राजेन मानन्धर
बाःछिति दुखः जुइकाः अन्तय् स्वनिगःया फोहर व्यवस्थापन आःयात जूसां जूगु दु । फोहर धमाधम मुनेगु शुरु जूगु दु । मनूतय् सासः ल्हाये छिनावःगु दु । थ्व हे स्थायी समाधान ला मखु, अय्नं शहरीतय्गु मिखाया न्ह्यःने फोहर मदयावंगु दु । थ्व हे झ्वलय् स्वनिगःया फोहर व्यवस्थापनया ज्यायात कयाः भचा दुवालेगु कुतः थन जुइ ।
आःतकया अवस्था थथे दु । येँ महानगरपालिका व फोहर वायेयंकीगु थाय् (अथे धइगु ककनी गाउँपालिका, धुनिबेंसी नगरपालिका आदि)या स्थानीय जनप्रतिनिधिपिनिगु दथुइ सहमति जुइवं बाःछि न्ह्यःनिसें राजधानीयात हे अस्तव्यस्त अले जनस्वास्थ्यया ल्याखं खतरा हे जुयाच्वंगु फोहर झिन्हु वा झिंन्यान्हु दुने वायेयंकेगु धाःगु दु । येँ महानगरपालिका वातावरण व्यवस्थापन विभागं शुक्रबार १ सय ५३ व शनिबार करिब २ सय ५० ट्रक फोहोर बन्चरे ल्यान्डफिल साइटय् वायेयंकल । आः न्हिं करिब ३ सय ट्रिपर फोहोर विसर्जन जुइ ।
तर थ्व उलि अःपुक जुइमखु, थज्याःगु तःगु सहमति पुलांपिं मयेरपिं केशव स्थापित व विद्यासुन्दर शाक्यपिन्सं यायेधुंकल । आःया सहमतिइ १ महिना दुने गाडीं फोहोरमैलाया फोहोर लः (लिचेड) पिने मज्वयेक फोहोर ढुवानी यायेत सवारी साधन व्यवस्था यायेगु, ३ महिना दुने सडक व मतया व्यवस्थापन यायेग, दुई महिना दुने लिचेडया वैज्ञानिक व्यवस्थापन यायेगु, ३ महिनादुने बन्चरे डाँडा जःखःया छेँटहरा क्षतिपूर्तिसम्बन्धी निर्णय यायेमाःगु खँ उललेख दु । तर यथार्थय् शहर भचा सफा जुलकि थनया सरकारं प्रतिवद्धा पुवंके ल्वःमंकी अथवा स्थानीय जनताया माग अप्वइ, थ्व थनया पुलांगु बाखं खः ।
मनू गन दइ, मनुखं गन थी थी न्हून्हूगु वस्तुया प्रयोग याइ, अन फोहर जुइ । विशेष यानाः प्लास्टिक थज्याःगु याकनं ध्वगिना मवनीगु बस्तुया प्रयोग जुयावःलिसे फोहरया मात्रा अप्वयावनीगु खः । स्वनीगःया खँ ल्हायेगु खःसा थन मनूतय् सभ्यताया विकास जूगु म्होतिं नं २००० दँ दत धकाः धकाः इतिहासकारतय्सं धाइ । अबलय् निसें हे थन फोहर या उत्पादन जुल धकाः धायेफु । तर अबलय् थन व हे कथं व्यवस्थापन जुयावन, थुकियात समस्याया रुपय् स्वये हे म्वाः । च्व, खि थज्याःगु मनूतय्गु शरीरं प्राकृतिक रुपं उत्पादन जुइगु फोहरयागु व्यवस्थापन यायेगु तकं थनया आदिवासी नेवाःतय्के थःगु हे प्रविधि दु । उकियात तकं थनया मनूतयसं माःकथं छ्यलाः थनया कृषि व्यवस्थायात तकं ग्वाहालि यानाच्वंगु झीसं सिउगु हे जुल । अथे जुयाः ला थन झीगु हे बस्ती सिथय् सिथय् बाः वनाच्वंगु खुसि बागमति, विष्णुमति, हिजाखुसि, तुखुचा आदि झीगु लागि धः मखु तीर्थ जुयाः न्ह्यानच्वन ।
