Tuesday, November 7, 2017

171106 नेवाः समाज व मिसा स्वतन्त्रता


राजेन मानन्धर

नेवाःजुयाया झीके गर्व दु । झीगु म्हसिका झीत यः । अथे जुयाः झीगु सकतां बांलाःगु खनीगु झीगु मिखां । बांलाः धायेत सुयागुं अनुमति म्वाः, भिं धायेत सुयाकें न्यनाच्वनेम्वाः । अथे जुयाः ला झी दक्वं सकारात्मक, अले झीत नकारात्मक जुइ नं मयः, जूपिं नं मयः ।


खँ थन मिसा समानता व मिसा स्वतन्त्रताया । नेवाःतय्गु धर्म, संस्कृतिया अध्ययन अनुसन्धान याइपिं विद्वानतय्सं धाइ नेवाः समाजय् मिस्तय्गु तःधंगु स्थान दु, झीथाय् अथे मिस्त धकाः क्वत्यलेगु चलन मदु, अझ झीगु समाजय् मिस्त हे निर्णयकर्ता आदि इत्यादि । थ्व खँ गलत नं मखु । स्वयावन धाःसा झीगु समाजय् मिस्तय्त आदर यानातःगु, समानता व स्वतन्त्रता बियातःगु जक मखु निर्णय यायेगु अधिकार बियातःगु नं तःगु दसु लुइ । थुकिं झीत सकारात्मक दयेकी, थ्व बांमलाःगु खँ मखु । झीके दूगु बांलाःगु खँय् लय्तायेगु धइगु जीवनयात सकारात्मकतापाखे न्ह्याकेगु खः । तर उकियालिसें झीगु हे समाजय् मिस्तय्त न्ह्याः वयेके मबिइगु, थाहाँ वयेके मबिइगु तत्वत नं यक्व हे दु । ई पायेधुंकल, समाज हिलेधुंकल, तर थ्व छगू तत्व आः तकं गुगुं रुपय् सां सक्रिय तिनि । सक्रिय जक मखु, झीगु मिसा स्वतन्त्रतायात हे चिनातइगु खँयात तकं तर्कया बलं थ्व हे झीगु म्हसिका धकाः तकं झीत अलमलेयायेत व सक्रिय जुयाच्वंगु दु । थथे जुयाः नेवाः समाजय् मिसाया बारे सकारात्मक व नकारात्मक निगुलिं पक्षयात बःचा हाकयेक वालेगु कुतः थन यायेमाःगु दु ।
न्हापां सकारात्मक पक्षय् छकः दुवाले ।


नेवाः समाजय् वैदिक धर्म हनीपिनिगु उपस्थिति दुसां, जनजाति स्वभावया समाज खः । थथे धइगु थ्व प्रकृति पूजक, समानताया पक्षपाती अले मातृसत्ताया पक्षधर खः । अथे जूगुलिं थनया पुलांगु स्वयाः पुलांगु पहया बासस्थान, पारिवारिक संरचना, अले नेवाःतय्सं पुज्यानातःपिं द्यःत नं प्रकृति अले वयांलिपा अजिमाया रुपय् हे खः । थन लूगु दकलय् पुलांगु मूर्तित मध्ये अष्टमातृकातय्गु मूर्ति खः धाइ । झीसं ला खनाच्वना कि थनया समाजय् वैदिक प्रभाव वयेधुंकाः नं झीसं मातृकातय्त पुज्यायेगु मत्वःता । अझ थन ला नेवाःतय्गु थ्व विशेषता हे धायेमाः कि झीसं वैदिक धर्मंं मानेयाकातःपिं मिजं द्यःतय्त नं मिसाया स्वरुपय् जक पुज्याना । उपिं धइपिं मिजं द्यःया कलाःपिं मखु, मिसा स्वरुप हे खः । गथे कि झीसंं ब्रम्हा, विष्णु, महेश्वर वा इन्द्र पुज्यायेगु मखु, ब्रम्हायणी, वैष्णवी, माहेश्वरी वा रुद्रायणी व इन्द्रयायणी पुज्यायेगु खः । लिपा वैदिक संस्कारयापिनिगु बाहुल्यता दयावँसेंलि रुद्री यायेगु, स्वस्थानी धलंदनेगु, प्यम्ह नारांद्यः सिइकः वनेगु इत्यादि खँ दुहाँवल ।
उकिसं छम्ह मिसामचायात कुमारी द्यः धकाः पुज्यायेगु, मिसाम्ह द्यवं नेपालयात हे रक्षा यानातःगु धकाः विश्वास यायेगु अले थः स्वयाः च्वय्या थाय् तयाः मिसा जूगु हे कारणं जक सुयातं भागियायेगु हिम्मत, उदारता व दर्शन नेवाःतय्के जक दु ।


