्वालालम्पुर हो । यहाँ तीन करोड ३० लाख जनसंख्या छ । यहाँ यो पनि स्मरणीय छ कि अहिले मलेसिया भनेको सात लाख भन्दा बढी नेपालीहरुको कर्मस्थल हो ।

दशौ शताब्दीसम्म मलायहरु नै यस प्रायद्वीपका प्रभावशाली जनसमुदाय बने । यहाँका पहिलेका राज्यहरु बढी जसो भारतीय धर्महरु र संस्कृतिबाट प्रभावित थिए । भारतको पल्लव वंशको प्रभाव यहाँ धेरैजसो ४औं तथा ५औं शताब्दीमा रह्यो । यहाँ आदिबासीहरुको मौलिक धर्म बाहेक बुद्ध धर्म र हिन्दु धर्म सँगसँगै जस्तै विकास भयो । यो क्रम ७औ शताब्दीमा बढेर १३औ शाब्दीसम्म चलिरह्यो । यो समय भनेको यहाँ श्रीविजय वंशको शासन हुँदाको समय थियो ।

१५औं शताब्दीमा मलेसियामा इस्लाम फैलिन थाल्यो र मलक्का सुल्तनतको उदय भयो । यहाँ इस्लाम धर्मको प्रचार भएको यसै समयदेखि हो । यसबेला मलक्का इस्लामको शिक्षण र प्रचार प्रसारको केन्द्र नै बन्यो । १६औं शताब्दी भनेको युरोपका शक्तिसम्पन्न देशले एशियाका विभिन्न देशहरुलाई उपनिवेश बनाएर राख्ने युग थियो । सन् १५११मा पोर्चुगिजहरुले मलेसियालाई उपनिवेश बनाए । सन् १६४१मा यो डचहरुको उपनिवेश बन्यो र अन्तमा सन् १८२४मा फेरि यो ब्रिटिशहरुको हातमा गयो । दोश्रो विश्वयुद्ध भयो अनि यहाँ पनि स्वतन्त्रताको लहर चल्यो । सन् १९६३मा मलेसिया फेडरेशनको स्थापना भयो । फेरि सन् १९६९मा जातीय द्वन्द्व भोग्नु पर्यो अनि नागरिकहरुको एकताको लागि नयाँ धारणा ल्याउनु पर्यो । सन् १९७१मा नयाँ आर्थिक नीति ल्याइयो । त्यसपछि ८०को दशकदेखि प्रधानमन्त्री महाथिर मुहम्मदको नेतृत्वमा विश्वलाई नै चकित पार्ने खालको आर्थिक वृद्धि भइरहेको छ ।

मलेशियामा बुद्ध धर्म इस्लाम पछिको दोस्रो ठूलो धर्म हो । मलेशियाको जनसंख्याको १८.७ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् । त्यसमा पनि बुद्ध धर्मका गुणहरु मिसिएका चिनियाँ धर्मका अनुयायीहरूलाई समेत जोड्यो भने यो संख्या २१.६ प्रतिशत हुन्छ । मलेसियामा बुद्ध धर्म मुख्यतया चिनियाँ मूलका मलेसियनहरु अभ्यास गर्छन्, तर त्योसँगै थाइ, श्रीलंका र बर्मीमूलका मलेसियनहरू पनि छन् ।

१. मलेसियामा बुद्ध धर्मको इतिहास
मलेसिया बुद्धको जीवनसँग गाँसिएको भारतवर्ष भन्दा निकै टाढा छ तर पनि यहाँ धेरै अगाडि नै बुद्ध धर्मले प्रवेश पाइसकेको मानिन्छ । यहाँ बुद्ध धर्मको विकासलाई यसरी हेर्न सकिन्छ । यहाँ बुद्ध धर्मको लामो र समृद्ध इतिहास छ, जुन ईसापूर्व २०० तिर शुरु भएको भनिन्छ । पछि मलेसियाको भारतसँगको ब्यापार फस्टायो । यसबेला भारतबाट सामान मात्र होइन, त्यससँगै बुद्ध धर्मजस्ता भारतीय धार्मिक अवधारणाहरू पनि ल्यायो ।

प्रारम्भिक आगमनको युग ः मलेसियामा बुद्ध धर्मको इतिहासमा इसापूर्व दोश्रो शताब्दी देखि १४औं शताब्दीको समयलाई प्रारम्भिक आगमनको युग भन्न सकिन्छ । केही प्रमाणले इसापूर्व दोस्रो शताब्दीको आसपास बुजाङ उपत्यका (केदाह) मा हिन्दू–बौद्ध राज्य बनेको देखाउँछ ।
जब भारतीय व्यापारीहरू र पुजारीहरूले समुद्री मार्गहरू यात्रा गरे, उनीहरू आफुसँग आफ्नो देशबाट धर्म र कलाको अवधारणाहरू ल्याए । यसैबेलादेखि यस क्षेत्रका मानिसहरूले बुद्ध धर्मसँग परिचित हुन पाए ।

यहाँ बुद्ध धर्मको प्रवेशकालदेखि नै थेरवाद तथा महायान बुद्ध धर्म थियो भन्ने अनुमान गरिएको छ । बौद्ध ब्यपारीहरुको पहुँच त्यसबेलाका दरवारीयाहरुसँग हुने भएकोले उनीहरुले दरवारमा प्रभाव जमाए र फलस्वरुप बुद्धधर्मले यहाँको शासकहरुको संरक्षकत्व प्राप्त गर्न सफल भयव् । त्यसै आधारमा त्यबेलाको राजनीतिक प्रभाव भएको तप्काले बुद्ध धर्मसँगै आएको दर्शन र जीवन पद्धतिलाई उच्च मूल्यांकन गरे । त्यसपछि यस धर्मको राजनीतिक र सांस्कृतिक महत्व बढेर गयो ।

पेनाङ शहरमा भेटिएको ५औं शताब्दीको एक शिलालेखले मलेसियामा बुद्ध धर्मको प्रमाणित इतिहासको ढोका खोल्दछ । महानाविक बुद्धगुप्तको यस अभिलेखमा एउटा बौद्ध स्तुपको चित्रण गरिएको छ । यसका लेखक भारतीय थिए । यसले कसरी बुद्ध धर्मको माध्यमबाट भारत तथा मलेसियाको सम्बन्ध बनेको छ भनेर देखायो ।

मलेसियाको केदाहस्थित बुजाङ उपत्यकामा दुइटा बौद्ध मूर्तिहरु भेटिएका छन् । पहिलो ५औं देखि ९औं शताब्दीको उभिरहेको बुद्ध को मूर्ति तथा दोश्रो ८औं शताब्दीको आठ हात भएको बोधिसत्व अवलोकितेश्वरको मूर्ति । यी मूर्तिहरुले त्यसबेला यहाँ बुद्ध धर्मको विकास उच्च तहमा भएको थियो भन्ने प्रमाणित गर्दछ ।

त्यस्तै मलेशियामा हालै १२ सय वर्ष पुरानो अर्थात् लगभग ९औं शताब्दीको स्तुप भेटिएको समाचारले हलचल मचाएको छ । अलजजिराका अनुसार त्यहाँको बुजाङ उपत्यकामा बुकित चोसर स्तुप भेटिएको थियो । यो स्थान क्वालालम्पुरबाट ३७० किलोमिटर उत्तरमा पर्छ । बुजाङ उपत्यका मलेसियाकै एक प्रमुख पुरातात्विक क्षेत्र हो । करिब २२४ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको यस क्षेत्र कुनै बेला बौद्ध राजनीतिक क्षेत्र थियो भन्ने मान्यता छ । यहाँका केही अवशेष २५सय वर्षसम्म पुराना हुनसक्ने अनु्मान गरिएको छ । अहिले यहाँ पत्ता लगाइएका अवशेषहरु मध्ये १० प्रतिशत स्थलको मात्र उत्खनन् भएको छ ।

यद्यपि ११ औं शताब्दीको प्रारम्भमा तमिलनाडुका चोल वंशका राजाले उनीहरूमाथि आक्रमण गरेपछि भने मलायहरुको भारतीयहरुप्रतिको सम्मान समाप्त भयो । उनीहरुमध्ये केदाह राज्यले भारतीय धर्मको निन्दा पनि ग¥यो । केदाहका राजा फ्रा ओङ महावाङ्साले त इस्लाममा धर्म परिवर्तन समेत गरे । यही सिलसिला जारी भएर १५ औं शताब्दीसम्म आइपुग्दा बहुसंख्यक मलायले इस्लाममा परिवर्तन गरे । र यहाँको बुद्ध धर्म क्रमशः विलय हुँदै गयो ।

श्री विजय साम्राज्य — त्यसमध्ये सुमात्रामा शक्तिशाली श्री विजय साम्राज्य थियो जुन ७ औं देखि १३औं शताब्दी ईस्वी सत्तामा रह्यो । यसबेला त्यो बौद्ध शिक्षाको केन्द्र थियो । यसबेला श्री विजय साम्राज्य व्यापारका साथै बौद्ध शिक्षाको पनि केन्द्र बन्यो । यसका साथै यसे दक्षिणपूर्वी एशियामै बुद्ध धर्म फैलाउने काममा ठुलो योगदान पनि दियो । यसै वंशले इन्डोनेसियामा बोरोबुदुर माहाचैत्य बनाएको मानिन्छ ।
मलक्का सुल्तन — १५औं शताब्दीमा मलेसियामा इस्लाम फैलिन थाल्यो र मलक्का सुल्तनतको उदय भयो । यसबेला मलक्का इस्लामको शिक्षण र प्रचार प्रसारको केन्द्र नै बन्यो । यसले गर्दा यहाँ मलाय भाषा, कला र साहित्य विकास भयो । त्यसबेलाको कानुन तीन पक्षबाट निर्धारित थियो — हिन्दु÷बौद्ध, इस्लाम तथा आदिबासीहरुको अदतबाट । आश्यर्चको कुरा थियो कि यस्तो समयमा पनि त्यहाँका चीनियाँ तथा भारतीय समुदायहरुमा निर्वाध रुपमा बुद्ध धर्मको अभ्यास भइरहेको अवस्था थियो ।

उपनिवेश काल ः १६औं शताब्दीदेखि मलेसिया विभिन्न देशहरुको उपनिवेश रह्यो । त्यसबेला ती देशले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा आफ्नो देशको धर्म यहाँ लादे वा लाद्न खोजे । यो स्वभाविक पनि थियो । यस बेलामा यहाँका बौद्ध समुदायले स्वतन्त्र भएर आफ्नो धर्म अभ्यास गर्न केही कठिनाइ सामना गरे । यहाँ शासन गर्न आएका पोर्चुगिजहरु, डचहरु त्था ब्रिटिशहरुले इशाई धर्मको प्रचार गर्न खोजेकोले बुद्ध धर्मले चुनौतिहरु सामना गर्नुपर्यो । तर पनि विशेष गरी चीनियाँ समुदाय संख्यात्मक रुपमा धेरै भएको र आफ्नो धर्म तथा संस्कृतिप्रति प्रतिवद्ध भएकोले विदेशीहरुको थिचोमिचोको बाबजुद पनि आफ्नो धर्म संरक्षण गरेर राखे ।

उपनिवेशले मलेसियाको बुद्ध धर्मलाई विभिन्न किसिमले प्रभाव पारे । उपनिवेश बनाउने सम्राज्यहरुले मलेसियामा पाइला टेक्नु अगाडि यहाँ बुद्ध धर्मको यथेष्ट विकास भइसकेको थियो । यति मात्र होइन, यहाँ त चीनियाँ, थाइ तथा भारतीय बौद्धहरुको अलग अलग पराम्पराको छुट्टा छ्ट्टै अभ्यास गर्ने परिपाटी बसिसकेको थियो ।

सम्राज्यवादी शक्तिहरु इशाई धर्म प्रचार गर्न चाहन्थे । उनीहरुले पश्चिमी शिक्ष प्रणालीसँगै इशाई धर्म पस्कँदै गए । यसले गर्दा केही हदसम्म यहाँको बुद्ध धर्मको विकासमा प्रभाव त अवश्य पार्यो । केहीले बुद्ध धर्मलाई पुरानो मानेर आधुनिक भन्दै इशाई धर्म अँगाले । यसको प्रत्युत्तरमा बौद्ध गुरुहरु तथा संगठनहरुले पनि बुद्ध धर्मलाई समय सुहाउँदो सुधार गरे । उनीहरुले पनि इशाई मिसनरीहरुले जस्तै बुद्ध धर्मसँगै शिक्षा तथा समाज कल्याण पनि जोडेर आधुनिक बनाएर समाजमा प्रचार गर्न थाले ।

आधुनिक युग ः आधुनिक मलेसियामा बुद्ध धर्म सुरक्षित र व्यवस्थित छ । बौद्धहरु अल्पसंख्यक भएपनि उनीहरुलाई धार्मिक स्वतन्त्रता छ । यहाँ विशेष गरी चिनियाँ मूलका मलेसियालीहरु बिच बुद्ध धर्म एउटा महत्वपूर्ण धार्मिक संस्कृति तथा परम्परा बनेको छ । त्यहाँ त्यस्तै गरी भारतीय मूलका मलेशियनहरूले बुद्ध धर्मको अभ्यास गरिरहेका छन् । यसबाहेक बुद्ध धर्म मान्ने आदिवासीहरूका साना समुदायहरू पनि छन् । यहाँ बौद्ध मन्दिर, गुम्बा र बौद्ध समाजहरू देशभर रहेका छन् । उनीहरुको धार्मिक संघहरु र संगठनहरु पनि छन् ।