काठमाडौं केन्द्रित विकास
येँ व स्वनिगलय् फोहरया समस्या वःगु या मुख्य कारण धइगु हे नेपालया येँ केन्द्रित विकास खः । विकासया क्रमय् देशय् अनेक अनेक परिवर्तन वल । न्ह्यागु हे परिवर्तन वःसां थुकिया अन्तोगत्वाः परिणाम धइगु देशया यक्वस्वया यक्व जनसंख्या काठमाडौं केन्द्रित जुल । न्ह्याथाय्यापिं मनूतय्त नं थ्व हे येँ च्वनेमाःगु जूवबलय् थन फोहर अप्वइगु स्वभाविक खः ।
जनसंख्याया चाप
गुलि गुलि जनसंख्या अप्वइ, उलि उलि हे फोह अप्वइ । थ्व सामान्य नियम हे जुल । न्हापा गथे थनया फोहर थन हे व्यवस्थापन जुइगु खः, व लिपा जूलिसे सम्भव मजुयावन । विकल्प, समाधानया उपाय मालेमाल । थपाय्धंगु स्वनिगलय् गुलि मनूत च्वनेजिउ धइगु गनं ल्याःचाः मदु । येँयात विश्वया हे छगू यक्व जनघनत्व दूगु शहरत मधये छगूया रुपय् काइ । मनू जक अप्वल थन, तर व्यवस्थापनया साधन बढेमजुल ।
फोहर उत्पादन
हरेक यक्व मनू दुथाय् फोहर यक्व दइमखु । थ्व अन च्वंपिं मनूतय्गु शिक्षा, नैतिक शिक्षा, संस्कार व सभ्यताया खँ खः । गुलिस्यां यक्व फोहर याइ, गुलिस्यां म्हो । फोहर यक्व जनावर पंक्षीं याइगु मखु, मनूतय्सं हे याइगु खः । कमसल सामानया व्यापार, सफाइप्रति चेतनाशुन्य, अले फोहर यक्व वाइपिं मनूत धनी धइगु सोचाइनं नं थन स्यंकाच्वंगु दु ।
फोहर उत्पादन याःपिन्सं फोहर छुटेमयाइगु, छेँ दक्व थःत म्वाःगु बस्तु फोहर धकाः वायेहइगु, थःथाय् छेँ जक सफ जूसा गाः अले फोहर व्यवस्थापन मजुयाच्वंगु इलय् तकं निन्हुप्यन्हु छेँय् दुने फोहर तयामतइगु थज्याःगु प्रवृति नं थन भयावह दु ।
फोहर विभाजन
फोहर अःपुक धायेगु खःसा स्वता कथंया जुइ — ध्वगिनावनीगु, हानं छ्यले जिउगु व हानं छ्यने नं मजिउगु ध्वगिनानं मवनीगु । झीसं अःपुक थःत मयःगु व म्वाःगु दक्व छथाय् हे घलंमलं यानाः वांछ्वइगुलिं हे जक झीगु फोहर यक्व दइगु खः, मखुसा झीसं वानाच्वागु फोहरया स्वब्वय् छब्व जक डम्पिङ साइतय् यंकूसा गाः ।
उकिं गनं फोहोर पिहाँवइ, छेँ, पसः वा उद्योग वा अस्पताल, अन हे फोहोरया बर्गीकरण यानाः वांछ्वयेगु जिम्मेवारी नागरिकतय्सं काल धाःसा महानगर पालिकायात थ्व ज्या बछि स्वयाः अप्वः हे अःपुइ अले व्यवस्थापन नं सुथां ल्हाक्क न्ह्याइ । अथे मयाइपिं छेँ थुवाः, बालं च्वनीपिं अव उद्योग संचालकतय्त सजाय व जरिमानाया कानुन कडा मयायेकं आःयात थ्व उलि अःपुक जुइगु धाःसा मदु ।