झीसं खनाच्वना, समाजय् मिस्त हे निर्णायक जुयाच्वनी, इहिपा, संस्कार, भ्वय् न्यायेकेगु, छेँ दनेगु इत्यादि छेँय् सगोल च्वनाः यायेमाःगु निर्णय यायेगु ज्या अकसर मिस्तय्गुपाखें हे जुइ । झीसं खंसां मखंसां थ्व झीगु म्वायेगु पहया द्योतक खः ।


संस्कारया खँय् झीगु स्वभावं हे मिस्तय्त प्राथमिकता बियातःगु खनेदु । उमिगु शारीरिक विकास वा मनोवैज्ञानिक विकासयात ध्यानय् तयाः हे म्हाय्मचाया मचाजंको न्हापां यायेगु, इहि, बाराय् तयेगु इत्यादि संस्कारया व्यवस्था यानातःगु खः । थुकिया धार्मिक व साँस्कृतिक महत्व दु । थज्याःगु संस्कारं मिसा मस्तय्त थः विधुवा जुइमखु, थःगु स्वतन्त्र अस्तित्व दुु धइगु खँय् मानसिक रुपं तयार याइ ।


इहिपाया खँय् नं नेवाः समाजय् मिसामचाया सहमति मदयेक मांअबुं यसें इहिपा यानाबिइगु सम्भावना दइमखु । लाखा हयेगु, अनं छ्वयाहःगु सिन्हः तिइगु छगू भ्वासिपह क्यनेगु ज्या जक मखु, सहमति कायेगु छगू सालीन लँपु नं खः । स्वयम्बर, सिंच तयेगु व तुति भागियाकेगु चलन वःगु यक्व मदुनि धकाः धायेफुपिं आः नं दनि । पुलांगु व न्हूगुया दथुइ आःतक अन्तर क्यने फइतिनि ।


इहिपाः धुंकाः मिसामचायात दुचायेकगु, वंजलाः इत्यादि संस्कारं वयात न्हूगु छेँय् लसकुस याइ, न्हूगु परिवेशय् भ्यलय्पुनेत ग्वहालि याइ, वयात थः महत्वपूर्ण सदस्य जुल धइगु आभास बिइ । अथे हे दुगुलिइ दुचायेकेगु संस्कारं न वयात अनया साँस्कृतिक जीवनया छगू अंग दयेकल धइगुया छुमां बिइ ।


इहिपाः बलय् वयात बिइगु ग्वय् वया स्वाभिमानया प्रतीक खः । ग्वय् ल्हातिइ प्वःचिका छ्वयेगु दर्शनय् “पाले पुण्य मारे पाप”या निरहपन दुमथ्याः । थ्व धइगु अपमान, अन्याय सहयानाः सुं नेवाः मिसा भाःत जूम्हस्या छेँय् म्वानाच्वनेत बाध्य मदु धइगुया संकेत खः । न्यनातया जक मखु, म्हाल धायेधुंकाः मांबौया करं जक नं सुयां म्ह्याय् भाःतलिसे ह्वनेत बाध्य जुइमखु, अले ग्वय् लितबिइधुंकाः सुं नं मिजंयाके सुयातं कलाः धयाच्वनेगु हक दइमखु । उलिजक मखु, भाःत मत्यवंं मन्त धाःसा अले कलाः जूम्हस्यां थःयथे जीवन हनेगु क्वछिइफत धाःसा अन्त्येष्ठीइ तकं मच्वँसें ग्वय् तयाः लिहाँ वयेगु स्वतन्त्रता नं छम्ह मिसायात नेवाः समाजं जक बिइ ।