आधिकारिक मान्यता र अन्तरविश्वास सम्बन्धको विकासः यहाँ मुस्लिमहरुको बाहुल्य भएतापनि त्यहाँको समाजले बहु–धार्मिक विशेषतालाई हुर्काएको छ । मलेसियाली सरकारले बुद्ध धर्मलाई आधिकारिक रूपमा नै देशको प्रमुख धर्महरू मध्ये एकको रूपमा मान्यता दिएको छ । त्यहाँको सरकार र समाजले विभिन्न धर्मका मानिसहरु बिच अन्तरविश्वास संवाद र समझदारीलाई प्रवर्द्धन गर्न प्रयास गरेको छ । यहाँका बौद्ध, मुस्लिम, ईसाई र हिन्दूहरू बीच सहयोग र सद्भाव बढाउने उद्देश्यका पहलहरू पनि समाजमा भइरहेको छ । यद्यपि त्यहाँका केही कट्टर मुस्लिमहरुले गर्दा त्यहाँका बौद्धहरुले आफ्नो धर्म अभ्यासमा बाधा अवरोधको सामना गर्नुपरेको समाचारहरु पनि यदाकता सुन्नमा आउँछ ।

हालका वर्षहरूमा मलेसियाका बौद्ध समुदायहरूमा धार्मिक स्वतन्त्रता चेतना बढेको छ । त्यस्तै उनीहरुमा आफ्नो इतिहास सम्बन्धी अध्ययन गर्ने तथा सम्पदा स्थलहरू र सांस्कृतिक अभ्यासहरूको संरक्षण गर्ने जागरण पनि आएको छ । यसका साथै उनीहरु सामाजिक र वातावरणीय सक्रियता प्रवर्द्धनमा बुद्ध धर्मको भूमिकाबारे पनि अध्ययनशील छन् ।

अहिले मलेसियामा बौद्धहरु त्यति धेरै नपाइएतापनि यहाँ थुप्रै भव्य विहारहरु वा मन्दिरहरू, प्राचिन बुद्ध मूर्तिहरू र शिलालेखहरू देश भरी जस्तै छरिएका छन् । यहाँको बुद्ध धर्मको इतिहास अहिले त्यहाँ भेटिएका पुरातात्विक अवशेषहरुले बताइरहेका छन् । यहाँको समृद्ध इतिहास र बुद्ध धर्मको विशालता यहाँ हुने गरेका खोजहरूमा प्रतिबिम्बित छन् ।

२. परम्पराको विविधता ः
मलेसियाको बुद्ध धर्म भित्रमा परम्पराहरु वा निकायहरुको विविधता पाइन्छ । जातीय रुपमा श्रीलंका र स्यामी (थाइ) मलेशियनहरूद्वारा अभ्यास गरिएको थेरवाद बुद्ध धर्म, यहाँको प्रचलित परम्परा हो । यसका साथै, विशेष गरी चीनियाँ मूलका मानिसहरूले महायान लगायत विभिन्न परम्पराहरू पनि पछ्याउँछन् । यसले देशमा बौद्ध अभ्यासहरूको एक अद्वितीय मिश्रण र समन्वय भएको प्रष्ट पार्छ ।

पछिल्ला दिनहरुमा मलेसियामा आआफ्नो समयमा र क्षेत्रमा थेरवाद, महायान र वज्रयान जस्ता विभिन्न बौद्ध परम्पराहरू प्रचलनमा थिए । यहाँ थाइल्याण्ड, श्रीलंका र चीन जस्ता विभिन्न देशहरूबाट आप्रवासीहरूको आगमनले त्यहाँको बौद्ध विविधतालाई थप समृद्ध बनायो । ती मध्ये प्रत्येक समुदायले आफ्नो आफ्नो देशको धर्म, परम्परा र अभ्यास पनि लिएर आएका हुन्छन् । जस्तै थाई र श्रीलंकाका बौद्धहरुले आफ्नो विहारहरूमा आफ्नो देशबाट अभ्यासहरू र मन्दिर वास्तुकला लिएर आए र यहाँ मलेशियामा सबै प्रकारको बुद्ध धर्म अभ्यास गरेर सबैसँग मिलेर बसे ।

थेरवाद ः मलेसियामा धेरै पहिलेदेखि नै थेरवाद बुद्ध धर्मको प्रचार तथा विकास भएको पाइन्छ । यहाँ थेरवादलाई भित्राउने काम थाइ, बर्मी तथा श्रीलंकाली बौद्धहरुले गरेको देखिन्छ । यिनीहरुले साधार किसिमको विहार बनाउँछन् र सिंगारपटार एवं कर्मकाण्डमा भन्दा शील पालनमा र ध्यान अभ्यासमा बढी जोड दिन्छन् । उनीहरुले भगवान बुद्धको शिक्षालाई जस्ताको तस्तै ग्रहण गर्छन् । प्रवजित भएर भिक्षु जीवन बिताउनुलाई उनीहरु गौरवका साथ लिन्छन् । यहाँका प्रमुख थेरवाद बौद्ध विहारहरुमा बुद्धिस्ट महाविहार, वाट चेतावन, धम्मिकरम बर्मिज बुद्धिस्ट टेम्पल आदिको नाम आउँछ । यहाँ वर्षभरी थेरवाद परम्पराअनुसारको धार्मिक कार्यक्रमहरु र पर्वहरु मनाइने गर्दछ ।

महायान ः मलेसियामा चीनियाँहरु आउन थालेदेखि यहाँ महायान बुद्ध धर्मको अभ्यास हुन थाल्यो । उनीहरु बुद्धका साथै जगत संसारको कल्याण होस् भनेर बसेका बोधिसत्वहरुलाई मान्छन् । उनीहरु पूजापाठमा बढी जोड दिन्छ र दिनहुँ विभिन्न किसिममा कर्मकाण्डहरु गरेर समय बिताउँछन् । यसका साथै चीनियाँहरु उतादेखि अभ्यास गर्दै आएका पितृ लगायतका विभिन्न देवदेवीहरुको पनि पूजा गर्छन् । महायानीहरुको मन्दिर बढी कलात्मक र चीनियाँ बास्तुकलामा आधारित हुने गर्छ ।

समन्वयवादी ः यसबाहेक धेरै चीनियाँमूलका मलेसियालीहरु चीनियाँ धर्मलाई मिलाएर बुद्ध धर्मको अभ्यास गर्छन् । उनीहरु बौद्ध मन्दिरमा भगवान बुद्ध तथा अन्य बौद्ध देवी देवताहरुका साथै आफ्नो पितृ तथा पितृ देवताहरुलाई पनि पुजा गर्छन् ।

आधुनिक बुद्ध धर्म ः अहिले मलेसियामा परम्परागत बुद्ध धर्मका निकायहरुका साथै आफ्नै किसिमको आधुनिक बुद्ध धर्म पनि प्रचलनमा आएको छ । उनीहरु पश्चिमी देशहरुमा जस्तै परम्परागत बुद्ध धर्मका उपदेशहरु तथा कथाहरुमा भन्दा आजको युगमा मानिसहरुलाई सुहाउँदा बुद्ध शिक्षा र जीवन जिउने तरिका वा कलाका बारेमा धेरै रुचि राख्छन् । विदेशीहरुका लागि तयार पारिएका अंग्रेजी भाषाका शिक्षणहरु तथा ध्यान अभ्यासका शिविरहरुमा भाग लिन उनीहरु रुचाउँछन् । वैशाख पुर्णिमा मलेसियाका बौद्धहरुले निकै धुमधाममा साथ मनाउँछन् । यस दिनमा विभिन्न निकाय अन्तर्गतका बौद्धहरु एकजुट भएर बुद्धपूजा, प्रार्थना, दानप्रदान तथा दीपावली जस्ता कार्यक्रमहरुमा भाग लिन्छन् ।

३. विज्ञ वा गुरुहरु
मलेसियामा बुद्ध धर्म यसरी फैलिनुको पछाडि त्यहाँका केही विज्ञ वा धर्म गुरुहरुको महत्वपूर्ण योगदान छ । उनीहरुको उपस्थिति र निरन्तरको कामले गर्दा नै यहाँ बौद्ध वातावरण बन्न सकोको छ, बुद्ध धर्म नबुझेकाले बुझ्न पाएको छ , बुझेकाले विहार वा गुम्बामा गएर धर्म अभ्यास गर्न पाएको छ अनि संगठित हुन पनि सकेको छ । उनीहरुले विभिन्न निकाय र परम्पराहरूको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । ती मध्ये केहि प्रमुख बौद्ध गुरुहरूको सामान्य परिचय यस प्रकार छ ।

डा. के. श्री धम्मानन्द नायक महाथेरा (सन् १९१९–२००६) ः श्रीलंकाको मतरामा जन्मेर मलेसियालाई कार्यक्षेत्र बनाएका डा. श्री धम्मानन्द एक सम्मानित बौद्ध विद्वान भिक्षु थिए । उनी सन् १९५२मा मलेसियामा आए र यहाँ थेरवाद बुद्ध धर्मलाई लोकप्रिय बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेले । उनले क्वालालम्पुरको बौद्ध महाविहारका प्रमुख पदाधिकारी भएर यहाँका बौद्धहरुलाई शिक्षित तथा संगठित बनाए । उनले बुद्ध धर्मका बारेमा लेखेका धेरै पुस्तकहरू मलेसिया तथा बाहिरी विश्वमा धेरै प्रख्यात छन् । उनका पुस्तकहरु मध्ये बौद्ध विश्वास तथा समस्या उपर कसरी विजय पाउने नेपालीमा पनि अनुवादित छन् । उनलाई म्यानमार सरकारले अग्गमहासद्धम्मजोतिकधजको उपाधि दिएको थियो ।

डा. के श्री धम्मरतन नायक महाथेरा (सन् १९४८) ः मलेसियामा बुद्ध धर्मको प्रचार गर्ने अनि बौद्धहरुलाई संगठित गर्ने अर्को प्रमुख व्यक्तित्व डा. के श्री धम्मरतान हुन् । उनी श्रीलंकामा जन्मेथिए र सन् १९८०मा गुरु के श्री धम्मानन्दको निमन्त्रणामा क्वालालम्पुर आए । उनी यहाँको परियत्ति वा सन्डे स्कुलका प्रमुख बने । साथै यहाँको सेन्तुल श्रीलंका बौद्ध मन्दिरका संस्थापक र आध्यात्मिक नेता भए । उनी समथ ध्यान शिक्षणका कारण मलेसियामा प्रसिद्ध भए । साथै उनले बुद्ध धर्म मार्फत विभिन्न सामाजिक कार्यहरु गरेर मानवतावादी बुद्ध धर्मको परिचय पनि मलेसियामा दिए ।

चि चेन (सन् १९५५) ः मलेसियामा बुद्ध धर्मलाई जनमासनसम्म पुर्याउन योगदान दिनेमा भिक्षु चि चेन पनि प्रमुख हुन् । उनलाई मलेसिया तथा सिंगापुरमा एक श्रद्धेय ध्यान गुरुको रुपमा मानिन्छ । उनलाई चान मास्टा शेङ येनलाई आफ्नै उत्तराधिकारी नियुक्त गरेका थिए । उनले टाइवानको फोग्वाङशामा बुद्ध धर्म अध्ययन गरेका थिए । उनी मलेसियन बुद्धिस्ट इन्स्टिच्युटका प्रमुख हुन् ।

वेई वू ः मलेसियामा महायान बुद्ध धर्मको प्रचार गर्न विकास गर्न तथा चिनियाँ बौद्धहरुलाई संगठन गर्नमा महायानी बौद्ध भिक्षु वेई वूको योगदान धेरै छ । उनले ब्रिकफिल्ड्स, क्वालालम्पुरमा बौद्ध महाविहार स्थापना गरे, जुन मलेसियाका ठूलो चिनियाँ बौद्ध मन्दिरहरू मध्ये एक हो । देशमा चिनियाँ बौद्ध धर्म र सांस्कृतिक आदानप्रदान प्रवर्द्धन गर्न उनले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

चिन कुङः एक ताइवानी बौद्ध भिक्षु चिन कुङले मलेसियामा बुद्ध धर्म प्रचार गर्ने तथा बौद्ध समाजको विकासको लागि विभिन्न शैक्षिक कार्यक्रमहरू गरेका थिए । यसका साथ बुद्ध शिक्षाहरू फैलाउनका लागि विभिन्न पत्रपत्रिकाहरुको प्रकाशन पनि गरे । उनले मलेसियामा प्योर ल्यान्ड लर्निङ कलेज एसोसिएसन (पीएलएलसीए) स्थापना गरेर त्यहाँ शिक्षामार्फत बुद्ध धर्म र परम्परागत चिनियाँ संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गरे ।

मलेसियाको बौद्ध समुदायमा योगदान पुर्याएका धेरै प्रभावशाली बौद्ध शिक्षकहरूमध्ये यी नामहरु केही उदाहरणहरु मात्र हुन् । यी बाहेक यहाँको इतिहास र समसामयिक समाजमा यस्ता थुप्रै धर्मगुरुहरु छन् जसले यहाँ बुद्ध धर्म फैलाउन जीवन्त राख्न योगदान दिएका छन् ।