न्हापां बायोडिग्रेडेबल फोहरयात छेँय् हे मल दयेकेगु पाखे, वा ट्रान्सफर स्टेशनय् हे मल दयेकेगुयात प्राथमिकता बिइमाल । थुकिया लागि छेँय् छेँय् हे फोहर अगल अगल डस्ट बिनय् तयेमाल, अलग अलग गाडीइ काः वयेमाल, अनं ट्रान्स्फर स्टेशनया अलगअलग थासय् स्टोर जुइमाल, मल दयेकेगु कारखाना दयेमाल, रिसाइक्लिङ प्लान वयेमाल, अले अले व हे कथं व्यवस्थापन जुइमाल । मखुसा छेँय् छेँय् यानागु मिहेनत बेकार वनी ।
फोहर व्यवस्थापन
फोहरया उत्पादन जुइधुंसेलि, व झीत मयःगु वा मनिंगु खःसा उकिया उचित व्यवस्थापन मयासे मगाः । तर छुकियात व्यवस्थापन धायेगु धइगु तःधंगु न्ह्यसः दु । उत्पादन याये गुलि अःपु, व्यवस्थापन याये उलि हे थाकु । ततःधंगु देसय् नं फोहर उत्पादन यक्व याइ तर व्यवस्थापन प्रभावकारी व कम ध्यबां जुइमखु । मनूतय्सं कर पुलीगु जुयाः नगरपालिकायाके यक्व ध्यबा दइ, उकिं माःगु माःथे यायेगु स्वयाः न्ह्याथेयानाःसां ध्यबा खर्चयानाः हे फोहरयात थःगु वा नागरिकपिनिगु मिखां तापाकाबिइ, अथे जुल धायेवं नगरप्रमुख वा नगरपालिका कर्मचारीपिनि यक्व खँ न्यनाच्वनेमालीमखु, सामान्य जनता फोहर गन वायेयंकल, व गुलि हानिकारक जुइफु धकाः वास्ता यानाच्वनीमखु । अथे जुयाः यक्व देसं फोहर धइगु कि समुद्रय् वाइ, कि मरुभूमि वा निर्जन थासय् वाइ । अथवा अःपुक च्याकाछ्वइ ।
झीथाय् नं व हे समस्या खः । गुलि यात मल दयेकेगु, गुलियात गन गथेयानाः रिसाइकल यायेगु वा रियुज यायेगु, मेगुयात गन च्याकेगु वा ल्हाकेगु धइगु स्पष्ट नीति निर्धारण जुइमाल ।
स्थानीय मनूतय्गु मागयात बेवास्ता
शहरय् च्वंपिं मनूत गथे मनूत खः अथे हे डम्पिङ साइटया जःखः च्वनीपिं नं मनूत खः । उमिगु नं जीवन दु, स्वास्थ्य दु, जीवनय् छु्रं प्रगति यायेगु व जीवनस्तर थकायेगु नैसर्गिक अधिकार दु । तर शहरी मनूतय्सं थुकियात बेवास्ता यानाच्वनी, शहरी पक्षया सरकारं उमिगु मागयात लाकमं न्हूयाच्वनी, अले वायेके मबिल कि थ्व राजनीति खः, वा थुकिइ सत्ता इतरपक्षया ल्हाः वा षडयन्त्र दु धकाः आरोप लेयानाच्वनी । थ्व इलय् न्ह्याक्व हे सभ्य, शिक्षित मनूत जूसां व स्थानीयबासीया दृष्टिकोणं थ्व समस्यायात स्वइमखु ।