उलिजक मखु झीके भृकुटी, कीर्तिलक्ष्मीनिसें मंगलादेवी व सहाना प्रधान तकया इतिहास नं दु । थ्व झीत गर्व यायेत इतिहासं बियातःगु हे खः । व लिसें निम्ह प्यम्ह नेवाः मिस्त थाय् थासय् थ्यंगु दु, थ्यंगुयात थ्यंगु धाये हे माः । स्वतन्त्रता मदुगुसा उपिं थ्यनीला? धइगु स्वभाविक न्ह्यसः तयेत थाय् दयेकातःगु दु उमिसं ।



थुलि खयाः नं नेवाः समाजय् मिस्त दक्व स्वतन्त्र अले समान दु धइगु भ्रम नं तयातये मजिउ । नेवाः सभ्यता व सामाजिक संरचनागत विकासया इलय् नेवाः मिस्तय्त न्ह्यागु न्ह्याक्व अधिकार बियातःगु खःसां, समानतां जाःगु समाजया कल्पना यानातःगु खःसां थौंया परिवेशय् स्वत धाःसा नेवाः समाज नं भारतवर्षय् दूगु वैदिक समाजया हे प्रतिविम्ब कथं पितृसत्तात्मक समाजया ब्व जुयाः नेवाः समाज न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।
खयेत ला संसारय् न्ह्याथाय् नं मिसा अधिकारया खँ व समानताया खँ किसिया क्यनेगु व नयेगु वा थें धाइ । पिनें पिनें मिसा अधिकार दु धयेगु दर्शनं समाजयात छाय्पियातइ, मेखे दुनें दुनें मिस्तय्त न्हापा दास अले आः ब्वसाया रुपय् मिजंतय्सं छ्यलातःगु दइ । नेवाः समाज नं थ्व पाखें अलग मजू ।

आःया खँ ल्हायेगु खःसा गुगुयात झीसं झीगु समाज, धर्म, संस्कृति वा रहनसहन धयाच्वना, थ्व ख्यलय् नं मिस्तय्गु अधिकार ल्याःखायेतकं थाकु । मिस्त स्वतन्त्र, समान व अधिकार सम्पन्न दु धकाः धायेगु किसिया क्यनेगु वा थें जक जुयाच्वंगु दु नेवाः समाजय् । छखे वैदिक धर्मया पनां पनेमफयेक बाः वःगु प्रभाव, मेखे हिन्दी फिल्म व टेलिसिरियलया प्रभावं नेवाः समाज नं तापायेफयाच्वंगु मदु ।


खः, नेवाः समाजय् मिस्तय्संं छु यायेगु मिजंतय्सं छु यायेगु धकाः ज्या इनाबियातःगु दु, जिम्मेवारी फरक । स्वयेबलय् थ्व सामान्य व सकारात्मक हे खःसा थ्व जेण्डरया विभाजन मिस्त कमजोर अले उमित कमजोर यानातयेमाः धइगु सोचं घ्वानाहयातःगु यच्चुक खनेदु । आः थुकिइ गर्वयायेगु लाकि आपत्ति प्वंकेगु थःथःगु बिचाः खः ।


नेवाः समाजय् गुथिया महत्व धयाच्वनेम्वाः । अन आःया परिवर्तित अवस्थाय् नं मिस्तय्गु सदस्यता अघोषित रुपं वर्जित हे तिनि । वैदिक हिन्दु समाजय् ला जुइगु हे जुल, लिसें बौद्ध समाय् तकं मिजंतय्त दूगु सामान्य अधिकार मिस्ततय्त मदु । भिक्षु जुइगु अधिकार मिस्ततय्त जक बियातःगु मदु धाःसा वलिसें स्वानाच्वंगु पञ्चदान कायेगु अधिकार मिस्तय्त बियामतःगु खँ आः तकं विवाद । थ्व विभेदयात चिइकेगु स्वयेगु हे नं दुस्सहास तिनि । गनं वल समानता?


