नियात्रा
राजेन मानन्धर
मंगलसेन थ्यंबलय् खुता ई हे जुइन । न्हाचः लँ स्यं धकाः धयाच्वनागु । थन जिल्ला सदरमुकामय् थ्यंबलय् तिनि खन लँया बिजोग । पुलांगु लँ, पिच, ग्राभेलया नामनिशान नं मदु । थ्व ला तप्यंक पहाडय् थाहाँ वनेगु थें च्वं । झीगु नेपालया छगू जिल्लाया दकलय् सुविधासम्पन्न धाइगु सदरमुकाम ।
लँय् ध्याचः नं, फिगः नं । अज्याःगु फोरह्वील धाःगु गाडी तकं थाहाँ वने थाकुयाः घुइँघुइँ यानाच्वनेमाःगु आछाम जिल्लाया सदरमुकाम थ्व । मोटरया झ्यालं झ्यालं धाथेंगु मंगलसेनया दर्शन जुल । छेँ अज्याःगु हे । पुलांगु ल्वहँयागु छेँय् दुने स्वहाने हे तयेम्वाः, पिनें सिँपूया स्वहानेथें छगू धस्वाकाः तलय् वनेदुसा गाः । अःपुगु चिकिचाखागु छेँयात आः अनया आधुनिकरणं हाथ्या क्यंवयाच्वन । उकिं ला हानं अन हे न्हूगु धाःसा थपाय्खागु पिल्लरवाला छेँ धस्वानाच्वन । ततःपाःगु फ्लेक्स बोर्डतय्गु ब्वज्या ।
अन हे लँय् इरुथिरु मनूत । थाहाँ ववं बस्तीया अन्तय् तिनि जिपिं च्वनेगु होटल खनेदत । सनसाइन प्लाजा हँ । भचा खुल्लागु थासय् लाःगुलिं जिपिं ला लय्ताः । बजार धायेबहगु व पुलांगु बस्ति स्वयाः च्वय् सुनसानगु थासय् छगू कथं भव्य हे धायेमाः थ्व छेँयात । सिचुगु फसं जिमित लसकुस यात । होटल थुवाःया ख्वालं धाःसा व लसकुसया भाव पिज्वय् थाकुचाल । च्या छगू नं त्वंकेला मत्वंकेला यानाच्वन । प्लास्टिकया मेच सालाः जिपिं फ्यतुना । रामदासं मोतर पिने सिथय् पार्कयात ।
सन् २०१५या जुन २१ थौं । सुदुरपश्चिमय् महिला हिंसाया अवस्था अध्ययन याःवयापिं जिपिं डडेलधुसां थन वयागु न्हिछि हे बित । जिपिं वयेवं थन आछामया पत्रकार लोकसरी व उन्नति थ्यन । उमिसं न्ह्यइपुगु वातावरण ज्वना वल । थनया अवस्था, राजनति अले सुदुरपश्चिमया विकासया खँ जुल । जिपिं पलख चाःहिलेत कुहाँ वया ।
थन थ्यनेवं नकतिनि धाथेंगु सुदुरपश्चिम खंगु थें जुल । डडेलधुराया अनुभव ला दक्व समय् जक । थ्व ला धाथें हे दुर्गमय् थ्यंगु अनुभव जुल । थज्याःगु ला सदरमुकाम । थज्याःथासय् जिल्ला दक्वया आशा प्यपुनाचवंगु दु, भरोसा यगानाच्वंगु दु ।
लँय् जःखः पसाः । न्याःवः मदु । छम्ह निम्ह मनूत लँय् झ्वात्यां दनाच्वन । बजारय् जुसेंलि मनूत ला म्वः म्वः जुइगु स्वभाविक खः । तर ग्व, जीवन खनेमदु, विकास खनेमदुगु शहरया ख्वालय् जबरजस्ती नगरपालिकाया साइनबोर्ड खानाबिउगु दु । थनया दतंफतं गुद्वः मनूत नगरबासी जुइदयाः लय्ताल लाकि विकासया नामय् फुस्कुलुगु बरां प्वलाः प्वलाः जीवन फुइगु जुल धकाः झसुकाः तयाच्वन ला ।