सरकारया ज्या नं हथाय् जुलकि मिखा तिसिनाः सम्झौता याइ अले लिपा वाथावाथा कनेगु जक जुइ । न्यनेदुकथं सरकारं थथे सम्झौता याःगु १७५ कः जुइधुंकल । तर कार्यान्वयनं स्थानीय जनतायात खुशी याये मफुनि । थज्याःगु हे व्यवहारया कारणं स्थानीय विकास मन्त्री रामकुमारी झाँक्री्र सिसडोलया जनतायाके माफी तक. फ्वनेमाल । उकिं नं थ्व ज्याय् सहकार्य स्वयाः नं स्थानीय जनताया बार्गेनिङयायेगु अवस्थाया जक सिर्जना जूयाच्वंगुयात मखु धायेगु अवस्था मदु ।
झीत मयःगु फोहर उमित गय् यइ? छिमिसं न्हापाया जन्मय् पाप यानावःगुलिं जिमिसं यानागु फोहर छिमिसं घय्पुनाः च्वनेमाः धायेगु शहरीयातय्गु मनस्थितिं यानाः नं थ्व समस्या समाधान जुइत ई कयाच्वंगु खः । थन एकोहोरो मुलपानी, सिसडोल वा बन्चरेडाँडायात जक दोष बियाः आःथें बनचरेया जनतायात ल्ह्वनाः समस्या ततःक्यंकातल धकाः राजनीतिक द्वेष जक प्वंका गबलें नं समाधानया लँपुइ वनेफइमखु ।
नीजिसंस्थाया संलग्नता
नगरपालिका थम्हं दे दक्व फोहरया व्यवस्थापन याये मफइगु जुयाः हे नीजि क्षेत्रयात संलग्न याःगु जुइ । तर थथे वयाः, हरेक घरधनीयाके लय् प्यसः न्यासः दां कयाः नं धइथे सफा यानामबिउगुलिं, इलय् नियमित फोहर काःमवःगुलिं अले व यंकाः न्ह्यःनेलाःथया् खुसिसिथय् वाइगु जुयाः मनूत असन्तुष्ट दु । उकिया लिसें उमिसं म्हःगु ध्यबा गन वन, धइगु पारदर्शिता मदयाः नं जनता थ्व प्रावधानलिसे सन्तुष्ट मदु ।
फोहरय् ध्यबा
झी नगरपालिकां छगू नारा बियातःगु दु — फोहर धइगु मोहर खः, अर्थात् फोहरय् ध्यबा दु । तप्यंक स्वयेबलय् थुकिं फोहर बेवास्ता यायेमजिउ थुकियात ध्यबाय् हिलेजिउ धाःगु थेंच्वं । तर भतिचा थ्व ख्यलय् सनाजूपिन्सं सिउ, फोहर व्यवस्थापनया नामय् लाखौं जक मखु करोडौं ध्यबा उखेथेखे यायेजिउ, अझ यानाच्वंगु हे दु । उकिं हे थन मनूत फोहर व्यवस्थापनया नामय् संस्था चायेका, राजनीतिइ सनाः, गबलें नगरपालिकाया पक्षं सा गबलें डम्पिङसाइटया स्थानीयबासी जुयाः थन व्यवस्थापनया ज्यायात जटिल, दुरुह वा असम्भव हे दयेकाः उकिं न्ह्याबलें लबः कयाच्वंगु दु । थ्व हे खः थनया फोहर व्यवस्थापन मजूगुया कारण ।
थन फोहर छुटेयानाः गाःगु, अथे याइमखु, फोहरया भोलुम अप्वयेकी । अले अन सलंसः ट्रक फोहर वनी, सलंसःमनूयात जागिर नकी, अनया जग्गा अधिग्रहण धकाः सरकारं अर्बौं ध्यबाया बजेट फ्याइ । थ्व दक्व फोहरया ध्यबा मखुला?