रजस्वला वा “थिइमजिउ जुइगु” छगू प्राकृतिक खँ खः धकाः दक्वस्यां सिउ तर थुकियात झीगु समाजं अझं स्वीकार यानातःगु मदुनि । सुदुरपश्चिमय्थें छाउपडिइ हे च्वनेम्वाःसां हरेक छेँय् हरेक पुजाय्, बइगलय् उमित पनातःगु दु । थ्व झीसं तपुनां तपुइफइगु खँ नं मखु ।


झीके ध्यबा दयाः ला, वा सुविधा झीथाय् थ्यंक वःगुलिं, नेवाः मिस्त मेमेगु जातयापिं मिस्त स्वयाः यक्व शिक्षित । तर व शिक्षा गन छ्यलाच्वंगु दु धकाः स्वःसा यक्व धयाथें आखः ब्वनातःसां मिस्त छेँज्याय् हे जक तक्यनाच्वंगु खनेदु । ब्वनाः ज्या यानाच्वंपिं मिस्त इहिपा धुंकाः ज्या त्वःताः च्वनेमाःगु अवस्था आः म्हो जक दु तर नं मन्त धकाः धुक्क च्वनेगु अवस्था मदु ।

बिइत ला झीसं थः म्ह्याय्पिन्त नं वं धाइ थ्वं धाइ धाधां नं भचा भचा स्वतन्त्रता बियाच्वना । अथेसां म्ह्याय्पिन्त याकःबाकः गनं मछ्वया, काय् न्ह्याबलें दुहाँ वःसां जिउ, म्ह्यायत ७ बजेजुलकि फोनयानाः सःता च्वना । हानं म्ह्याय्यात न्ह्याक्व ब्वंकातयासां, धाःधाःथे पुनेबियातयासां, डिस्कोय् हे वनेबियातयासां वं थम्हं मिजं ल्यइ धकाः ग्यानाच्वना । ल्य हे ल्यःसां “बरु बरमू जिउ, जातं मबिउम्हलिसे छता वनेमते” धकाः गनाच्वना ।


म्ह्याय् नं भौ जुइतिनि धकाः सिउ अले भौ नं सुयां म्ह्याय् खः धकाः नं सिउ । तर म्ह्याय्यात बियातयागु स्वतन्त्रता भौयात बिइमयःनि झी । छखे थः यःयःथे याकातयाम्ह म्ह्याय् हे नं बियाछ्वयेधुंकाः अथे यायेमते थथे यायेमते धकाः स्यनाच्वना सा मेखे भौयात जागिर नकाः नयेमखु धाइपिनिगु परिवार आः नं दनि । थ्व खक्व खँ घरगृहस्थीया हे जक खःसां थुकिया तप्यंक स्वापु मिसा अधिकार व समानतालिसे दु । थ्व हिइके मफत धाःसा मिसा अधिकारया खँ भालुयात पुराण हे जक जुयाच्वनी ।


समान शिक्षा व समान अवसर दसेंलि मिस्त नं उकथं हे नेतृत्व ख्यलय् खनेदयेमाःगु मखुला? ख ला नेतृत्व धइगु अवसर दयेवं जक कायेफइगु खँ मदु, तर नं झीथाय् मिसा नेतृत्वया खडेरी जुयाच्वगुं खँ थन नीस्वनातःगु अधिकांश भाषा, संस्कृति, जातीय व मेमेगु खलः पुचलय् मिजं नेतृत्व हे लानाच्वनीगुयात स्वयाः नं धायेफु । खुल्ला प्रतिस्पर्धाय् वनेफूगु अवस्था मवःतले छुं कथंंया आरक्षण बियाः हे सां मिस्तय्त नेतृत्वय् हयेमाल, उमिगु क्षमता, सोचाइ व प्रतिभाया लबः नेवाः समाजयात वनेमाल धइगु खँ आःतक बागडोर ज्वनातःपिं नेवाःतय्सं मचायेकूतले थनया नेतृत्वय् मिस्तय्सं समान अवसर कायेखनीगु अवस्था मदु ।