मनूतय्गु छु खँ । येँ, यल व ख्वप स्वंगू स्वयाः नं तःधंगु थ्व जिल्लाया जनसंख्या हे २ लाख ५७ हजार जक । थ्व शहरय् वा सदरमुकामय् जुयाः भचा छ्यंग्वः यक्व खनेदूगु जुइ । जिमिसं स्वया हे वया, पुरा पुरा डाँडाय् छखा धकाः छेँ खनेदइमखु । थज्याःगु नं जिल्ला नेपाःयागु ।
गनं न्हूगु थासय् थ्यन कि अनया ऐतिहासिक सम्पदाया छुं किचः दुला धकाः मालेगु बानी दु जिगु मिखाया । धायेत ला धाइ थनया इतिहास नं स्वनिगःया स्वयाः म्हो मजू धकाः । तर अज्याःगु इतिहास सफू सफुतिइ जक किनाच्वन । अज्याःगु पुलांगु ऐतिहासिक धकाः छुं हे स्वयेगु दु मधाः । न्हापायागु खँ मदूगु धइगु छखें शुन्य थें जुइगु, मनूया सभ्यताया चिं मदूगु धइगु असभ्य हे तिनि धाःगु खइला?
थुकियात नेपाःया शाह जजुपिन्सं त्याकाकाये न्ह्यः थ्व अछाम धइगु हे बाइसे राज्य दुने लाकातःगु जुयाच्वन । न्हापान्हापा थुकियात नौखुवा धइगु हँ, अले थ्व छगू बिस्कं राज्य जुयाच्वंबलय् थुकियात गुकू जिल्लाय् खुनाः प्रशासन चलेयाइगु हँ । थन कर्णालीया नागराज वंशयापिं मल्लतय्सं शासन यायेन्ह्यः पालतय्सं नं शासन यात । मध्यकालय् छकः थुकियात हे खस सभ्यताया उद्मग स्थल धकाः नं म्हसीकेगु कुतः जुल । अपाय्जि सभ्यताया केन्द्रविन्दु आः जुलं नाश जूगु थाय् थें, जुलं बूगु थाय् थें । न्हापा थ्व जिल्ला हे देउडा प्याखं हुलेगु थाय् धाइ, आः थ्व देउडा नं इतिहास जुयामवनी धकाः धायेमफु । देउडा दक्व येँय् वयाच्वन जुइ लाःसा ।
पलख ई दयेवं जिपिं हानं बजाःपाखे कुहाँ वया, व हे पाःलूगु लँ, चुलुयाः ध्यच्याक्क फ्यतुइगु भय दु । लँसिथय् दीपशिखा अंग्रेजी बोर्डिङ स्कुलय् पिने मस्त म्हिताच्वन । आछाम बहुमुखी क्याम्पस नं अनसं दु ।
थनया पुलांगु छेँ दनेगु तरिका न्हयइपुसे च्वं । नितजाः जुइ, च्वय्या तलाय् बार्दलि पिकयातःइ, अले अन तक वनेत गुलिस्यां ल्वहँयागु हे तस्वाःगु तगिं अथवा सिँया बालायात स्वहाने दयेका वने जक छिंका तइ । तर अनसं हे ततः जाःगु पिल्लरवाला छेँ दं वयेधुंकूबलय् अज्याःगु चिचिखागु छेँयात हाथ्या जुयाच्वन ।
लँया जःखः छेँ दये हे माः, अन सटर पिकानाः पसः चायेकाच्वने हे माः । छगू हे पसलय् सर्बजात तयेमाः, घडि, मोबाइलनिसें चप्पल तकं । कोक फ्यान्टा मदूगु पसः दइमखु थें च्वं ।