स्मारकहरु ः
मलेसियामा धेरै समय अगाडिदेखि बौद्धहरुले धर्म अवलम्बन गर्दै आएको भनेपछि यहाँ त्यही अनुपातमा इतिहासका विभिन्न कालखण्डहरुमा विहार मन्दिर तथा मूर्तिहरु इत्यादिको निर्माण भएको भन्ने पनि स्पष्ट हुन्छ । त्यस बेलाका बौद्धहरु यस्ता आफुले मान्दै आएको धर्म चीरकालसम्म स्थायी होस् भन्ने हेतुले त्यस्ता स्मारकहरु बनाउने गर्थे । यस्तो भनेजस्तै अहिले त्यहाँ बुद्ध धर्म पहिले जस्तो बलियो नभएपनि ती कलाकृति वा स्मारकहरुले त्यहाँको बुद्ध धर्मको बलियो इतिहास बताइरहेका छन् । अनि अहिलेका बौद्धहरुलाई आफ्नो धर्मको गौरवमय इतिहास सुनेर पढेर गर्व गर्न तथा हाम्रो धर्म यहाँ नयाँ वा आयातित हैन, यही माटोमा हुर्केको भनेर बलियो तर्क दिन पनि सहायक सिद्ध भएका छन् ।

हालै भएका केही महत्वपूर्ण उत्खनन्हरुले पेनाङको बुकित कोरसमा केही अवशेषहरु जमिन मुनिबाट निकालिएका छन् जसले यहाँ धेरै पहिलेदेखि बुद्ध धर्मको अस्तित्व थियो भन्ने देखाउँछ । यहाँका केही मन्दिर संरचनाहरु करिब १२ सय वर्ष पुराना हुन् भनिएको छ । यी संरचनाहरुले ती समयका वास्तुकलाका केही मौलिक शैलीहरुको बारेमा पनि जानकारी दिन्छ ।

स्मारकहरुको दृष्टिकोणले मलेशियाले दक्षिणपूर्वी एशियाका प्रभावशाली बौद्ध मन्दिरहरू भएका देशहरु मध्ये एक हुन जान्छ । नयाँ तथा पुराना यहाँका बौद्ध मन्दिरहरू पूजापाठ, शिक्षण, अभ्यास र अन्य सांस्कृतिक गतिविधिहरूको केन्द्रको रूपमा रहेका छन् । केही प्रसिद्ध मन्दिरहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी यहाँ समावेश छ ।

धम्मिकाराम बर्मी विहारः पेनाङमन जर्ज टाउनमा धम्मिकाराम बर्मी विहार अवस्थित छ । सन् १८०३मा न्योना बेटोङ भन्ने व्यक्तिले दान दिएको जग्गामा एउटा न्यान्डी मोलोह मन्दिर बनाइएको थियो । त्यहाँ उ नन्दमाला प्रमु्ख थिए । पछि यसैलाई बढाएर सन् १८४५मा विकास गरियो । यसको निर्माण तथा विकासमा बर्मी उपासिकाहरुको योगदान उल्लेखनीय छ । यहाँको सबैभन्दा पुरानो स्मारक भनेको सन् १८०५मा निर्मित स्तुप हो । अहिले यहाँ थुप्रै बुद्ध मूर्तिहरुका साथै बर्मी बौद्ध परम्पराअनुसारका विभिन्न काल्पनिक जीवहरुको कलात्मक मूर्तिहरुका साथै सीमागृह, पुस्तकालय इत्यादि छ ।

बोधि लङ्काराम विहार ः मलेसियाको सबैभन्दा पुरानो श्रीलंकाली विहार बोधि लङ्काराम विहार हो । सिंहाली उपासक एए ग्यारिस दे एल्विस सन् १८८८मा आएर ताइपिङ शहरमा बसे । एकै वर्षमा उनले त्यहाँ जग्गा खरिद गरेर एउटा बौद्ध मन्दिर बनाए । यसको व्यवस्थापनको लागि उनले एक धर्मोदा सोसाइटी नामक संस्था पनि बनाए । यहाँ भिक्षु नगोडा किसारोले श्रीलंकाबाट बोधिवृक्ष ल्याएर रोपे । पछि उनले यो मन्दिरको जग्गा सरकारलाई हस्तान्तरण गरे । सन् १९७६ सम्म पुग्दा यो मन्दिर व्यवस्थापन गर्ने संस्थाको नाम ताइपिङ बोधि लङ्काराम बुद्धिस्ट एशोसिएसन बन्यो । सन् १९८४मा डा के श्री धम्मानन्द यस विहारको निर्देशक बने ।

केक लोक सी मन्दिर, मलेसियाको पेनाङ शहर स्थित जर्ज टाउनमामा रहेको केक लोक सी मन्दिर मलेसियाको सबैभन्दा ठुलो बौद्ध मन्दिर हो । यसलाई दक्षिणपूर्व एशियाको सबैभन्दा ठूलो बौद्ध मन्दिरहरू मध्ये एक भन्न सकिन्छ यसको निर्माण सन् १८९०मा मुख्य गुरु बिउ लीनको संयोजनमा शुरु भएको थियो । यहाँको मुख्य केन्द्र भनेको सात तल्ले मन्दिर हो जहाँ १० हजार बुद्ध मूर्ति राखिएका छन् । यसका साथै यहाँको डाँडामाथि १२० फिट अग्लो क्वान यीन देवीको मूर्ति पनि छ । यस मन्दिरमा चिनियाँ, थाई र बर्मी वास्तुकलाको सुमधुर मिश्रण पाइन्छ । यहाँ मलेसियनका साथै हङकङ, फिलिपिन्स, सिंगापुर आदि बौद्ध देशहरुबाट समेत तीर्थयात्रीहरु आउने गर्छन् ।

बौद्ध महाविहार, क्वालालम्पुरको ब्रिकफिल्डमा सन् १८९४मा निर्मित एक ऐतिहासिक बौद्ध महाविहार छ । यो विहार श्रीलंकाबाट आएका भिक्षुहरुले सञ्चालन गरेको थेरवाद बौद्ध शिक्षा र परम्पराहरूको केन्द्र हो । तैपनि यसको निर्माणमा चीनियाँ दाताहरुको पनि ठुलो योगदान छ । अंग्रेज सरकारसँग त्यसबेलाको शासन अभिवुर्धी वर्धन नामक संस्था बनाइ यो मन्दिरको लागि जग्गा प्राप्त गरेको थियो । सन् १९६२मा यसको विधिवत दर्ता भइसकेपछि अब यसको सञ्चालक संस्थाको नाम बुद्धिस्ट मिसनरी सोसाइटी मलेसिया राखियो ।

वाट चेतवन : पेतालिङ जयामा थेरवाद अन्तर्गत थाइ परम्परा अनुसारको वाट चेतवन विहार अवस्थित छ । यसको निर्माण सन् १९५७मा भएको थियो र यसको उदघाटन थाइ राजा भूमिबोल अद्यूल्यादेजबाट भएको थियो । मलेसियामा बुद्धको अस्तिधातु भएको यो एकमात्र विहार हो । यहाँ भारतको उत्तर प्रदेशबाट अस्थि धातु ल्याइएको थियो जुन त्यसबेलाका अंग्रेज भायसराज लर्ड कुर्जनले थाइ राजा चुललोङकोर्नलाई प्रदान गरिएको थियो । पूर्ण रुपले थाइ बास्तुकलामा आधारिक यो विहार अत्यन्त कलात्मक छ । थाइमूलका मलेसियन बौद्धहरुको धार्मिक केन्द्र हुनुका साथै यो विहारले अन्य बौद्धहरुलाई पनि आकर्षित गरेको छ ।

मलेसियाको बौद्ध धर्मले यहाँको विविधताले भरिएकोे सांस्कृतिक संग्रहालयलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट विशिष्ट बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । बुद्ध धर्मले शान्ति, करुणा र सजगतामा जोड दिने भएकोले यसले मलेशियन समाजलाई बहुधार्मिक र बहुसाँस्कृतिक बनाउन पनि योगदान दिएको छ ।

आधुनिक मलेसियामा बुद्ध धर्म
मलेसियाको संविधान अनुसार बहुसंख्यक जातीय समूह, मलेसियालाई कानुनी रूपमा मुस्लिम भनेर परिभाषित गरिएको छ । तिनीहरूले जनसंख्याको ६० प्रतिशत छन्, बाँकी धेरै जसो चिनियाँहरू, जो सामान्यतया बौद्ध वा इसाईहरू हुन्, र केही हदसम्म भारतीयहरू, जो सामान्यतया हिन्दू हुन् । त्यहाँ अन्य आदिवासी र आप्रवासीहरूको सानो संख्या पनि छ । पछिल्ला मध्ये सिंहली, थाई र यूरेशियन मूलका मलेशियनहरू छन् । मलेसियाका लगभग सबै बौद्धहरू सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्छन्, किनभने तिनीहरू प्रायः व्यापारमा संलग्न छन् वा विभिन्न पेशामा कार्यरत छन् ।

आज मलेसिया मुस्लिम बाहुल्य भएको देश भएतापनि त्यहाँ बुद्ध धर्म ठूलो धर्म को रुपमा स्थापित र सम्मानित छ । यहाँको बौद्ध सम्ुदायमा चिनियाँ मुलका मलेसियनहरुको उल्लेख्य उपस्थिति छ । यहाँ धर्मलाई कोरा उपदेशको रुपमा मात्र सिमित नराखी शिक्षा र सामाजिक पहुँचमा जोड दिएर बुद्ध धर्मलाई मानवीय धर्मको रुपमा पुनरुत्थान गर्ने प्रयासहरू भइरहेका छन् । यहाँको बौद्ध समाजले यस देशमा बौद्ध परम्पराहरूको एक सुमधुर मिश्रण देखाउँछ, अनि यसको बहुसांस्कृतिक चरित्र पनि झल्काउँछ ।

Buddhism in Malaysia, an article published in Buddhist Monthly “Anandabhoomi” in April 2024 in Nepal.

Photos are taken various sources on the Internet.

ओडिशामा बुद्ध धर्म

 

राजेन मानन्धर

ओडिशा (पहिला उड़ीसा भनिन्थ्यो) भारतको पूर्वी तटमा अवस्थित एक प्राचिन राज्य हो । यसले उत्तरमा झारखण्ड र पश्चिम बंगाल, पश्चिममा छत्तीसगढ र दक्षिणमा आन्ध्र प्रदेश राज्यहरूसँग सीमाना जोडेको छ । साथै यसले हिन्द महासागरमा बंगालको खाडीसँग मिल्ने लामो तटरेखा बनाएको छ । यहाँ ४ करोड १० लाख मानिस बस्छन् ।

प्राचिन कालमा ओदिशालाई कलिङ्ग राज्यको केन्द्रको रुपमा वर्णन गरिएको छ । मौर्य वंशका सम्राट अशोकले ईशा पूर्व २६१ मा कलिङ्ग युद्धमा जिते । पछि ९औ देखि १२औं शताब्दीसम्म ओडिशामा सोमवंशी राजाहरुको शासन रह्यो । १५औ तथा १६औं शताब्दीमा यो फेरि गजपति अधिराज्यको रुपमा उदायो । सन् १५६८मा यो क्षेत्र बंगाली सुत्लनतले कब्जा गर्यो । ब्रिटिश कालमा दक्षिणी ओडिशा सहित सन् १७६०मा उत्तरी सिरसारको रुपमा ब्रिटिशहरुले कब्जा जमाए । पछि यसको पश्चिमी क्षेत्रलाई बंगाल प्रेसिडेन्सी अन्तर्गत ल्याए । सन् १९१२मा ओडिशा र बंगाल जोडेर बंगाल–ओशिडा प्रान्त बनाइएको थियो भने पछि फेरि ओडिशालाई अलग्ग प्रान्त पनि बनाइयो । स्न १९४७मा भारत स्वतन्त्र भएपछि थुप्रै ससाना राज्यहरु यसमा गाभिए ।

ओडिशामा बुद्ध धर्म
भगवान बुद्धले आफ्नो जीवनकालमा ओडिशा सम्म भ्रमण गर्नुभयो भन्ने ऐतिहासिक प्रमाण त छैन तर पनि केही कथाहरु ओडिशासँग जोडिएका छन् । बुद्धवंश अनुसार भगवान बुद्धले बोधिज्ञान लाभ गरिसकेपछि तपुस्स तथा भल्लिक नाम गरेका दुइ जना ब्यापारी भेटे, जो ओडिशाबाट आएका थिए । उनीहरुले उहाँलाई सातु र मह दान दिए र उहाँले उनीहरुलाई एक झुप्पा केश दिनुभयो । उनीहरुले आफ्नो स्थानमा भगवानको सम्झना स्वरुप चैत्य बनाएर राखे भनिन्छ । यसरी हेर्दा भगवान बुद्धको समयदेखि नै यहाँ बुद्ध धर्मको जग बसेको देखिन्छ । यस राज्यमा बुद्ध धर्मको इतिहास लामो छ तर पनि कहिलेदेखि यहाँ बुद्ध धर्म फैलिन थाल्यो भन्ने समेत पनि ठोस ऐतिहासिक प्रमाण पाइँदैन ।

अशोकको बुद्ध धर्ममा प्रवेश र कलिङ्गको अभिलेख
विश्व नै जित्ने भनेर निस्केका सम्राट अशोक (इशापूर्व २७२ — २३१)ले जुन कलिङ्गको युद्ध लडे । त्यसबेला १ लाख मानिसहरु मारिए भनिन्छ । त्यहाँ मरेका मानिसहरुको लासको पहाड देखेर उनी युद्धबाट विरक्त भए । त्यसपछि उनले पछि हिंसाको राजनीति त्यागे, भगवान बुद्धको शिक्षा अपनाए र पञ्चशिलमा आधारित भएर राज्य गरे । सम्राट अशोकको आँखा खोल्ने कलिङ्ग यही ओडिशा क्षेत्र हो । कमसेकम सम्राट अशोकको जीवनमा अभूतपूर्व मोड आएको कलिङ्गबाटै हो भन्ने कुरा सबैले स्वीकारेको पाइन्छ । यस अर्थमा पनि बुद्ध धर्मको इतिहास र प्रचारप्रसारमा यस राज्यको नाम उल्लेखनीय हुन आउँछ । यहीँबाट उनले विभिन्न ठाउँमा बुद्धको जीवनसँग सम्बन्धित ठाउँमा भ्रमण गरे, शिलालेख राखे तथा दूरदराजका देशहरुमा समेत धर्मदुतहरु पठाएर धर्मको प्रचार गरे ।