फोहरय् राजनीति
देशया हरेक ज्याखँयात प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षरुपं राजनीतिं प्रभावित यानाच्वनी — देय् भिनावंगुया कारण नं राजनीति खःसा भिन ेमफयाच्वनीगु वा अझ स्यनावनीगुया कारण नं राजनीति हे जुइ । उकिं मनूत परिवर्तनया लागि राजनीतिइ प्रवेश याइ, राजनीति वा व्यवस्थाय् दुहाँ मवंकं परिवर्तन हयेफइमखु । अथे हे थन फोहरय् नं राजनीति जुयाच्वनी, अझ राजनीति यायेगु छगू अःपूगु लँपु फोहर जुयाबिइ । सुं राजनीतिज्ञ जनताया वाहवाही कायेयःसा वं फोहरयात तुतां दयेकी, उकियात क्यनाः समस्या दु धकाः खँ ल्ह्वनी, गुलिं ला फोहर व्यवस्थापनय् पंगः थनाः व हे फोहर क्यनाः आन्दोलन यानाजुइ, सरकारयात क्वछुकेगु अले थः सत्ताय् वनेगु लँपु माली । अले गुलिं उकियात समाधान यानाः मसिहा जुइत स्वइ । थुकिया लागि नं फोहर माः । अथे जुयाः नं थ्व वयवस्थापन गबलें पुमवनीगु बाखं खः । थथे याइपिं जक मखु, मेपिन्त फोहरय् राजनीति यात धाइपिं नं गुगुं किसिमं फोहर राजनीतिया हे भाग खः उमिसं नं याइगु व हे खः । प्रधानमन्त्री, स्थानीय विकास मन्त्री, मेयर फोरम, अमुक मेयर व वडा अध्यक्षतय् वं वयात वं वयात दोष यानाः थः जक चाखेजुइगु तर फाइदा व कमिसनया हिस्सा थःत माःगु कथंया खँ जुइबलय् जनता फोहरया राजनीतियात फोहरी राजनीति धायेत बाध्य दु ।
फोहरयात मोहर दयेकेगु, पुनः प्रयोग यायेगु, रिसाइक्लिङ प्लान्ट तयेगु, ग्यास प्लान्ट तयेगु इत्यादि खँ ला हरेक मेयरया म्हुतुइ हे घानाच्वंगु दइ । तर यथार्थया धरातय् अज्याःगु मुस्मां गफं येँ वा स्वनिगःया हे समस्याया समाधान महः ।
बालेन साह केन्द्रित फोहर व्यवस्थापन
येँ महानगरपालिकायात न्हूम्ह मेयरकथं बालेन साह दत । जनतायात वपाखें यक्व आशा दु, चुनावबलय् वं नवाःगु ढंगं क्यं, वयाके थनया हरेक समस्याया रामवाण समाधान दु । मनूतय्सं नं वयात छगू हिन्दी फिल्मया नायक कथं हे विश्वास यानाः त्याकूगु खः । व यायेफुम्ह जुइ तर व जादुगर मखु । थन वं छु याइ, समाधान याये धकाः लाय्ण्डफिलसाइटय् वनाः छु छु नवाइ, अले वं गबलय् समाधान याइ धइगु सकस्यां खन । वं मयाःगु नं मखु, याकःचां यायेफइगु नं मखु । मेयरं माःथाय् प्रधानमन्त्री नं नापलायेमाः वडा अध्यक्ष नं नापलायेमाः । तर स्थानीय जनतायात साडे तीन लाखया ध्वाँस बिइवं अले अन्तिम चरणय् प्रहरी बल व धडपकड यायेवं मनूत सशंकीत जूगु दु ।
तर व स्वयाःनं थन छगू जमात तयार जुयाच्वंगु दु — बालेन यायेफु धाइपिं, वं याइ धाइपिं, वं हे याःगु खः धाइपिं, यायेमफुत कि याके मबिउ धाइपिं, अले न्ह्यागु समस्या नं बालेनयात जक चिइकेमते धाइपिं मनूतय्गु । थ्व कार्यकर्ता धइगु पार्टीया कार्यकर्ता स्वयाः अन्धभक्त अले झन् ग्यानापु । थन मनूतय्सं कमल चित्रकारयात ला आलोचना यात आः वम्ह जक आलोचना स्वयाः पिने लायेमाः धकाः गथे धायेगु? जनतां नं सिउ सछिन्हु मदुनि, ज्या यायेसयेकाच्वंगु दु याना नं च्वंगु दु तर वयात छुं धायेमजिउ धाइपिं वयात किसिम्हय् तयाः नांगां चाहिइकीपिं हे जुयाच्वनी, जुजुया म्हय् वसः मदु धाइपिनिगु नं थाय् दयेमाः लोकतान्त्रिक समाजय् ।
लहना वाःपतिइ पिदंगु 2022 06 22