वथेंतुं छखे देय्या प्रशासन वा सरकारी जागिरय् नेवाःत हे म्हो जुयाच्वंथाय् नेवाः मिस्त झं ल्याःखायेत तकं मदु । थुकिया छगू हुनि छेँ जः पाखें हे प्रोत्साहन मदुगु नं खः ।

धर्मय् दर्शनय् न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां म्ह्याय् बुलकि छेँजःया ख्वाः खिउँसे च्वनी, “हानं पालय् काय् बुइकि” धकाः ध्याचु नके मगाःनि । आः नं हरेक छेँय् मांबौ वा अजिबाज्यापिनि काय् वा छय्या आसा दनि । काय् बुल कि मेय्छ्यं तयाः कु छ्वयेगु चलन झीगु हे खः । थज्याःबलय् नेवाःसमाजय् मिस्तय्त द्यःदयेकाः पुज्याइ धइगु दर्शन ध्याक्वय् लाइ ।


खँ समाजशास्त्र, धर्म, दर्शन व संस्कृतियागु मखु । थ्व झी म्वानाच्वनागु पहयागु खः । समाज परिवर्तनशील, हिलांच्वनी । तर हरेक समाजय् थें झीगु समाजय् नं हिइकेमबिइपिं, निसःदँ न्ह्यः बांलाःगु खँ आः नं बांलाः हे धयाच्वनीपिं अले न्हूगु खँयात काचाक्क स्वीकार मयाइपिं परम्परावादीत दु । झीगु समाजय् नं अज्याःपिं मदयेमाःगु मदु । उपिं हिलेत ई काइ । तर व स्वयाः नं थन ला झी न्हू धयाच्वनापिं, शिक्षित व संसार खंपिं धयाच्वनापिं, अझ उकिसं विशेष यानाः मिस्त हे नं थःत हिलेत तयार मदुनिगु खँ थन सुचुकातये फइमखु । खँ मिस्तय् सत्रु मिस्त हे धाइगु पुलांगु दोष बिइगु खँपुया मखु, खँ ला आःया चकंगु समाजय् नं न्हूगु युगया द्योतक युवा मिस्त हे स्वतन्त्रता व समानता छुकियात धायेगु धइगु खँ स्पष्ट मजूनि, पंगः थनथाय् दु ।



मिसा अधिकारया खँ ल्हायेगु धइगु मिजंयात थुकलं बिइगु वा भेराभेर जुइगु वा छेँ स्यंकेगु खँ मखु, बरु सहअस्तित्वयात स्वीकार याकेगु व मिसा जुयाः सम्मानजनक जीवन हनेगु अले थःगु हरेक सरोकारया विषयय् थमं निर्णय यायेगु अधिकार खः धकाः तक दक्वस्यां थुइकाबिल धाःसा समाज हिलेत थाकु मजू । झीगु हिनुलिइ समानता दु, असमानता व शोषण ला फेसन थें म्हिगः वःगु जक खः, उकियात फातापुइकाकाये अःपु, मिस्त स्वयम् हे छपलाः जक न्ह्यचिलेमाल ।

Note : Published in Newa Misa Daboo Souvenir on 2017 11 06

No comments:

न्हू सतकयात हानं भीमफेदी थें मृत शहर यायेगु ला?

  राजेन मानन्धर निद्वःदँ पुलांगु सभ्यताया इतिहास दूगु थ्व स्वनिगःया दकलय् तःधंगु बजाः लागा थौंया न्हूसतक वा न्यूरोड खः । थी थी राजनीतिक परिव...