सरसरी हेर्दा इसापूर्व तेश्रो शताब्दीदेखि इसाको सातौं शताब्दीको समयलाई ओडिशाको बुद्ध धर्मको विकासको काल भन्न सकिन्छ । यसबेला यहाँ थुप्रै बौद्ध स्तुपहरु, विहारहरु तथा गुफाहरु बने । ओडिशाकै समृद्धिको प्रतीक तथा बुद्ध धर्मको विकासको प्रतिनिधि गर्ने सम्पदाहरुको निर्माण यसैबेला भएको देखिन्छ ।

हुयेन त्साङको विवरण
अशोकको कालपछि ओदिशामा बुद्ध धर्मको भर पर्दाे इतिहास हुयेन त्साङको यात्रा विवरणदेखि मात्र शुरु हुन्छ । ऐतिहासिक तथ्यहरु अनुसार उनी इशाको ६३९मा ओडिशा आए । उनले आफ्नो यात्रावर्णनमा ओदिशाको बुद्ध धर्मको अवस्थाको बारेमा उल्लेख गरेको छ । उनको वर्णनको आधारमा त्यसबेला अर्थात् ७औं शताब्दीमा पनि त्यहाँ धार्मिक समारोहहरुको बिचमा स्तूपको आराधना हुन्थ्यो । त्यसबेलामा ओदिशामा ओद्रा, कङ्गोडा तथा कािलङ्ग नामका तीनवटा प्रदेशहरु थिए । यी मध्ये ओद्रा प्रदेशमा बुद्ध धर्म बढी प्रख्यात थियो ।

त्यसबेला नै यहाँ विभिन्न निकाय अन्तर्गतका बौद्ध समुदायहरु थिए । त्यहाँ महायानी बौद्ध विहारहरु सय भन्दा बढी थिए, जसमध्ये पुसीपोकिली अथवा पुष्पगिरि विहार ओदिशाको प्रमुख धार्मिक स्थल थियो । पुष्पगिरि भनेको कुनै बेलामा नालन्दा वा विक्रमशिला जस्तै विशाल अध्ययन केन्द्र थियो भनेर अनुमान गरिएको छ । यसका साथै उनले चेलितालो को बारेमा पनि लेखेका छन् जहाँ पाँचवटा ठुला र कलात्मक विहारहरु थिए । त्यस्तै कङगोडाको बारेमा पनि उनले वर्णन गरेका छन् जहाँ बुद्ध धर्मको प्रचार बलियो देखिँदैन । त्यसपछि उनले कलिङ्गको बारेमा लेखेका छन् कि त्यहाँ दशवटा संघारामहरु थिए जहाँ स्थविर निकायको शिक्षा अनुसारको बुद्ध धर्म ५०० जनाले सिक्दै थिए । यसबाट यस बेला यहाँ महायान धेरै चल्ती निकाय थियो र थेरवाद पनि प्रचलनमा थियो भन्ने देखिन्छ । तर पनि उनको लेखाइबाट त्यसबेला कङ्गोडा र कलिङ्गमा बुद्ध धर्म कमजोर थियो भन्ने बुझिन्छ । यसरी हेर्दा ७औं शताब्दीमा हुयेन त्सांगको ओडिशा–यात्रा विवरणले ओड्रामा बुद्ध धर्म समृद्ध भएको विवरण दिन्छ ।

भौमाकर काल :
ओडिशाको इतिहासमा ८औं देखि ११ शताब्दीसम्मको काललाई भौमाकर काल भनिन्छ । यसबेलासम्म ओडिशाको बुद्ध धर्मले राज्यको संरक्षण पाएको थियो । यसका प्रारम्भिक कालका राजाहरु क्षेमाकर, शिवकर तथा शुभकर बुद्ध धर्म अनुयायी थिए उनीहरुले बुद्ध धर्मबाट प्रभावित भएर आफ्नौ पदवी नै परमोक्ष, परम तथागत तथा परम सुगत भनेर राख्थे । यस कालमा रत्नगिरी, उदयगिरी तथा ललितगिरी जस्ता ठाउँहरु बुद्ध धर्मका केन्द्र थिए । ८औ र १०औं शताब्दीको बिचमा त्यहाँ बुद्ध धर्मले राज्य धर्मको दर्जा पाएको थियो र राज्यको अभिभावकत्वमा त्यहाँ यस अवधिमा महायान बुद्ध धर्म एवं केही हदसम्म यसको तान्त्रिक रूपको समेत विकास भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

भौमाकरहरुले समग्रमा बुद्ध धर्मलाई संरक्षण प्रदान गरे । यसबेला केही नयाँ विहारहरु र बौद्ध मन्दिरहरुको निर्माण भयो । ओडिशाका प्रशिद्ध विहार परिसरहरु रत्नगिरी, ललितगिरी तथा लङगुदीहरु यसै अवधीका संरचनाहरु हुन् । ११औ शताब्दी पछिको राजनीतिक परिवर्तनले भने यहाँको बुद्ध धर्मको विकासमा केही हदसम्म नकारात्मक असर पार्यो । र विस्तारै हिन्दुधर्मको प्रभाव बढ्न थालेदेखि यहाँको बुद्ध धर्ममा अवनतिका चिन्हहरु देखिए ।

संक्षिप्तमा भन्नु पदा १२औं शताब्दीको ओडिशालाई बुद्ध धर्मको अवनतिको काल भन्न सकिन्छ । यसबेलादेखि यहाँ बुद्ध धर्मको विकास भएन, बिस्तारै यहाँका स्तुपा, विहारहरु नयाँ बन्न छोडे र पुरानाको संरक्षण पनि हुन छोडे । भारतका अन्य राज्यहरुमा जस्तै यहाँ पनि बौद्धहरु आफ्नो धर्ममा अविचलित हुन नसकेको, बौद्ध पण्डितहरुले हिन्दुधर्मसँग मिल्ने कर्मकाण्डमा जोड दिएको, वैदिक धर्म मान्नेहरुमा संगठित हुने लहर आएको तथा राजाहरुले बुद्ध धर्मलाई संरक्षण दिन छोडेको जस्ता कारणहरुलाई मानिन्छ ।

१७औं शताब्दीदेखि बर्तमानसम्मको अवस्थामा भने ओडिशामा बुद्ध धर्म लोप जस्तै भइसकेको छ । यस बेला मुगल शासकहको र ब्रिटिशहरुको उपनिवेशकालमा ओडिशाबाट बुद्ध धर्म हराएरै गइसकेको छ ।
अहिले ओदिशा राज्यमा बौद्ध सम्पदाको विशाल भण्डार छ । यहाँ बौद्ध सम्पदा स्थलहरु छरिएर रहेका छन् । अझ उत्खनन् गर्न बाँकी र भेटिएका मध्ये पनि बौद्ध नै हुन् भनेर यकिन गर्न बाँकी सम्पदाहरुको संख्या पनि कम छैन ।

उड्डियान र ओडिशा
बुद्ध धर्मको भारत भरी प्रचार भइरहँदा यसको एक प्रमुख विकास क्रमको रुपमा वज्रयानलाई लिइन्छ । वज्रयानको उदय भएको स्थान भनेर उड्डियान भन्ने स्थानलाई मानिन्छ । यो स्थान कोही हालको पाकिस्तानको खिबेर पखतुन्ख्वा अथवा स्वात उपत्यकालाई मान्छन् भने कोह अहिलेको ओडिशा वा ओद्रा क्षेत्र नै त्यसबेलाको उड्डियान हो भन्ने पनि छन् । यदि यो सत्य साबित भयो भने ओडिशालाई वज्रयानको उदयविन्दुको रुपमा पुनःपरिभाषित तथा सोही अनुसार यसको विकास गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

ओडिशा र तन्त्रयान
वज्रयान भन्नाले नै बुद्ध धर्म मित्रको तान्त्रिक सम्प्रदाय बुझिन्छ । यसले धेरे हदसम्म तन्त्रको साधना वा अभ्यास गर्दछ । बुद्ध धर्मको वज्रयान ओडिशामा धेरै समयसम्म फैलियो । अझ यससँग सम्बन्धित तन्त्रयानलाई ओडिशाको विशेषता मानिन्थ्यो । तन्त्रयानको विकास हुँदै जाँदा आठौं शताब्दी तिर ८४ जना महासिद्धहरुको नाम लिन थालियो । सिद्ध भन्नाले साधाना गरेर अलौकिक शक्ति प्राप्त गरेका विद्वानहरु भन्न सरसरी बुझिन्छ । धेरैले यी महासिद्धहरु ओडिशामा हुर्केका थिए भन्छन् । यहाँका राजा इन्द्रभूतिलाई सिद्धहरुका शिष्य मानिन्छ । यी कुराहरुको ऐतिहासिक प्रमाण नभएतापनि ओडिशामा तन्त्रयानको विस्तार भएको धेरैले स्वीकार्छन् । तर पछि यही तन्त्रयानको विकास र यसमा आएको विकृति तथा शाक्त सम्प्रदायसँगको सामिप्यले गर्दा यहाँ बुद्ध धर्मको लोप भएको भनेर पनि भन्ने गरिन्छ ।

बौद्ध स्मारकहरु
ओदिशामा अहिले धेरै बौद्धहरु धेरै नभएपनि त्यहाँका हजारौं वर्ष पुराना बौद्ध स्मारकहरु, जस्तै स्तुपा, विहार तथा मूर्तिहरु भेट्टाउन सकिन्छ । अथवा जति बाँकी छन् त्यसले त्यहाँको बुद्ध धर्मको गौरवशाली इतिहासको कथा भनिरहेका छन् । त्यसैले ओडिशाका बौद्ध स्मारकहरुको बारेमा संक्षिप्त जानकारी दिन उपयुक्त लाग्छ ।

ओडिशामा बौद्ध धर्मको समृद्ध इतिहास पत्ता लगाउनको लागि यहाँका बौद्ध स्मारकहरुको अध्ययन गर्नु अत्यन्त जरुरी छ । कुनै बेलाका विकसित नगरहरु अहिले सुनसान जंगल बनेका छन् । प्रायः पहाडहरूमा अवस्थित ती क्षेत्रहरुमा बाँकी भएका सम्पदा स्थलहरूले त्यहाँको बुद्ध धर्मको इतिहास प्रमाणित गरिरहेका छन् ।

यस राज्यमा मात्रै २०० भन्दा बढी बौद्ध सम्पदा स्थलहरू पत्ता लगाइएका छन्, अझ उत्खनन् हुन बाँकी स्थलहरु बाँकी नै छन् । यहाँका उल्लेखनीय स्थलहरुमा चन्द्रागिरी बौद्ध विहार, रत्नागिरी विहार, उदयगिरी बौद्ध परिसर, कुरुमा बौद्ध सम्पदा स्थल, ललितागिरी बौद्ध परिसर, धौली शान्ति स्तुप, र पद्मविशाम मोनम विहार आदि स्थानहरू पर्छन् ।

हीरक त्रिकोण — ललितगिरी, रत्नगिरी, र उदयगिरी
ओडिशाको बौद्ध स्मारक भन्ने बितिकै हिरक त्रिकोण अर्थात् डायमण्ड ट्राइएङगलको नाम आउँछ । यस अन्तर्गत ओडिशाको दया नदीको किनारमा तीनवटा प्रशिद्ध प्राचिन बौद्ध विकार परिसरहरु पर्दछन् जुन कुनै बेला महायान बुद्ध धर्मका केन्द्र थिए — ललितगिरी, रत्नगिरी, र उदयगिरी ।

ललितगिरी — यहाँका तीनवटा प्रमुख स्थलहरू मध्ये सबैभन्दा पुरानो ललितगिरी हो । यो कुनै बेला बुद्ध धर्मको महायान र थेरवाद सम्प्रदाय दुवैको केन्द्र थियो । यो पहिलो शताब्दीमा निर्मित विहारको भग्नावशेषलाई ओडिशाकै सबैभन्दा पुरानो बौद्ध क्षेत्रहरू मध्ये एक मानिन्छ । यहाँ मुख्य स्तूप वा महास्तुप, धेरै स्तूपहरू, र प्रार्थना हलहरूका भग्नावशेषहरू भेटिएका छन् । यहाँ प्राप्त प्राचिन अवशेषहरुलाई हाल यहाँको एक संग्रहालयमा सुरक्षित राखिएका छन् जसमा भगवान बुद्ध, तारा र कुबेर आदिका मूर्तिहरू छन् ।

उदयगिरी — ललितागिरि नजिकै अवस्थित उदयगिरीमा यहाँ दुईवटा विहारहरु, महास्तुप, प्रार्थना हलका भग्नावशेषहरू तथा केही मूर्तिहरुका अवशेषहरु भेटिएका छन् । यस बाहेक यहाँ १८वटा प्राचिन गुफाहरु छन्, जसलाई लेणी र गुम्फा भनिन्छ । ती मध्ये धेरैमा बुद्ध धर्मका प्रतिक जीवजन्तुहरुलाई राखिएका छन् । यहाँका प्राचिन अवशेषहरु इस्वी ७औं शताब्दी तिरका हुन् र उत्कृष्ट मूर्तिकला भएको कारणले पनि उल्लेखनीय छन् ।