क्याम्पसया क्वं कुहाँ वनेवं चकंगु तिंख्यः थज्याःथाय् पुलांगु बाम्ह च्यानाच्वंगु मंगलसेन दरवारं झसुकाः तयाच्वन । उकिया भग्नावशेष जिमित खनेवं जिपिं हे मछाल । स्वनिगःया थें तसकं पुलांगु ला मखु, अय्नं थनया न्हाय् हे धायेमाः थ्व राणाकालीन भव्य दरवार । तर इतिहासयात नं परिवर्तन माः । परिवर्तन थ्व अर्थय् दुसा जिउ कि पुलांगुया जगय् न्हूगु दनावःगु स्वयेदयेमाल । थनया परिवर्तन अथे जुइमखन ।
थ्व दरवार नं जुयाबिइमाल माओवादीया जनयुद्धया शिकार । छगू इलय् आछामया थ्व सदरमुकाम माओवादीया शक्ति प्रदर्शन यायेगु हे थाय् जूगु खः । थन ५८ सालय् माओवादीतय्सं आक्रमण यानाः मंगलसेनया दरवार च्याकाबिइवं अले च्वय् सेनाया ब्यारेकय् आक्रमण यायेवं थुकिं माओवादीतय्त छगू आधार दयेकाबिल क्रान्ति सफल जुइ धकाः क्यनेत ।
व इलय् नेपालय् धाथेंगु परिवर्तन वयेत युद्ध माः धकाः जिं जितः विश्वस्त यायेधुनागु अबलय्तक । तर अय्सां जिं अबलय् युद्धया नामय् मंगलसेन थज्याःगु ऐतिहासिक सम्पदायात निशाना दयेकेमजिउगु खँ च्वयागु खः । जिं दि काठमाडौं पोस्टय् पत्रकारिता शुरु यानागु व नेपालय् जनयुद्ध शुरु जूगु अबलय् अबलय् । अबलय्या जोशं धाःगु, नेपालय् परिवर्तन हयेत व्यवस्था जक हिलां मगाः, हां निसें लिइमाः, थुकिया लागि धइगु युद्ध हे खः, जनतायात थाहाँ वयेमबिइपिं सामन्त व अत्याचारीतय्गु गःपः मध्यँसें गरीब व सर्वहारातय्गु जय जुइमखु धइगु बिचाः जिकय् नं वःगु छझाः । तर जनयुद्ध दथुइ दथुइ थ्यंबलय् दुनेया खँ यक्व सियावल, थुपिं ला सामन्ततय्गु सँ छपु हे संकेमफुपिं बरु शत्रुया नामय् आदिवासी जनजाति व दलिततय्गु लासया द्यःने भ्वय् न्यायेकीपिं धकाः खनेदयावल । मंगलसेन उमिगु शत्रु लाकि अनया नोकारशाहीतन्त्र, उमिसं धायेमफुत, बिचरा जा नयेमखंपिन्सं हे जनसेनाया गोली नयेमाल ।
झिंन्यादँ स्वयाः यक्व दत थ्व दरवार ध्वस्त याःगु । दरवारय् मि तःपिं सरकारय् वन नं थ्व मखन उमिसं । थथे सत्ताया मिखां मखनेगु थाय्यात हे सुदुरपश्चिम धाइ । आः अज्याःगु मंगलसेन आक्रमण यायेगु युद्ध फगत छगू १६बुँदे सम्झौताय् धच्याक्क फ्यतुइपिं जुल । जातीय पहिचान मात्र युद्ध कालय् उत्पिडित व उपेक्षित जनजाति व दलिततय्त युद्धय् क्वफायेगु छगु हथकण्डा जक जुल । मखुसा थःत छेत्री बरमू हे धाःसां थनयापिं जनता न्ह्यागु खँय् नं उत्पीडित खः, सीमान्तकृत खः, द्यापं च्वनेमाःपिं खः । वःगु वःगु मछि सरकार हिल, जनयुद्धं विस्तृत शान्ति सम्झौताया रुप कायेधुंकाः नं, तर गबलें नं थनयापिं आदिवासी खसतय्सं राज्यया सुख अले जनतायात बिइगु नेतृत्वय् ल्हाः तये मखं । व राजनीतिइ युद्ध व युद्धय् खरानी जूपिनिगु भावनाया कदर जूगु जूसा आः मनुत युद्धया ग्लेमरप्रति थुलिमछि वितृष्णाया खँ न्यनेम्वाःलीगु जुइ ।