रत्नगिरी — ओडिशाका बौद्ध सम्पदा स्थलहरु मध्ये सबैभन्दा राम्रो उत्खनन गरिएकोे एक स्थल रत्नगिरी हो । यहाँ पाइएका अवशेषहरु इशाको ५औं देखि १२औं शताब्दीका हुन् । यहाँ बौद्ध विहारहरु, महास्तुप, चैत्यहरु, तथा धेरै बुद्ध मूर्तिहरू पाइएका छन् । अरु बाहेक यहाँको विहारको प्रवेशद्वारमा ढुंगा कलाको उत्कृष्टक उदाहरण हो भनिएको छ । यी विहारहरुले त्यसबेला त्यहाँको बौद्ध समाज, भिक्षुहरु तथा दाताहरुको श्रद्धालाई झल्काउँछ । यो कुनै समय नालन्दाको प्रतिद्वन्द्वी बौद्ध अध्ययन केन्द्र थियो भन्ने गरिन्छ ।

यी तीनैवटा बौद्ध सम्पदा क्षेत्रहरू ललितगिरी, रत्नगिरी र उदयगिरी यहाँको राज्य राजधानी भुवनेश्वरबाट लगभग १०० किलोमिटरको दुरीमा अवस्थित छन् ।

खण्डगिरी गुफा
भुवनेश्वरको नजिक हिरक त्रिकोण अन्तर्गतको उदयगिरी पहाडको छेउमा खण्डगिरी क्षेत्र छ । यहाँको प्राचिन गुफाहरुलाई पहिले कट्टक गुफा भनेर भनिन्थ्यो । यहाँ १५वटा गुफाहरु छन् । यहाँ प्राकृतिक गुफामा चट्टान काटेर बनाइएको गुफा तथा मूर्तिहरु इसापूर्व दोश्रो शताब्दीमा सम्मका छन् भनिएको छ । यहाँ बौद्धका साथै जैन धार्मिक स्थलहरु पनि छन् ।

धौलीगिरीको अशोक शिलालेख तथा शान्ति स्तुप
राजधानी भुवनेश्वरबाट पुरी जाने बाटोमा करिब ७ किलोमिटर टाढा धौलीगिरीमा सम्राट अशोकले लेखाएको प्रख्यात शिलालेख छ । उनले यहाँ ओदिशामा अभिलेखहरु राख्न लगाए, जसमध्ये मध्ये एउटा अभिलेख धौलीमा छ । भुवनेश्वरदेखि ८ किलोमिटर टाढा रहेको यस अभिलेखमा हाँत्तीको आकृति पनि कुँदिएको छ । यसलाई ओदिशाकै सबैभन्दा पुरानो मूर्ति भनेर पनि भनिन्छ । यसै नजिक यहाँ एउटा स्तु्प पनि छ, जुन मौलिक रुपमा सम्राट अशोकले बनाएको भनेर भनिन्छ ।

इशापूर्व तेश्रो शताब्दीको यस अभिलेखमा अशोकको बुद्ध धर्म प्रति श्रद्धा र अहिंसामा भएको विश्वास झल्किन्छ । सम्राट अशोकले यहाँ कलिङग युद्ध लडेका थिए र यहीँबाट युद्धदेखि विरक्त भएर बौद्ध धर्म अपनाएका थिए । यसै क्षेत्रमा शान्ति स्तूप अवस्थित रहेको छ । अहिलेको स्तुप भने सन् १९७२मा ओडिशा सरकार र जापानको कलिङ्ग निप्पोन संघको सहकार्यमा सम्राट अशोकको हिंसा त्यागको स्मृतिमा बनाइएको हो ।

लङ्गुडीः
ओडिशाको जाजपुर जिल्लाको धर्मशाला तहसिलमा अवस्थित लङ्गडीलाई सम्राट अशोकले बुद्ध धर्मको बारेमा ज्ञान पाएको ठाउँ भनिन्छ । यस क्षेत्रमा सन् १९९६ देखि २००१बिचमा पुरातात्विक उत्खनन् गरिएको थियो जसबाट यहाँ ढुंगाका स्तुपहरु, माटो पोलेका मूर्तिहरु, स्तूपहरु, गुम्बाहरु र चट्टान काटेर बनाइएका गुफाहरू लगायतका बौद्ध स्मारकहरू पाइएका छन् । यहाँ पाइएका अवशेषहरु इस्वीको पहिलोदेखि ११औं शताब्दीसम्मका छन् ।

देउलीः
ओडिशाको पुरी जिल्लामा देउली भन्ने पुरातात्विक क्षेत्र छ । यहाँ बौद्ध स्तूप र बुद्ध धर्मसँग सम्बन्धित मूर्तिकलाहरू भेटिएका छन् । यो क्षेत्रमा पाइएका अवशेषहरु इस्वीको ९ औं र १० औं शताब्दीमा भन्ने देखिएकोले यस क्षेत्रमा १०औं शताब्दीको आसपासमा पनि बुद्ध धर्म जीवित नै थियो भन्ने प्रमाणित गर्दछ ।

बुद्धनाथ मन्दिर
ओडिशाको भुवनेश्वर भन्दा २२ किलोमिटर टाया गरेडी गाउँमा बुद्धनाथको मन्दिर छ । १२औं शताब्दीमा सोमवंशी राजा चोडगंगाद्वारा निर्मित यस मन्दिरलाई ओडिशाको जीवन्त बुद्ध धर्मको एक मात्र प्रतीकको रुपमा मानिन्छ । तर पनि बुद्ध धर्ममा तन्त्र जोडेर त्यसमा शिव मिसाएर क्रमिक रुपमा हिन्दुकरण गर्दै अहिले नाम मात्र बौद्ध बाँकी छ । यहाँ बौद्ध तथा हिन्दु कलाकृति मिसिएको देख्न पाइन्छ ।

बुढाखोल
ओडिशाको गन्जम जिल्लामा जिल्ला सदरमुकाम भन्दा ९२ किलोमिटर टाढा बुढाखोल भन्ने पहाडी सम्पदा क्षेत्र अवस्थित छ । यो ठाउँको नाम ध्यान मुद्रामा बसेको भगवान बुद्धको नामबाट राखिएको भनिन्छ । यहाँ पहिले भगवान बुद्ध स्वयम् आउनुभएको भन्ने बौद्ध विश्वास छ । त्यस्तै हुयेन त्साङले आफ्नो वर्णनमा पारेका केही बौद्ध स्थलहरु मध्ये यो पनि एक हो भनेर भनिएको छ, जसमा यसलाई बुद्ध शिक्षा उत्तम ठाउको रुपमा चर्चा गरिएको छ । यसलाई शैव तथा बौद्धहरुको तीर्थ मानिन्छ । तर अहिले यहाँ बौद्ध भन्न मिल्ने खासै कुनै संरचना बाँकी छैन । यसलाई गुफा तथा झरना भएको पर्यटकीय क्षेत्रको रुपमा विकास गरिएको छ । यहाँ पञ्च महादेवको मन्दिर छ र विशाल शिव पार्वतीको मूर्ति बनाइएको छ ।

यिनीहरू बाहेक ओडिशा भरी छरिएका बौद्ध सम्पदाहरू अझै उत्खनन् र अध्ययनको पर्खाइमा छन् । यहाँका अन्य बौद्ध सम्पदा क्षेत्रहरु जहाँ उत्खनन् पुरै भएको छैन तर बौद्ध इतिहासका केही नयाँ तथ्यहरु सार्वजनिक गर्ने प्रवल सम्भावना राख्छन्, ती हुन् — कटक, संबलपुर, बालासोर, गंजाम, र फुलबनी आदि ।

कटक जिल्लाका परम्परागत बौद्ध गाउँहरु
ओडिशाको राजधानी भुवनेश्वर रेलवे स्टेशन देखि करिब ७४ किमी टाढा रहेको कटक जिल्लामा केही यस्ता गाउँहरु छन् जहाँ परम्परागत बौद्ध गाउँहरु छन् । त्यहाँ त्यस्ता केही अल्पसंख्यक समुदायहरु छन् जो दुइ हजार वर्ष देखि बौद्ध नै रहिआएको मानिन्छ र अहिले पनि बुद्ध धर्म नै अवलम्बन गछन् । स्थानीय विद्यार्थी अन्वेषक अरुण कुमार दत्ताले यसबारे जानकारी दिनुभएको छ ।

त्यहाँ चारवटा गाउँमा बौद्धहरु बसोबास गर्छन् — १. मनियाबन्ध । परम्परागत साडी बुन्नका लागि प्रख्यात यस गाउँमा परम्परागत बौद्ध मन्दिर, त्रिरत्न बुद्ध विहार, नेगा पहाडी गुफा, बौद्ध ध्यान केन्द्र इत्यादि छन् । यहाँबाट करिब ४० किमि टाढा कानपुरमा प्रज्ञापारमिता मन्दिर अवस्थित छ । यहाँको मूर्तिलाई १२०० वर्ष पुरानो भनिन्छ । त्यस्तै मनियाबन्धदेखि ६५ किलोमिटर टाढा खण्डपदमा जोगीजोगिनी बुद्ध पीठको मन्दिर छ जहाँ पञ्चबुद्धको मूर्ति (हाल चारवटा मात्र बाँकी) रहेको छ । यसलाई भारतकै सबै भन्दा ठुलो परम्परागत बौद्ध गाउँहरु मध्ये एक भनिन्छ । यहाँको जनसंख्या १००० परिवार जति छ । उनीहरुको आफ्नो संगठन छ जसको नाम मनियाबन्ध बौद्ध संघ, महमदपुर बौद्ध संघ हो । यसका साथै एक युवा बौद्ध संगठन पनि छ । २.नुवापटना । यहाँ सन् १९५७मा श्रीलंकाबाट ल्याएको बोधिवृक्ष छ, बोधि द्रुम बुद्ध विहार छ । यहाँका बौद्धहरु अशोकको राज्यकालदेखि बुद्ध धर्ममा समर्पित मानिन्छन् । यहाँ सन् १९७३मा दलाइ लामाले भ्रमण गर्नुभएको थियो । यहाँ करिब ५०० परिवार जति मानिस बस्छन् । ३. रेगाडी । भूवनेशवर रेलवे स्टेशनबाट ६५ किमी टाढा रेगाडीमा परम्परागत बौद्ध गाउँ तथा बुद्ध विहार रहेको छ । ४. महमदपुर । भुवनेश्वर रेलवे स्टेशनबाट ६७ किमी टाढा छ महमदपुर गाउँ । यहाँको जनसंख्या करिब ६०० छ । यस परम्परागत बौद्ध गाउँमा तथागत बौद्ध विहार छ ।

जिराङा पद्मसम्भव गुम्बा
एकातिर अहिले ओडिशाका मानिसहरु बुद्ध धर्म रुचाउँदैनन् भने अर्कोतिर तिब्बती मुलका वा हिमाली राज्यहरुका बौद्धहरुले ओडिशालाई पुण्यभूमि मानेर यहाँ बुद्ध धर्मको अभ्यास र प्रचार गर्नका लागि आएका छन् । यहाँका अहिलेका प्रमुख बौद्ध धार्मिक स्थलको रुपमा जिराङा गुम्बा प्रख्यात भएको छ । यहाँ तिब्बती बुद्ध धर्म मान्नेहरु धेरै देखेर यसलाई सानो तिब्बत अनि फुचोलिङ समेत भन्ने गरिन्छ । दक्षिण ओडिशाको चन्द्रागिरीमा अवस्थित यस गुम्बाको उदघाटन सन् २०१०मा दलाइ लामाले गर्नुभएको थियो । यहाँको महेन्द्रगढमा अवस्थित अवलोकितेश्वरको मूर्ति आकर्षक छ ।

जगन्नाथ मन्दिर बौद्ध हो ?
ओडिशाको एक महत्वपूर्ण तटीय शहर पुरी हो । यो शहर यहाँको जगन्नाथको मन्दिरको कारण प्रशिद्ध छ । १२औ शताब्दीमा पुनःनिर्माण गरिएको यो मन्दिरलाई विष्णुको एक रुप भनिन्छ । यहाँको पूजाविधिलाई तन्त्रयान बुद्ध धर्मको विकसित रुप भनेर पनि मानिन्छ । बौद्ध विद्वानहरु यो मन्दिर मौलिक रुपमा बौद्ध मन्दिर हो भनेर मान्छन् । यसको प्रशिद्ध रथ यात्रालाई बौद्ध संस्कृति तथा यहाँ राखिने तीन मूर्तिलाई बुद्ध, धर्म र संघको प्रतिक हो भनेर भन्ने गरिन्छ । यहाँको प्राचिन नाम चरितलाई हेरेर पुरातत्वविद् एलेक्जेन्डर कनिङ्घमले चीनियाँ यात्री हुयेन त्साङले वर्णन गरेको चेलितालो भनेको यही हो भनेर भनेको थिए ।

त्यस्तै किसिमले इतिहासकार एस एन सदाशिवनले आफ्नो पुस्तक भारतको सामाजिक इतिहासमा अर्का लेखक जोसेफ विल्किनसलाई उदृढ गर्दै पहिला त्यहाँ बुद्धको मूर्ति रहेकोमा पछि बुद्ध धर्म कमजोर हुँदै गएपछि त्यसैलाई जगन्नाथको रुपमा पुजिने गरेको उल्लेख गरको छन् । उनले त्यहाँ पहिला बुद्धको अस्थिधातु पाइएको र त्यसलाई अहिले कृष्णको हड्डी भनेर मानिने पनि लेखेका छन् । त्यस्तै अशोककालमा त्यहाँ लोहाबहु भन्ने आदिबासीहरुले बुद्ध धर्म अपनाएको र बुद्धको अस्थिधातु त्यहाँ राखेको पनि भनिन्छ । त्यस्तै भारतीय विद्वान स्वामी विवेकानन्द स्वयम्ले यो मन्दिर बौद्ध भएको उल्लेख गरेका थिए ।

वर्तमान अवस्थामा बुद्ध धर्म
प्राचिनकालमा ओडिशा बुद्ध धर्मको जगजगी थियो । यहाँ बुद्ध धर्मको अध्ययन, अनुसन्धान, ब्याख्या हुन्थ्यो, शासकहरु तथा स्थानीय बासीहरुमा बुद्ध धर्मप्रति श्रद्धा थियो । तर पछि यो सबै बिलाएर गयो । पछि ब्रिटिश राजमा र स्वतन्त्रता पछि पनि यहाँका प्राचिन स्थलहरुमा थुप्रै पुरातात्विक उत्खननहरु भए । मानिसहरुले आफ्नो ठाउँमा बुद्ध धर्मको यति लामो इतिहास रहेछ भन्ने थाहा पाए ।

यस बाहेक भारतमा र बाहिर पनि विश्वका विभिन्न ठाउँमा बुद्ध धर्मलाई नयाँ दृष्टिकोणबाट अध्ययन र ब्याख्या गरिए । अमेरिका, जर्मनी जस्ता पश्चात्य देशहरुमा लेखक र दार्शनिकहरुले बुद्ध धर्मप्रति रुची देखाए । तिब्बतमा राजनीतिक परिवर्तनले गर्दा दलाई लामा निर्वासित भए र उनी जहाँ जहाँ गए, बुद्ध धर्मको प्रचार भयो । संसार भर बुद्ध धर्मको ब्याख्या र प्रचार भयो, विभिन्न देशमा बुद्ध धर्म अँगालेको र अध्ययन केन्द्र तथा मठ मन्दिर खुलेको खबर आयो । यसको प्रतिविम्ब भारतमा पनि देखियो । भारतका विद्वानहरुले पनि बुद्ध धर्मको बारेमा अध्ययन शुरु गरे । अहिले बौद्ध विद्वानहरु, पुरातत्वविदहरु र केही सीमित बुद्ध धर्म अभ्यासकर्ताहरुको मिहेनत र प्रचार प्रसारको कारणले यहाँ बुद्ध धर्ममा रुचि राख्नेहरु केही मात्रामा भएपनि बढेको देखिन्छ । तैपनि भारतका अधिकांश प्रदेशहरुमा जस्तै यहाँ पनि जतिसुकै बुद्ध धर्मको लामो गहिरो र महत्वपूर्ण इतिहास भएतापनि, यहाँ त्यस्ता पुरातात्विक अवशेष र प्रमाणहरु पाइएतापनि अधिकांश ओडिशाबासीहरुलाई बुद्ध धर्मले आकर्षण गर्न सकेको छैन ।

यसै बिच ओडिशाका केही गाउँहरुमा परम्परागत रुपमा बुद्ध धर्म मानिआएको छ । करिब १७ गाउँमा फैलिएका उनीहरुलाई अहिले सारक (श्रावक)हरु भनिन्छ र करिब १ लाख २० हजार जति जनसंख्या भएको अनुमान गरिएको छ । यहाँका बौद्धहरु अशोक कालदेखि नै बौद्ध भएको बताउँछन् । उनीहरु बुद्ध पूर्णिमा मान्छन् । उनीहरुका अनुसार बुद्धदेव अहिले पुरीमा बस्नुहुन्छ र धर्म चक्र समात्नुहुन्छ ।

यस बाहेक यहाँ पनि भारतका अन्य राज्यमा जस्तै अछुतहरु पनि बस्छन् । तर उनीहरुलाई अछुत भनेर दमन वा बहिष्कार गरेको अवस्था भने देखिँदैन । यहाँ पनि अम्बेडकरको दर्शनबाट प्रभावित भएर केही अछुतहरुले बुद्ध धर्म अपनाएका छन् । तर पनि तुलनात्मक रुपमा हेर्दा जहाँ भारतका अन्य प्रान्तहरुमा अंबेडकारवादी बौद्धहरु धेरै सशक्त र संगठित छन् भने ओडिशामा यो अभियान त्यति सफल देखिँदैन ।

अहिले ओडिशा बुद्ध धर्म निकै कमजोर भएका राज्यहरु मध्ये एक पर्दछ । अहिले ओडिशामा केही बौद्ध संघसंस्थाहरु छन् जसले बुद्ध धर्मको प्रचार प्रसार गर्ने तथा बुद्ध धर्मसँग सम्बनिधत कार्यक्रमहरुको आयोजना गर्छ । त्यस्तै यहाँ केही बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्ने संस्थाहरु खुलेका छन् । जस्तै भुवनेश्वरको नालन्दा बौद्ध अध्ययन संस्थानले बौद्ध दर्शन, इतिहास तथा संस्कृति अध्ययन गर्ने प्रोग्राम खोलेको छ । त्यस्तै भुवनेश्वरकै उत्कल विश्वविद्यालयमा पनि बौद्ध अध्ययन विभाग छ जहाँ बौद्ध अध्ययनमा पोस्ट ग्राजुएट कोर्स खोलेको छ । यस प्रकार हेर्दा यहाँ बुद्ध धर्मको राम्रै विकास हुने सम्भावना भने देखिन्छ ।

बौद्ध मासिक आनन्दभूमि चैत्र २०८०मा प्रकाशित

फोटोहरु इन्टरनेटका विभिन्न साइटहरुबाट साभार गरिएका हुन् ।

Buddhism in Odisha (India), published in Buddhist Monthly “Anandabhumi”, from Kathmandu, Nepal in 2024 March.

Photos are taken from the Internet social media.

https://bit.ly/4awNdwH

रामग्राम लीज काण्ड : लुम्बिनी क्षेत्रमा के बनाउने?

 

राजेन मानन्धर

भगवान बुद्धको जन्म भएको २५ सय वर्ष भइसक्यो । यहाँ लुम्बिनीमा बुद्ध जन्म भएको भनेर थाहा भएको पनि १०० वर्ष भइसक्यो । यो थाहा पाएर संसार भरका बौद्धहरु खुशी भए तर नेपालको सरकार भने कहिल्यै खुशी भएको देख्न पाएका छैनौं । त्यही भएर त यो पवित्र भूमिलाई के गर्ने भनेर कहिल्यै कुनै सरकारले सरकार प्रम्ुखले पनि एउटा दूरगामी दृष्टिकोण बनाएर बोल्न सकेका छैनन्, काम गर्न सकेका छैनन् । आजका मितिसम्म पनि सरकारले लुम्बिनीमा जे जस्तो गरेको छ त्यसले नेपालका बौद्धहरुलाई गर्व भन्दा पनि विदेशी बौद्ध मित्रहरुका सामु लज्जित मात्र बनाएको छ ।

सन् १८९६मा जनरल खड्ग समशेरले र एए फुरहररले लुम्बिनीमा रहेको अशोक स्तम्भ भेट्टाएपछि र त्यसमा लेखिएको अभिलेखले यो नै भगवान बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी हो भन्ने प्रमाणित भएपछि विश्वको ध्यान यस बन्जर भूमिमा आकर्षण भयो । त्यस पछाडि यहाँ के के भयो को को आए कसले के के गर्यो भन्ने यहाँ बेलिबिस्तार लगाउन खोजेको छैन, न यो सम्भव नै छ । अरु सबै बिर्सेर पनि उल्लेख नगरी नहुने एउटा मात्र कुरा भनेको यहाँ बनेको गुरुयोजना नै हो, जसलाई संयुक्त राष्ट्र संघका तत्कालिन महासचिव उ थान्तको प्रयासले जापानका आर्किटेक्टको परिकल्पनामा बनायो र जसलाई नेपाल सरकारले सन् १९६८मा स्वीकृत पनि गर्यो ।

अब यो गुरुयोजना अनुसार के विकास भयो वा भएन वा यसको विपरित पो काम भयो कि भन्ने बारे पनि यहाँभन्दा माथि छलफल नगरौं । यति मात्र भनौं कि लुम्बिनी क्षेत्रमा जति पनि विकास वा विनास भयो त्यो सबै अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध समुदायको सल्लाह, दान र दबावमा मात्रै भएको छ । नेपाल सरकारले यसमा हामीले यति गर्यौं भनेर गर्व गर्ने ठाउँ निकै थोरै मात्र बाँकी राख्यो । यसका साथै कपिलवस्तु, निग्रोधाराम, गोटिहवा, निग्लिहवा, अरौराकोट, सगरहवा, देवदह तथा रामग्राम जस्ता ठाउँहरुको नामको सूचि निकालियो । यी ठाउँहरुमा नेपाल सरकारले के गरे के गरेको छैन भनेर यहाँ शब्द खर्च गरिरहनु परेन । ती ठाउँमा पाइला टेकेर हेर्ने सबैले छर्लङ्ग देखेकै छ ।

अब मुख्य प्रसङ्ग रामग्राममा प्रवेश गरौं । बौद्ध ग्रन्थहरुको अनुसार कुशिनगरमा भगवान बुद्धको महापरिनिर्वाण भएपछि उहाँको शवको दाह संस्कार पछि केही मोतीका दाना जस्ता अस्थिधातु बाँकी भए । दाह संस्कारमा उपस्थित त्यसबेलाका सबै बौद्ध राज्यहरुको बिच ती अस्थिधातुका दानाहरु आफ्नो देशमा लान पाउनुपर्ने माग सहित युद्ध नै गर्न तम्सिए । र पछि उनीहरुले एक जना द्रोण नाम गरेका पण्डितको सहायताले त्यसलाई आठ भागमा विभाजन गरेर लिए । त्यसलाई तत्कालीन मगध, बैशाली, कपिलवस्तु, अलकप्प, कोलीयग्राम, वट्ठदिप, पावा र कुशिनगरका राजाहरुले लगे । उनीहरुले भगवानबुद्धप्रतिको श्रद्धाअनुरुप आआफ्नो स्थानमा ती अस्थिधातु लगेर विशाल स्तुप बनाएर बुद्धधर्मलाई निरन्तरता दिए । त्यसमध्ये कोलियग्रामका राजाले त्यस अस्थिधातुलाई राखेर बनाएको स्तुप नै रामग्राम स्तुप हो ।

पछि इशापूर्व २६८ देखि २३२सम्म शासन गरेका मौर्य सम्राट अशोकले बुद्धधर्मको महत्व बुझी यसलाई सबै देशहरुमा प्रचार गर्ने भनेर ती सबै स्तुपबाट अस्थिधातु निकाली त्यसबाट ८४ हजार स्तुप बनाउन लगाई सम्पूर्ण भारत वर्षमा स्थापना गर्ने योजना बनाए । बौद्ध ग्रन्थहरुमा उल्लेख भए अनुसार सम्राट अशोकका दुतहरुले यहाँ रामग्राममा अस्थि निकाल्न आउँदा यहाँका नागहरुले रक्षा गरेको कारण यहाँको अस्थि सुरक्षित भयो । पछि कालान्तरमा इशाको पाँचौं शताब्दीमा फाहियान र सातौं शताब्दीमा हुयेनसाङ जस्ता यात्रीहरुले यस तीर्थस्थलको भ्रमण गरेको वा यसको बारेमा वर्णन गरेर लेखेको ऐतिहासिक दृष्टान्त पाइन्छन् । अहिलेको ढिस्को भने सन् १८९९मा एसियाटिक सोसाइटी अफ बेङ्गालका इतिहासकार डाक्टर डब्लु होयेले पत्ता लगाएका थिए । पछि सन् १९६४मा एसबि दिवबाट यो स्तुप हो भन्ने प्रमाणित भयो ।

यहाँ जमिनको सतहमा सन् १९९७ तथा १९९९मा भूभौतिक सर्भेक्षण गरिएको थियो । यसबाट यस स्तुपको पूर्व र उत्तरमा चतुष्कोणीय विहारहरुको अवशेष भएको निक्र्यौल गरिएको थियो । पछि पुरातत्व विभागका शुक्रसागर श्रेष्ठले सन् १९९९ तथा २००४को बिचमा उत्खनन् पनि गरे । त्यसबाट यस क्षेत्र मौर्यकाल अर्थात् ईशा पूर्व ३२२ देखि १८५को बिचमा तथा गुप्तकाल अर्थात् ईशाको ३२० देखि ईशाको ५५० को वरिपरी विकसित भएको निष्कर्ष निकालिएको थियो ।

यद्यपि यसबेला उत्खनन् कार्यमा संलग्न हुनुभएका पुरातत्वविद् शुक्र सागर श्रेष्ठले लेख्नुभएको लेखको आधारमा भन्ने हो भने त्यसबेला त्यहाँ कुनै उल्लेखनीय पुरातत्विक वस्तुहरु नपाइएको देखिन्छ । उता लुम्बिनी विकास कोषले भने उक्त उत्खनन्मा स्तुपको मुख्य गर्भको संवेदनशील ठाउँमा नछोएको कुरा उल्लेख गरेको छ । यहाँ शंका गर्नुपर्ने ठाउँ देखिन्छ । अहिलेलाई यति मात्र भनौं ।

त्यस्तो महत्वपूर्ण मानिएको स्तुपको उत्खनन् भयो, प्रतिवेदन निकालियो । त्यस पछि के भयो त? यस प्रश्नको चित्तबुझ्दो जवाफ कसैसँग भएको देखिएन । त्यसपछि न अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चासो देखाइयो, न सरकारी पक्षबाट नै कुनै संरक्षण वा विकास निर्माणको लागि ठोस कदम चालेको पाइयो । यो पुनः ढिस्कोको ढिस्को नै रह्यो ।