युद्धय् ध्वस्त जूगु मंगलसेन दरवारय दयेकीगु जुल धकाः ला न्यनागु खः । तर अन आः अज्याःगु ऐतिहासिक दरवारया पुनर्निमाण तकं छुकिं खः मसिउ पनातल । न्हापाया छुं छुं हे ल्यं मदयेधुंकल । आः अन अंगः दन, झ्याःझी नं छुत । तर आः वयाः सिँ मदु धइगु त्वह तयाः उलिमछि झ्याः, लुखा व चौकोसत दक्व वां दायेक पँ चिनातल । मातनय् धंकातःगु झ्याःतय्त तकं अंगःया साथ मलुयाच्वन । इतिहास स्यंके गुलि अःपु, दयेके उलि अःपु मजू ।
लोकसरीं कन — आः माओवादी ठेकेदारतय्त बिउसा जक बनेजुइ थ्व दरवार । थज्याःगु थासय् नं सिँ मदु धइगु त्वह तयाः निर्माण ज्या दिकातयेगु ला ? खः थें च्वन जितः थ्व खँ । मातंया तलाय् चौकोस जक चिनातःगु दु, अंग दने हे मलानाच्वन । क्वय् अंगलय् संघीय गणतान्त्रिक संविधान दयेकेनु धइगु नारा च्वयातल । दयेकीपिं जक मलुयाच्वन, दइगु गथेयानाः ?
अनया दयेकेगु जिम्मा कयाच्वंम्ह मनूलिसे.पलख खँ ल्हाना । व मनुखं ल्हाः पुइकल – थन ततःग्वःगु धलिंसिँ मदयाः दरवार दयेकेगु ज्या दिनाच्वन । ओहो, थ्व गज्याःगु हरियो वन नेपालको धन, माःथाय् ज्या मवइगु । उकुन्हु दीपक बोहरा वन मन्त्री जूबलय् नं सिँया व्यवस्था यानाबिइ मफुत जुइ । विचरा मंगलसेन ।
दुनें पिनें छकः निरिक्षण यानाः पिहाँ हे वया । अन पिनेया वातावरण नं न्ह्यइपुसेच्वं । गुलिं ज्वः ज्वः, गुलिं परिवारलिसे अले गुलिं पासापुचः अन वयाः खँ मुइकःवयाच्वन । शितल वातावरणय् अन छगू न्ह्यइपुगु आवेग दु । स्वयाजक च्वच्वं न्हिबिउगु हे चाइमखु ।
पिनेसं छगः बिजुलीया थां म्हछम्हं गोलीया घाः खू ज्वनाः दनाच्वन । छखें स्वह्वः, मेखे प्यह्वः सतिक्क हे । गनं गनं वल जुइ व बन्दुकधारी माओवादीया सिपाइँत, छगः थामय् वःप्वाः वप्वाः मछि प्वाः दु, मेथय् गन गन लात जुइ, ग्वःगः ग्वलि मनूतय्गु छातिइ दुसुनावन जुइ । त्याम्हेसित ला सत्ता दत, बूम्हसित छु दत ?
व युद्धं जनतायात उमित माःगु परिवर्तन बिउगु जूसा, घाः जूम्हस्या नं स्याःगु लनीगु जुइ, तर उलिमछि ज्यानया बलिदान सुयातं सत्ताय् थ्यंकाबिइगु स्वहाने जक जुल । व हे सत्ता, व हे सत्ताय् च्वनीपिं, अले व हे सत्ताया नामय् थःगु इमान, जमान अले राजनीतिक सिद्धान्तया गपः तिइपिं मनूतय्गु ल्हातिइ हे सत्ता तयाबिइगु खःसा युद्ध छु यायेत?
यःसिं केन्द्रीय मानन्धर संघया स्मारिका ११३९ चिल्लागा तृतियाय् पिदंगु
No comments:
Post a Comment