पछि २०७६ कार्तिक २८ गते रातोपाटीमा रामग्राम स्तुप क्षेत्रको जियो फिजिक्स सर्भे सम्पन्न भएको समाचार छापियो । उक्त समाचारमा बताए अनुसार युनेस्कोमार्फत फ्रान्सको ओरेन्टिल कल्चरल हेरिटेज साइट प्रोटेक्सन एलाइन्सको आर्थिक सहयोगमा नेपाल सरकार पुरातत्व विभाग, लुम्बिनी विकास कोष र बेलायतको दुरह्याम विश्वविद्यालयका विज्ञ टोलीले एक हप्तासम्म विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृतको प्रक्रियामा रहेको स्तूप क्षेत्रमा बृहत् अध्ययन गरेको थियो ।

त्यस्तै प्रकारले लुम्बिनी विकास कोषका उपाध्यक्ष भिक्षु मैतेयले विश्वसम्पदा सूचीमा सूचिकृतको प्रक्रियामा रहेको रामग्रामलाई विश्वसम्पदा सूचिमा समावेशका लागि यथेष्ट प्रमाण सङ्कलन गर्न र “रामग्रामको विकासका लागि बनाइएको गुरुयोजना”लाई पूर्णता दिनसमेत यसपटक स्तूपको समग्र क्षेत्र समेट्ने गरी बृहत् अध्ययन गरिएको बताउनुभएको थियो । यसबेलादेखि यहाँ कुनै गुरुयोजना बनिरहेको संकेत मिल्दछ । तर कसले किन बनाउँदैछ भनेर खुलेर कुरा निस्केको देखिएन ।

२०७६ माघ १६ गते अनलाइन खबरमा समाचार छापियो रामग्राम स्तुप क्षेत्रको गुरुयोजना तयार भनेर । यसका अनुसार लुम्बिनी विकास कोषले सात अर्ब लागतको गुरुयोजना बनाएको हो । यस अनुसार ११६ बिघा जग्गा समेटेको यस गुरुयोजनामा जग्गा अधिग्रहण गर्न १ अर्ब ५० करोड र संरचना निर्माणका लागि साडे पाँच अर्ब लागत अनुमान गरिएको थिो । त्यसमा लम्बिनी विकास कोषका योजना प्रमख इन्जिनियर सरोज भट्टराइले कोषको कार्य समितिले गुरुयोजनालाई सैद्धान्तिक स्वीकृति प्रदान गरी फाइन अर्थ मन्त्रालय पठाएको पनि बनाउनु भएको थियो । उक्त समाचार सँगै छापिएका गुरुयोजना अन्तर्गत बनिने संरचनाहरुको थ्रिडि डिजाइनका फोटोहरु अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका थिए । नेपालमा यस्तो परियोजना बन्ला र भन्ने जस्तो लागेको थियो । तर समाचारमा भने कुनै विदेशी संस्था वा कन्सल्टेन्सीको संलग्नताको संकेत दिइएको थिएन ।

२०७७ पुष २० गते रेडियो परासीमा एक समाचार प्रकाशित भएको थियो जसमा प्रधानमन्त्री केपि शर्मा ओलीको सुझाव समेटेर गुरुयोजना बनाइको र तयार भएको उल्लेख थियो । यस अनुसार झण्डै साडे चार सय बिगाहा जमिन अधिग्रहण गर्नुपने थियो । यस महत्वाकांक्षी गुरुयोजना कसरी कार्यान्वयन होला जस्तो सबैलाई लागेको हुनुपर्छं ।

उक्त समाचारमा लुम्बिनी विकास कोषका तत्कालिन उपाध्यक्ष अवेधश कुमार त्रिपाठीले रेडियो परासीसँग कुराकानी गर्दै गुरुयोजनाको पहिलो ड्राफ्ट स्वीकृतिका लागि प्रक्रिया अगाडी बढाइएको बताउनुभएको थियो । पर्यटन र अर्थमन्त्रालयमा स्वीकृतिको प्रक्रिया अगाडि बढाइएको भनिएको उक्त गुरुयोजना अन्तराष्ट्रिय विज्ञहरुसँगको परार्मश पछि तयार पारिएको र त्यसमा प्रधानमन्त्री ओलीले थप केही सुझाव दिनुभएको भनिएको थियो । सरकार फेरिसक्दा पनि उक्त गुरुयोजना कहाँ पुग्यो भन्ने खासै जानकारी अरुलाई भएन ।

यसै बिच जेठ ७ गते संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले लुम्बिनी विकास कोषका उपध्याक्ष भिक्षु मैतेयको कार्यकाल सकिनै लाग्दा कोषलाई त्यसले गरिरहेको केही असावधानीपूर्ण कामका बारेमा १३ बुँदे स्पष्टीकरण सोधेको भन्ने समाचार आयो । हुन त कोषका धेरै जसो कामहरु शंकाको घेरमा नै हुने गर्छ । तर यसबेला यसले कोषले आफ्नो क्षेत्राधिकारभित्र तोकिएका काम सम्पादन गर्ने क्रममा कोषको हित विपरीत हुने र गैरकानुनी रुपमा भएको गुनासो तथा जानकारी पाइएको भनिएको थियो । यसले सरकार कोषप्रति सन्तुष्ट थिएन वा दुइटाको बिचामा ठुलै खिचातानी उठ्यो भन्ने संकेत दिन्छ । अथवा यो पत्र मन्त्रालयको कुनै कुरा नमानेको कारणले तत्कालिन उपाध्यक्षलाई थर्काउने उद्देश्यले पठाएको पनि हुन सक्छ भनेर पनि आशंका गर्ने ठाउँ छोडेको थियो ।

यसै बिच २०८० साउन १० गते कोषको उपाध्यक्ष भिक्षु मैत्तेयको कार्यकाल सकियो र नेकपा माओवादी केन्द्रका केन्द्रीय सदस्य समेत रहेका डा. ल्हारक्याल लामालाई साउन १६ गते पाँच वर्षका लागि पुष्पकमल दहालको नेतृत्वको मन्त्रिपरिषद्ले कोषको उपाध्यक्ष पदमा नियुक्त गरे ।

हामीले पढेको, सुनेको कुरा नै हो । लामा विवादास्पद पृष्ठभूमिका व्यक्ति हुनुहुन्छ । उहाँ तत्कालीन झलनाथ खनाल सरकारको पालामा अर्थराज्यमन्त्री हुनुभएका उहाँ दुईवटा राहदानी भएको प्रकरणमा विवादित बनेर मन्त्रीबाट हट्न बाध्य हुनुभएको थियो । ठगी तथा हातहतियार सम्बन्धी अपराधमा पटक–पटक पक्राउ पर्ने गरेका थिए भन्ने समाचार बारम्बार आइरहने गर्दछ ।

उपाध्यक्ष भएर आउने बित्तिकै उहाँले काठमाडौंमा सम्पर्क कार्यालय खोल्ने निर्णय गरेर आफैलाई विवादमा पार्नुभयो भने फेरि मायादेवी मन्दिरको जिर्णोद्धार गर्न व्यक्तिगत रुपमा ७ करोड सहयोग गर्ने भनेर अर्को शंकाको घेरामा पर्नुभयो । हामीलाई थाहा भएकै कुरा हो, माओवादी लगायत नेपालमा सत्तामा जाने सबै पार्टीहरुले विशेष कामका लागि विशेष अनुहार भएका र लुगा लगाएका कार्यकर्ताहरु यसरी नियुक्त गर्नलाई तयार पारिराखेका हुन्छन् ।

२०८० मङ्सिर २६ गते गोरखापत्रले राससको एक समाचार प्रकाशित गर्यो जस अनुसार बुद्धको अस्तुधातु रहेको एतिहासिक तथा धार्मिक स्थल रामग्राम स्तुपमा आयोजित कार्यक्रममा सहभागी हुन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड नवलपरासी जानुभयो । उक्त कार्यक्रममा प्रधानमन्त्रीले रामग्राम स्तूप क्षेत्र विकासको गुरुयोजना कार्यान्वयनका लागि प्रतिबद्धता व्यक्त गर्नुभएको थियो । लुम्बिनी विकास कोषको नेतृत्वमा रामग्राम नगरपालिका र द प्रोमिस ल्यान्ड नामक संस्थासँगको सहकार्यमा उक्त कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । सो अवसरमा संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्ययनमन्त्री सुदन किराँतीले रामग्राम स्तूप क्षेत्रको महत्वको चर्चा गर्नुभएको पनि स्मरणीय छ ।

अधिकारसम्पन्न नगरपालिकाले आफ्नो नगरविकास आवधिक गुरुयोजनामा रामग्रामको उत्खनन्को बारेका स्पष्ट केही उल्लेख नगरेको अवस्थामा कुन गुरुयोजनाको बारेमा प्रधानमन्त्रीले बोल्नु भएको भन्ने कुरा त्यहाँ स्पष्ट थिएन । तर पनि उक्त कार्यक्रमको तामझामको तसबिरहरु हेर्दा त्यो नगरपालिकाको स्तरको कार्यक्रम जस्तो देखिँदैनथ्यो । अनि प्रधानमन्त्रीले प्रतिवद्धता जाहेर गर्नु पनि असाधारण नै थियो ।

कोषले आफ्नो फेसबुक पेज मार्फत यस कार्यक्रमलाई रामग्राम क्षेत्रको विकासको दुरगामि योजना शुभारम्भ गरिएको भनेको थियो । यसलाई लुम्बिनी विकास कोषको नेतृत्वमा रामग्राम नगरपालिका र द प्रोमिस ल्यान्डको आयोजनामा मंगलबार रामग्राममा आयोजित कार्यक्रम भनेर पनि स्पष्ट पारेको थियो ।

अब । माघ १६ गते कान्तिपुरमा एउटा सनसनीखेज समाचार आयो — बुद्धको अस्थिधातु समाधिस्थल बिनाप्रतिस्पर्धा ९९ वर्षलाई लिजमा भन्ने । यस अनुसार लुम्बिनी विकास कोषले रामग्राम क्षेत्रमा उत्खनन एवं बौद्ध स्तूप निर्माण गर्न बिनाप्रतिस्पर्धा निजी कम्पनीसँग समझदारी गरेको बुझिन्छ । सर्वसाधारणको ११६ बिघा जग्गा अधिग्रहण हुने गरी १२० बिघा (स्थानीयको करिब ११६ बिघा, कोषको ७५ कट्ठा र पुरातत्व विभागको १० कट्ठा) जमिन ९९ वर्षका लागि लिजमा दिने गरी भएको उक्त समझदारी अनुसार स्थानीयको जग्गा कोषले अधिग्रहण गर्ने गरी यसकोे उपभोग सिंगापुर स्थित मोक्ष फाउन्डेसनले र व्यवस्थापन प्रमिस्ड ल्यान्ड नामक संस्थाले गर्ने देखिन्छ ।

यति ठुलो बजेटको यति धेरै जग्गामा फैलिने र यति लामो समयसम्म देशको जमिन कुनै अमुक विदेशी संस्थालाई बिना प्रतिस्पर्धा सुम्पने यस्तो महत्वाकांक्षी परियोजनाको बारेमा यसरी अकस्मात खुलासा हुनु र अगाडि कहीँकतै गाइँगुइँ समेत नसुनिनु, पत्रपत्रिकामा चर्चा नहुनु कम्ति आश्चर्यको कुरा थिएन ।

कारण यस्तो रहेछ — प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालका घरबेटी तथा विवादास्पद निर्माण व्यवसायी शारदाप्रसाद अधिकारीका छोरा निकेश प्रमिस्ड ल्यान्डका सञ्चालक रहेछ । र मंसिर २६ मा रामग्राममा स्तूप निर्माण र उत्खनन परियोजनाको शिलान्यास जस्तो नरपालिकाको कार्यक्रम जस्तो देखिने कार्यक्रममा पनि दाहाल प्रमुख अतिथि भएर त्यो तामझामको कार्यक्रममा शोभा बढाइरहनुभएको थियो ।

सामाजिक सेवामा लाग्नेहरुलाई थाहा भएकै कुरा हो, राजधानी जस्तो ठाउँमा स्थानीय समाजसेवीहरुले त्यहाँको कुनै खुला ठाउँमा सानो पार्क बनाउन खोज्दा वा कुनै योगदान भएका व्यक्तित्वको सालिक राख्न खोज्दा वडा लेभलबाटै सयथरी बखेडा खडा गरिन्छ, स्थानीय जनताको आवश्यक लगानी वा श्रमदान राख्ने भन्दा पनि असम्भव नै जस्तो गरी फाइल हुत्याइँछ, अनि मेयर हुँदै मन्त्रीको फोन गराउनु पर्ने हुन्छ । तर यहाँ एक शताब्दी सम्म सयौं विघा जमिन, त्यो पनि संवेदनशील पुरातात्विक महत्वको, कुनै अमुक स्वदेशी विदेशी संस्थालाई हचुवाको भरमा लीजमा दिँदा पनि दायाँ हातले दिँदा बाँया हातले चाल नपाएको जस्तो नाटक? के यो सम्भव छ?

रामग्राम जस्तो बन्जर र सुनसान ठाउँमा लगानीको कुरा आयो । मोक्ष फाउन्डेसनका कार्यकारी निर्देशक जेम्स सेङले लगानी प्रतिबद्धता गरेको खबर छ । अब त्यहाँ कसैले के लगानी गरेर के नाफा कमाउँछ? कसरी कमाउँछ? नाफा नकमाइने ठाउँमा सिंगापुर जस्तो ठाउँको कुनै कम्पनीले किन अर्बौं लगानी गर्छ ?

अर्को करा, असार ३२ गते ‘रामग्राम स्तूप क्षेत्रको संरक्षण एवं विकास सम्बन्धमा’ कोषका सदस्यसचिव सानुराजा शाक्यल पर्यटन मन्त्रालय, अर्थ मन्त्रालय र पुरातत्व विभागसँग स्वीकृतिका लागि आग्रह गरे । यसै दिन कोषका अध्यक्षसमेत रहेका पर्यटनमन्त्री सुदन किरातीले बैठक बोलाएर काम अघि बढाउने रायसहित सिफारिस गर्न अधिकारीहरूलाई निर्देशन दिएका थिए भनेर पनि समाचारमा भनिएको छ ।
बुझिने कुरा हो, त्यस पत्रमा मन्त्रालयहरु र विभाग सकारात्मक भएनन् होला । अनि सरकारले साउन १६ गते कोषको उपाध्यक्ष पदमा डा लामालाई नियुक्त गरे । उपाध्यक्षको प्रवेशले यहाँ गहिरो अर्थ लाग्छ । मन्त्रालयहरु र विभाग असहमत हुँदाहुँदै उपाध्यक्षले प्रक्रिया अघि बढाएको देखिन्छ । नेपालमा गलत काम यसरी नै अगाडि बढाइन्छ ।

नेपालमा त्यो गुरुयोजना तयार नै भएको होकि भएको छैन कि भन्ने नै स्पष्ट भनाइ नआइरहेको बेलामा उक्त समरोहको समचार लेख्ने क्यारेबियन न्यूज ग्लोबलले त्यो समारोह नै गुरुयोजना विमोचनको भएको भने । यसका अनुसार उक्त गुरुयोजना मिलानका आर्किटेक्ट स्टेफानो बोएरीबाट तयार भएको थियो । समाचार अनुसार रामग्राम स्तुप प्रोजेक्ट भनेको नेपाल सरकार, लुम्बिनी विकास कोष, मोक्ष फाउण्डेशनको सहयोगमा प्रोमिस्ड ल्याण्डको साझेदारी थियो ।

स्वाभाविक हो, यो रामग्राम लीज काण्डको समाचार आएपछि राजधानीमा तरङ्ग फैलियो । विशेष गरी सामाजिक सञ्जालमा यसको ठाडो विरोध भयो । केही बौद्ध संस्थाहरुले विज्ञप्ति मार्फत नै विरोध गरे । धेरैले यो मन पराएन र ठेक्का पाउने नेपाली कम्पनीका समर्थकहरुले पनि बोेलेन । यस काण्डमा सबै भन्दा बढी विरोध हुनुको कारण लीज थियो । हुन पनि हो, रामग्राम बन्नु पर्छ, सँधै त्यो घाँसे ढिस्को भइरहनुभएन भन्ने माग जायज हो । बनाउन त दिने, तर लीजमा किन दिने? लीज भन्ने बित्तिकै आउने एक शताब्दीसम्म हाम्रो पवित्र भूमि, स्तुपको अवशेष, त्यसभित्र रहेका पुरातात्विक सामाग्री अनि १२० बिघा जमिन सिंगापुरको कम्पनीको हुने भयो, नेपाली कम्पनी त ठेक्का लिनलाई उभ्याइएको लिलिपुट जस्तो मात्र हो, यो सबै बुझेकै कुरा हो । त्यस्तो कम्पनीले त्यहाँ जुन चित्रमा देखाइएको हो, त्यस्तो निर्माण गरेर के पाउने होला ? यो कौतुहलता जाग्नु स्वभाविक हो । त्यहाँ रमणीय पार्क बनाएर २० वा १०० रुपैंयाको प्रवेश शुल्कबाट ७ अर्ब र त्यसपछि नाफा कमाउँछु भनेर त पक्कै हैन । नभए किन यहाँ पैसाको खोला बगाउन आउँछ त? भन्नेजस्ता धेरै प्रश्नहरु जन्माएको छ ।

अन्ततः माघ १६ गते कोषका उपाध्यक्ष लामाले रामग्राम स्तूप नीजि कम्पनीलाई ९९ बर्षका लागि दिने सम्झौता नै नभएको भनेर विज्ञप्ती मार्फत खण्डन गर्नुभयो । तर पनि माघ २८ गते प्रतिनिधि सभाको सार्वजनिक लेखा समितिले रामग्राम क्षेत्रमा उत्खनन एवं बौद्ध स्तूप निर्माण गर्न बिनाप्रतिस्पर्धा निजी कम्पनीलाई सुम्पिनेगरी भएका सम्पूर्ण प्रक्रिया रद्द गर्न निर्देशन दियो । यसका साथै निर्णय प्रक्रियामा सामेल व्यक्तिमाथि अनुसन्धान गर्न भनेको छ भने यो प्रकरणमा अनुसन्धान गर्न अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगलाई समेत निर्देशन दिएको छ ।
अनि फागुन १ गते लुम्बिनी विकास कोष कार्यकारिणी समितिको बैठकले रामग्राम क्षेत्र उत्खनन एवं बौद्ध स्तूपलगायत संरचना निर्माण तथा व्यवस्थापनका लागि भएका सबै सम्झौता, समझदारी रद्द गर्यो ।

०००

एउटा नहुनु पर्ने कुरा रोकियो, यसमा बौद्ध अबौैद्ध सबै खुशी हुनु स्वभाविक थियो । तर कुरा यतिमै यो मुद्दा समाप्त भने हुँदैन । यस सम्झौता रद्दले बुद्ध धर्म र बौद्ध तीर्थ स्थल प्रति माया र ममता भएका बौद्धहरुका साथै अन्य एक प्रकारका मानिसहरु पनि खुशी भए — एउटा ती मानिसहरु जो लुम्बिनीमा कहिल्यै कुनै विकास नै नहोस् अनि त्यहाँ टुटेफ्ुटेका ढुंगा माटो मात्र देखाइरहोस् र सरकारले लुम्बिनीको विकासको नाममा सयौं आफ्ना मानिसहरुलाई जागिर दिइराख्न पाउँ वा ठेक्कापट्टा चलाएर आफ्ना पार्टीका लागि राज्यको र विदेशीहरुले खन्याउने धन कुम्ल्याउन पाउँ भन्नेहरु । यसबारे केही चर्चा नगरी रामग्राम लीज काण्डको बारेमा चर्चा अधुरो नै रहन्छ ।

जबदेखि रुपन्देहीको जंगलमा अशोक स्तम्भ भेटियो र त्यो ठाउँ भगवान बुद्धको जन्म भएको पवित्र भूमि हो भनेर प्रमाणित भयो, तबदेखिको इतिहास सरसरी हेर्दा थाहा हुन्छ, कि नेपालको सरकार त्यहाँ कुनै पनि विकास गर्नका लागि लालायित वा तयार पनि भएको देखिँदैन । अहिलेसम्म लुम्बिनी क्षेत्रमा जति पनि विकास (वा विनास, जुन सुकै ढंगबाट ब्याख्या गरेपनि) भयो त्यो विदेशी बौद्धहरुको अनुग्रहको फल मात्र हो । त्यसमा पनि पाइलै पिच्छे विदेशी बौद्धहरुलाई यहाँ दान गर्न, चन्दा सहयोग दिन अवरोध खडा गर्ने र निर्माण कार्यमा अवरोध गर्ने मात्र भएको छ भन्ने कुरा लुम्बिनीमा बसेर हेर्दा र अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध संघसंस्थाहरुको औपचारिक अनौपचारिक कुराकानी वा लेखनहरु पढ्दा अन्दाज गर्न सकिन्छ ।

लुम्बिनी गुरुयोजना क्षेत्रमा विभिन्न देशका बौद्ध संस्थाहरुले विहार मन्दिरहरु बनाइदिएका कारण अलि हेर्न लायकको भएको बाहेक वृहत् लुम्बिनी क्षेत्र भनेर चर्चा गरिने अन्य क्षेत्रहरु — कपिलवस्तु, निग्रोधाराम, गोटिहवा, निग्लिहवा, अरौराकोट, सगरहवा, देवदह तथा रामग्रामको विजोग त्यहाँ पुगेका हरेक तीर्थयात्रीहरुले देखेकै हुन्छ । नेपालका मन्त्री, अन्य जनप्रतिनिधिहरु तथा सरकारी कर्मचारीहरु मौका मिल्यो कि बौद्ध सभा, सेमिनार वा सम्मेलनमा भाग लिन विभिन्न बौद्ध देशहरुमा गइरहेका हुन्छन् । उनीहरुले त्यहाँबाट के सिकेर आउँछ होला ? अनि त्यसबाट अलिकति पनि प्रभावित भएर वा विदेशीहरु सामु लज्जित भएरै भएपनि केही आफ्नै बजेटबाट निर्माण संरक्षण गरेको भए यस्तो हविगत भइरहँदैनथ्यो होला ।

नेपालकै सन्दर्भमा कुरा गर्दा यहाँ विकास भनेकै निर्माण हो । सरकारमा बसेका, कर्मचारी तथा समाजका टाठाबाठालाई विकासमा यसकारण पनि रुचि हुन्छ कि त्यहाँ निर्माणको कुरा आउँछ, निर्माण सँगै ठेकेदार अनि ठेकेदारसँगै कमिसन । रामग्रामको कथित गुरुयोजनाको भित्री कुरा पनि यही हो ।

अब रामग्रामको कुरा । रामग्राम बौद्धहरुका लागि अत्यन्त महत्वपूर्ण तीर्थ स्थल हो भनेर पत्ता लागेको पनि ६० वर्ष भइसक्यो, अनि उत्खनन्को काम भएको नै २० वर्ष भइसक्यो । तर त्यहाँ काम त्यति मात्र भएको छ, जति त्यहाँ जाँदा हाम्रो आँखाले देख्न सक्छौं । आफ्नो मातहतको बजेटबाट एक दुइलाख पनि खर्च गर्न कन्जुस्याइँ गर्ने नगरपालिकाले वा कोषले कसरी ७ अर्बको (अझ परियोजना पुरा हुँदा २५ अर्बको ) कामको कल्पना गरे? यो कुरा बडो ताज्जुबको छ । आफुले गर्नु परे सुको खर्च नगर्ने तर अरुलाई खर्च गराउन पाए पुरै ब्रम्हलोक आफ्नै ठाउँमा बनाउन लगाउने जस्तो नियत देखियो रामग्राममा । अनि अर्को कुरा यस्तो राष्ट्रिय महत्वको परियोजना किन गुपचुप, यसमा मन्त्रालय, पुरातत्व विभाग र कोषको धारणा फरक हुनुपर्ने किन? अनि एउटै कम्पनीलाई सुटुक्क दिनुपर्ने किन?

अब मुख्य कुरामा आउँ । सरकार आफैले रामग्रामको विकास गर्न चाहेन र गरेन — यो एउटा पक्ष हो भने अर्को पक्ष भनेको विदेशी पैसामा रातारात रामग्राम बनाउन लगाउने चाहना पनि सफल भएन । अब रामग्रामको भविष्य के त ? भन्ने प्रश्न उठ्नु स्वभाविक हो । नेपाल सरकारले अब आँखा खोलेर यो त बनाउनै पर्ने ठाउँ हो भनेर बुझेर त्यहाँ विश्वका अन्य बौद्ध तीर्थ स्थल जस्तै विशाल स्तुप वा अन्य मन्दिर बनाउला भन्ने आशा गर्ने ठाउँ त बाँकी छ जस्तो लाग्दैन । यसरी हेर्दा बल्ल बल्ल देखिएको आशाको किरणमा पनि बादल लागेको जस्तो देखियो ।

अन्तमा, जहाँ जति राष्ट्रप्रेमको कुरा गरेपनि लुम्बिनी क्षेत्रमा बनाउने भनेको त विदेशीको पैसाले नै हो । उनीहरुको आँखामा नेपालका बौद्ध तीर्थस्थलहरु हिरा हुन्, त्यसैले आफ्नो कमाइको पाँच दश प्रतिशत यस पवित्रस्थलमा पोखाएर आफ्नो जीवन सफल बनाउन चाहन्छन् । यस्ता अर्बौं अर्बका प्रजेक्टहरु धेरै लाइन लागेर बसेका हुन्छन् । यदि नेपाल सरकारले यो कुरालाई मात्र बुझ्यो भने, त्यहाँबाट आउने पैसामा कमिशन पाइएला कि भनेर र्याल मात्र नचुहाएपनि हाम्रा घाँसे ढिस्काहरु र इँटाका टुक्राहरु विश्वमै देखाउन लायकका सुन्दर धार्मिक तीर्थस्थल बन्ने थिए । विश्वभरीका बौद्धहरु ओइरिने तीर्थस्थल बन्ने थिए ।

अबको अवस्थामा नेपाल सरकारले आफै नेतृत्व लिएर, पारदर्शी भएर अनि यस्ता काम अगाडि बढाउनु पर्छ । कमसेकम हुन गइरहेको काममा बाँझो नहाल्न र धेरै फाइदा नलिन आफ्ना कार्यकर्तालाई सचेत गराउनु पर्छ । यसका साथै बौद्धहरुले नेपाल सरकारलाई दबाव दिन र खबरदारी गर्न पनि जरुरी छ । यसको लागि नेपालका सबै बौद्ध समुदाय, बौद्ध संघसंस्थारु तथा अन्य सबै एकजुट भएर राष्ट्रिय हितको लागि प्रतिबद्ध हुनुपर्छ । नेपालका सुनौला दिनहरु यिनै हाम्रो सरकारले अपहेलना गरेर छाडेका बौद्ध तीर्थस्थलहरुमा लुकेका छन् ।

Published in Anandabhoomi February 2024

https://bit.ly/49oqq60